
Για την παράσταση Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές, σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, που παρουσιάζεται στην Κεντρική Σκηνή του Εθνικού Θεάτρου.
Του Πέτρου Πολυμένη
Ο βασιλιάς της Αγγλίας Ερρίκος ο Η’ ήρθε σε αντιπαράθεση με τον Πάπα, ζητώντας του -κατ’ εξαίρεση των ισχυόντων κανόνων- να ακυρώσει το γάμο του με την Αικατερίνη της Αραγωνίας, ώστε να παντρευτεί την Άννα Μπολέιν, με την προσδοκία ότι εκείνη θα του χάριζε τον άρρενα διάδοχο του θρόνου. Ο Πάπας αρνήθηκε, με συνέπεια την απόσχιση της εκκλησίας της Αγγλίας από το Βατικανό το 1533 και την ίδρυση της Αγγλικανικής Εκκλησίας, της οποίας τον επίσκοπο θα διόριζε πλέον ο εκάστοτε Άγγλος βασιλιάς.
Η κυριαρχία ως κατάσταση εξαίρεσης
Κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης από τους ισχύοντες κανόνες, επικαλούμενος έκτακτες συνθήκες.
Η συμπεριφορά του Ερρίκου του Η’ εναρμονίζεται με τον ορισμό που έδωσε ο Καρλ Σμιτ για τον κυρίαρχο: κυρίαρχος είναι όποιος αποφασίζει για την κατάσταση εξαίρεσης από τους ισχύοντες κανόνες, επικαλούμενος έκτακτες συνθήκες. Τα ζητήματα που εγείρονται από τον ορισμό είναι σύνθετα και με λεπτές αποχρώσεις, απασχολούν δε μέχρι σήμερα στοχαστές, κατά τρόπο ενίοτε αιφνιδιαστικό. Ενδεικτική είναι η σχετικά πρόσφατη και συναρπαστική μελέτη του Τζόρτζιο Αγκαμπέν για το παράδοξο της κυριαρχίας (ο κυρίαρχος βρίσκεται την ίδια στιγμή εντός κι εκτός της έννομης τάξης) σε σχέση με την ιερότητα στην ανθρώπινη ζωή (Homo sacer: κυρίαρχη εξουσία και γυμνή ζωή, εκδ. Scripta, 2005).
Τζορτζ Μορ: ιδεαλισμός vs. κυνικός ρεαλισμός
Στο έργο του Ρόμπερτ Μπολτ Ένας άνθρωπος για όλες τις εποχές που πρωτοανέβηκε το 1960 στο Λονδίνο και τώρα παίζεται στο Εθνικό Θέατρο σε σκηνοθεσία Βαγγέλη Θεοδωρόπουλου, παρακολουθούμε τη στάση του Τόμας Μορ (Γιώργος Μιχαλακόπουλος) απέναντι στην απόφαση του Ερρίκου του ‘Η (Γιάννης Τσορτέκης) να αποσχίσει την Εκκλησία της Αγγλίας από το Βατικανό. Ο Τόμας Μορ έχει πρωταγωνιστικό ρόλο στην πολιτική σκηνή της εποχής του, σύμβουλος του Βασιλιά Ερρίκου του Η’ και για ένα διάστημα καγκελάριος, στοχαστής που έχει στο ενεργητικό του και ένα βιβλίο με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Ουτοπία». Το δίλημμα του Μορ είναι έντονο: να υποστηρίξει με κάθε κόστος συγκεκριμένες πεποιθήσεις και αξίες του που εναντιώνονται στον εκάστοτε κυρίαρχο, ή να δείξει ευελιξία και συμβιβασμό χάριν της αυτοσυντήρησής του; Επιβίωση ή έμπρακτη πίστη σε αδιαπραγμάτευτες αξίες; Αν και δεν εναντιώνεται δημόσια στην απόφαση του βασιλιά (όπως προσπαθούν να τον υποκινήσουν απεσταλμένοι ξένων πρεσβειών), δεν προβαίνει σε δήλωση στήριξής του. Απλά παραιτείται από τη θέση του και σωπαίνει. Τούτο όμως δεν είναι αρκετό για τον Ερρίκο τον Η’ που θέλει ρητή δήλωση στήριξης των πράξεών του. Και όταν ο Μορ αρνείται μια τέτοια γραπτή δήλωση, ο βασιλιάς τον οδηγεί στην εκτέλεση με κατασκευασμένη κατηγορία από τον Τόμας Κρόμγουελ (Αλέξανδρος Μυλωνάς).
Στην περίπτωση του Μορ συγκρούεται ο ιδεαλισμός με ένα κυνικό ρεαλισμό, ο οποίος εντέλει δεν απέχει από το μηδενισμό, αφού μηδενίζει κάθε άλλη αξία πέραν της αυτοσυντήρησης και της ισχύος. Τούτο το δίλημμα δεν αφορά μόνο ευρύτερα κοινωνικοπολιτικά ζητήματα (όπως η σχέση με τον βασιλιά και το Βατικανό), αλλά και πιο οικείες επιλογές και καταστάσεις. Χαρακτηριστική είναι η στάση του Μορ στην παράκληση του Ρίτσαρντ Ριτς (Αλέξανδρος Μαυρόπουλος), ενός από τους ακολούθους του. Ο Ριτς του ζητά κάποιο αξίωμα ώστε να μην περιοριστεί σε μία απλή θέση δασκάλου, και ο Μορ απορεί: τι πιο σημαντικό από το να είσαι ένας καλός δάσκαλος και να έχεις μια ησυχή ζωή; Για τον Ριτς αξίες όπως εκείνη του καλού δασκάλου πάνε περίπατο στη διαπάλη της ισχύος και της επιβολής. Επιστρέφοντας στο κεντρικό δίλημμα του Μορ, τούτο ξεσηκώνει ποικίλους κυματισμούς τόσο στο οικογενειακό του περιβάλλον με τις παρακλήσεις της γυναίκας του (διαπεραστική η ερμηνεία της Αννέζας Παπαδοπούλου), αλλά και της κόρης του (Στεφανία Γουλιώτη). Ο Δούκας του Νόρφολκ (πειστικός ο Μάνος Βακούσης) μάταια προσπαθεί να τον μεταπείσει στο όνομα της φιλίας τους και τελικά τον δικάζει ως ένοχο.
Στέρεη υποκριτική μαεστρία
Συγκρούεται ο ιδεαλισμός με ένα κυνικό ρεαλισμό, ο οποίος εντέλει δεν απέχει από το μηδενισμό, αφού μηδενίζει κάθε άλλη αξία πέραν της αυτοσυντήρησης και της ισχύος.
Η σκηνοθετική προσέγγιση του Θεοδωρόπουλου είναι συμβατική. Σα να είχε κι άλλα περιθώρια να φωτίσει με ιδιάζοντα τρόπο τα διαφορετικά επίπεδα του κεντρικού διλήμματος, των συνθηκών που το προκαλούν, αλλά και των κυματισμών που έπονται, καθώς όλα τούτα διαθλώνται στον ψυχισμό των χαρακτήρων του έργου και των πράξεών τους. Κινείται παρόλ’ αυτά στις στέρεες ράγες που δημιουργεί η υποκριτική μαεστρία του Γιώργου Μιχαλακόπουλου, του Δημήτρη Πιατά (στο ρόλο του αφηγητή, εκφράζοντας το μέσο άνθρωπο), ή του Αλέξανδρου Μυλωνά. Ο Γιώργος Μοσχίδης, αν και με ολιγόλεπτη εμφάνιση ως επίσκοπος, έχει φτάσει σε ένα σημείο που με μια κίνηση, ένα νεύμα, μια παύση, καταφέρνει να αποσπά τη συγκίνηση. Το σκηνικό της Κλερ Μπρέισγουελ εν πολλοίς ρεαλιστικό. Σε ορισμένες σκηνές, εν είδει συμβολιστικής αφαίρεσης, υπάρχει στο μέσον μια κουρτίνα, διαχωρίζοντας το προσκήνιο από τα αφανή δώματα της εξουσίας. Η δραματουργική επεξεργασία του κειμένου από την Έλσα Ανδριανού επιχειρεί μία αναφορά στην εγχώρια συνθήκη, εισάγοντας στο κείμενο τις περίφημες πράξεις νομοθετικού περιεχομένου, οι οποίες συνιστούν μια κατάσταση εξαίρεσης υπό καθεστώς, υποτίθεται, έκτακτης ανάγκης, παρακάμπτοντας τη συνήθη κανονικότητα, δηλαδή την ολομέλεια του κοινοβουλίου προκειμένου να γίνει η νομοθετική κύρωση.
Ο ΠΕΤΡΟΣ ΠΟΛΥΜΕΝΗΣ είναι ποιητής και διδάκτορας Φιλοσοφίας.