Για το «Παρελθόν» του Ζιλιέν Γκοσλέν, σύνθεση από κείμενα του Λεονίντ Αντρέγιεφ, στη Στέγη (κριτική) – ένα κορυφαίο καλλιτεχνικό γεγονός

«Σε πολλές πόλεις και χώρες ταξίδεψα, μα πουθενά δεν είδα ελεύθερο άνθρωπο. Όπου κι αν κοίταζα διέκρινα τη σφραγίδα της ηλιθιότητας και της τρέλας». Leonid Andreïev

Στη μεγάλη αίθουσα της Στέγης Ιδρύματος Ωνάση παρακολούθησα το άνοιγμα της εφετινής χειμερινής περιόδου με την παράσταση «Παρελθόν» (“Le Passé”) του Julien Gosselin, μια τολμηρή σύνθεση πέντε κειμένων του ρηξικέλευθου συγγραφέα Léonid Andréïev. Χαρακτήρες, κοστούμια εποχής, σκηνικά αντικείμενα σχολαστικά επιλεγμένα, ώστε ένα κείμενο των αρχών του 20ού αιώνα να γίνει μια αλληγορία του fin de siècle. Κλασική θεατρική φόρμα και χρήση ταυτόχρονης κινηματογράφησης με μεγάλα πλάνα: ο Gosselin θέλγεται από λογοτεχνικά κείμενα του προηγούμενου αιώνα, όχι επειδή συνιστούν πρότυπα μορφής, αλλ΄επειδή διαδραματίζονται σε παρελθόντα χρόνο κι επειδή οι χαρακτήρες τους δίνουν την εντύπωση των ήδη εξαφανισμένων. Εδώ αντί αφήγησης έχουμε έναν διαρκή ενεστώτα χρόνο: αυτό αξιοποιεί το θνησιγενές στοιχείο που εμπεριέχεται στο κείμενο.

Κορυφαίο καλλιτεχνικό γεγονός: ερμηνείες που θα μείνουν

Ριζοσπαστικό κείμενο, η «παροντικότητα» του οποίο μπαίνει υπό αίρεσιν ήδη τη στιγμή που ο θεατής βλέπει μέσα από κάμερα τους χαρακτήρες να συνδιαλέγονται, να συγκρούονται, να εξελίσσονται, σαν να παρακολουθεί μια κατάσταση ήδη καταγεγραμμένη και συντελεσμένη: η «θραύση» του απόλυτου παρόντος μοιάζει, έτσι, με μια μορφή αφανισμού των χαρακτήρων- δηλαδή με προοιωνισμό θανάτου. Το πήγαιν-έλα «μέσα» και «έξω» από τα σπίτια που προτείνει η παράσταση υποδαυλίζει την ένταση μεταξύ παρόντος και παρελθόντος, μεταξύ ασυνειδήτου και συνειδητού, μεταξύ δημοσίου και ιδιωτικού. Και τον ίδιο στόχο επιτελεί και η χρήση βίντεο: η κάμερα επιτελεί μιαν ηδονοβλεπτική, αδιάκριτη ματιά στο «εσωτερικό» των πραγμάτων.

Η αυλαία ανοίγει μ’ένα τρίξιμο και ξεκινά η τετράωρη παράσταση με το έργο «Αικατερίνα Ιβάνοβνα», ρεαλιστικό και ψυχολογικό δράμα (παρουσιάστηκε μόνο μία φορά τον Δεκέμβριο του 1912 στο Θέατρο Τέχνης της Μόσχας) που δεν αφορά την τρέλα και το ναυάγιο μιας γυναίκας που βυθίζεται στην ακολασία, αλλά τη βία της πατριαρχίας, της τοξικής αρρενωπότητας και του φαλλοκρατισμού. Επιχειρώντας να σκοτώσει τη σύζυγό του με την αιτιολογία της υποτιθέμενης μοιχείας, ο σύζυγος Γκεόργκι (Denis Eyriey), βουλευτής της Δούμα, θέλει να αποδείξει στον εαυτό του, στη σύζυγό του, στη μητέρα του, στον αδελφό του και στους λοιπούς συγγενείς του ότι έχει δικαίωμα στον θάνατο και στη ζωή της γυναίκας του. Αφού το κάνει αυτό, περιφέρεται ολόγυμνος και αρκούντως φαλλικός μέσα στο σπίτι του, πλημμυρισμένος από τύψεις. Η Αικατερίνα καταφεύγει στο σπίτι της αδελφής της, και θα ξανασυναντηθεί μαζί του όταν αυτός θα επανέλθει μετανοημένος. Δεν είναι τυχαίο ότι, στην επόμενη σκηνή, η Λίζα, η αδελφή της Αικατερίνας (εκπληκτική στον ρόλο η Carine Goron) αφηγείται σε δύο άντρες την ανατριχιαστική ιστορία ενός βιασμού.

H πατριαρχία και η ψυχική διαταραχή: η εποχή των φροϋδικών προβληματισμών

Η Αικατερίνα διασώζεται, τρόπον τινά, από ένα πρώτο επίπεδο θανάτου και, αποδεχόμενη υπό πίεσιν την επιστροφή του συζύγου της, περνά σταδιακά σε μια μορφή άνοιας: η συμπεριφορά της, οι δαιμονισμένες αντιδράσεις της, η τρομακτική αλλαγή της φωνής της, οι ψυχικές της μεταπτώσεις, όλα την οδηγούν σε μιαν απονενοημένη μορφή πολυγαμικότητας: αυτή έρχεται σε καταφανή αντίθεση προς τη δουλική, θρασύδειλη και μισογυνική μετριότητα των ανδρών που την περιβάλλουν. Συντετριμμένη όπως είναι από τους συγκρουσιακούς της ρόλους, βυθίζεται σε ψυχωσικό παραλήρημα, σε μια τρέλα που εκφράζεται με ιδιαίτερα λιμπιντινικό τρόπο, με ένα είδος έκστασης φεμινιστικού libertinage, που συνοψίζει μια ριζοσπαστική (και απεγνωσμένη) ανάληψη ελευθερίας: αυτή η έντονη κρίση ταυτότητας συνιστά την εκδίκησή της, μέσα από τη σωματική διατύπωση του «χορού των επτά πέπλων» (ας μην ξεχνάμε ότι το κείμενο γράφτηκε την εποχή της «Σαλώμης» του Όσκαρ Ουάιλντ και της «Νόρας» του Ίψεν) και ένα είδος «ανάληψης» που παραπέμπει ευθέως στον Λαρς φον Τρίερ. Και μόνο το ερμηνευτικό crescendo της πρωταγωνίστριας (στον ρόλο της Αικατερίνας) Victoria Quesnel θα αρκούσε για να συγκαταλεχθεί η παράσταση στα κορυφαία καλλιτεχνικά γεγονότα της χρονιάς.

Μέσα στην «Αικατερίνα Ιβάνοβνα» του Andréïev (θεατρικό έργο του 1912), που συγκροτεί τον κύριο κορμό της παράστασης, ο Gosselin «μοντάρει», ως παρεκβάσεις, δύο θεατρικά έργα και τρία διηγήματα: το «Ρέκβιεμ» (θεατρικό έργο του 1916), την «Άβυσσο» (διήγημα του 1912), το «Μέσα στην καταχνιά» (διήγημα του 1902) και την «Ανάσταση των νεκρών» (διήγημα γραμμένο μεταξύ 1910 και 1914). Η καταιγιστική πλοκή αντλεί θεματολόγιο από την καθημερινή ζωή μιας παρελθοντικής κοινωνίας, από το πατριαρχικό της κλίμα, από το αξιακό της σύστημα. Η άβυσσος επικρατεί ως μοτίβο, στο όριο της σκηνής προς την πλατεία, στο περβάζι του μπαλκονιού μιας εξοχικής κατοικίας, ενώ η απεύθυνση των ηθοποιών στο κοινό συγχρονίζεται με την κινηματογράφηση της σκοτεινής πλατείας από τη βιντεοκάμερα.

Το Ρέκβιεμ, η Άβυσσος, η Ομίχλη και Η Ανάσταση των Νεκρών: μια σκηνική φαντασμαγορία

Την πρώτη πράξη της «Αικατερίνας Ιβάνοβνα» ακολουθεί το Ρέκβιεμ (στη Γαλλία εκδόθηκαν μαζί το 2021), η δεύτερη πράξη συνεχίζεται με την «Άβυσσο» (L’Abyme), τη «Θάλασσα» (La mer) και το «Μέσα στην Ομίχλη» (Dans le brouillard, 1902), ενώ μεταξύ των Πράξεων 3 και 4, παίζεται το intermezzo «Η Ανάσταση των Νεκρών» (La Résurrection des morts, 1910-1914). Με μορφές μαριονεττών, οι μπουρλέσκ ήρωες του διηγήματος «Μετά την Ομίχλη» δινουν αλληγορική επέκταση στον σκληρό κεντρικό προβληματισμό, που είναι η κυριαρχία του φαλλού: μια αυνανιστική επιδεικτική πράξη σχετίζεται ευθέως προς αυτόν.Τέλος, το θεατρικό έργο «Ρέκβιεμ» και η «Ανάσταση των Νεκρών» προσανατολίζουν την παράσταση προς μια μεταθεατρική εκδοχή: μπεργκμανικούς απόηχους έχει ο αταίριαστος διάλογος μεταξύ της Λίζα και ενός ζωγράφου, που τον ερμηνεύει με ιδιαίτερα γοητευτικό τρόπο ο Joseph Drouet. Ακολουθεί μια καταιγίδα στη «Θάλασσα» ως μεγαλειώδες σκηνικό intermezzo.

Με άψογη ακρίβεια στην απόδοση των σκηνικών λεπτομερειών (επιτυγχάνει μιαν αμφίσημη μελαγχολική- ανακούφιση παρουσιάζοντας τη φωτιά που τρίζει σε ένα τζάκι, την εξώφθαλμη ταπισερί και τις λεπτομέρειες ενός ξύλινου δαπέδου 19ου αιώνα) και με συνεχή διάλογο κινηματογράφησης και θεατρικής ερμηνείας των ηθοποιών του (οι περισσότεροι από αυτούς είναι απόφοιτοι της École supérieure d'art dramatique de Lille), ο Gosselin αξιοποιεί τον μονόλογο, τη γραπτή απαγγελία, τον δυναμικό διάλογο, την εγγαστρίμυθη ομιλία, το κουκλοθέατρο, το καρέ κειμένου του βωβού κινηματογράφου, τα τριξίματα, το «άνοιγμα» και το «κλείσιμο» των ήχων της φύσης με το άνοιγμα και κλείσιμο των παραθύρων, το «άδειασμα» του προσκηνίου και το «ξαναστήσιμο» των τοίχων των σπιτιών. Η σκηνοθεσία περιλαμβάνει, επίσης, ζωγραφική, καμβάδες, κεριά, παλιά κοστούμια που συνυπάρχουν με την κάμερα, διαφανείς χώρους, ζωγραφισμένα τοπία, αστικά σαλόνια και χειμερινούς κήπους. Παράλληλα, ένα πολυμελές συνεργείο εικονοληπτών παρακολουθούν την (κάπως φλύαρη, είναι η αλήθεια) πρόζα του Andréïev να ζωντανεύει σε gros plan. Το υπέροχο μουσικό τοπίο που συνοδεύει την παράσταση το δημιουργούν επί σκηνής οι Guillaume Bachelé και Maxence Vandevelde, μια ηχητική σύνθεση που προσιδιάζει σε κραυγή, συμπληρώνει τις έξοχες μουσικές επιλογές του έργου (Ραχμάνινοφ, Γκριγκ, Μουσόργκσκι), ενώ τα κοστούμια των Caroline Tavernier και Valérie Simmoneau είναι αριστουργηματικά. Το αποτέλεσμα είναι μια συγκλονιστική παράσταση.

Léonid Andréïev

Ο Léonid Andréïev (21 Αυγούστου 1871- 12 Σεπτεμβρίου 1919) γεννήθηκε στο Αριόλ της Ρωσίας την εποχή της παρισινής Κομμούνας και θεωρείται ο πατέρας του Ρωσικού Εξπρεσιονισμού, ενώ καταδιώχθηκε από το σοβιετικό καθεστώς και έζησε στο εξωτερικό το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του. Ρεαλιστικά, νατουραλιστικά και συμβολικά στοιχεία συνθέτουν ένα αμάλγαμα στιλιστικό που είναι απόλυτα χαρακτηριστικό της πηγαίας γραφής του. Με καριέρα δικηγορίας, δημοσιογραφίας, αστυνομικού δικαστού και χρονογράφου, ο Andréïev δημοσίευσε είκοσι πέντε διηγήματα σε εφημερίδες και γρήγορα αναδείχθηκε σε κορυφαίο μυθιστοριογράφο και θεατρικό συγγραφέα. Στις αρχές του 1900, οι πρώτες του δημοσιεύσεις τράβηξαν την προσοχή του Μαξίμ Γκόρκι, με τον οποίο συνδέθηκε με μια ειλικρινή αλλά ταραχώδη φιλία, η οποία διαλύθηκε πάντως το 1907. Στην αρχή της καριέρας του στράφηκε κατά του τσαρικού ολοκληρωτισμού.

Ολόκληρη η ζωή και το έργο του στρέφονται γύρω από την υπέρβαση των ορίων των πραγμάτων. Το φανταστικό και το γκροτέσκο, αλλά και ο ρεαλισμός του Μαξίμ Γκόρκι συνδυάζονται σε κείμενα όπως το «Εκείνος» (1913), ένα έργο που εφαρμόζει τον πανψυχισμό ως καλλιτεχνική μέθοδο: ένας φοιτητής ολισθαίνει σταδιακά στην τρέλα. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο «Κόκκινο γέλιο» (1905) και στη «Σκέψη» που είδαμε πρόσφατα σε αθηναϊκή σκηνή (https://bookpress.gr/politismos/theatro-xoros/19514-h-skepsi-tou-antregief-kai-to-mal-du-siecle-sto-theatro-sfendoni). Τα έργα «Το κόκκινο γέλιο» και «H ζωή του Βασίλι Φιβέισκι» (και τα δύο έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Άγρα και Ροές, αντίστοιχα), η βία και η δυναμική στις περιγραφές πλησιάζουν τα όρια της φαντασίας.Έγραψε αρκετά θεατρικά έργα όπως Ανθρώπινη ζωή, Οι μαύρες μάσκες, Ανάθεμα κ.α. Το πρώτο το ανέβασε στη Μόσχα ο Στανισλάφσκι και στην Αγία Πετρούπολη ο Βσέβολοντ Μέγιερχολντ.

Ο Andréïev ασχολήθηκε και με την τέχνη της φωτογραφίας, την οποία ασκούσε περιστασιακά μεν, αλλά με ιδιαίτερη προσήλωση. Το 1905 τάχθηκε υπέρ της αλλαγής καθεστώτος, αλλά σταδιακά αποστασιοποιήθηκε από τους κύκλους των μπολσεβίκων. Κατά τη διάρκεια του Α’ Παγκοσμίου πολέμου δημοσίευσε μια σειρά άρθρων ενάντια στον γερμανικό ιμπεριαλισμό. Το 1916 διετέλεσε μέλος της συντακτικής επιτροπής της εφημερίδας «Russkaya Volya». Μετά τον διαμελισμό της Φινλανδίας από τη Ρωσία παρέμεινε στην εξορία. Τα τελευταία του έργα (Το ημερολόγιο του Σατανά, SOS Ρωσία καλεί ανθρωπότητα) είναι διαποτισμένα από την απαισιοδοξία του συγγραφέα και το μίσος του για την κυβέρνηση των Μπολσεβίκων. Στις 12 Σεπτέμβρη 1919 ο Andréïev πέθανε ξαφνικά από εγκεφαλική αιμορραγία στη Φινλανδία. Το 1956 επανενταφιάστηκε στο Λένινγκραντ. Από το 1956 επιλεγμένα έργα του άρχισαν σιγά σιγά να ανατυπώνονται στην ΕΣΣΔ. Το 1991 άνοιξε στο Αριόλ, τη γενέτειρά του, το Μουσείο Λεονίντ Andréïev. 

Julien Gosselin

Ο Julien Gosselin σπούδασε στην École supérieure d’art dramatique της πόλης Λιλ, υπό τη διεύθυνση του Stuart Seide. Μαζί με έξι συμφοιτητές του, ίδρυσαν το 2009 την ομάδα « Si vous pouviez lécher mon cœur » και σκηνοθέτησε το “Gênes 01” του Fausto Paravidino (Théâtre du Nord, 2010), το “Tristesse animal noir” της Anja Hilling (Théâtre de Vanves, 2010) και το “Les Particules élémentaires” βασισμένο στο ομώνυμο βιβλίο του Michel Houellebecq [«Τα στοιχειώδη σωματίδια»] (Φεστιβάλ της Αβινιόν, 2013· Les Ateliers Berthier, Odéon, 2014· νέο ανέβασμα στο Théâtre de l’Odéon 6e, 2017). Ακολούθησαν τα έργα “Je ne vous ai jamais aimés” του Pascal Bouaziz (Εθνικό Θέατρο Βρυξελλών, 2014), “Le Père” της Stéphanie Chaillou (Εθνικό Θέατρο Τουλούζης, 2015) και “2666”, διασκευή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Roberto Bolaño (Φεστιβάλ της Αβινιόν, 2016· Les Ateliers Berthier, Odéon, 2016).
Μετά το “1993” του Aurélien Bellanger (Φεστιβάλ της Μασσαλίας, με την τάξη 43 του Εθνικού Θεάτρου του Στρασβούργου), επέστρεψε στην Αβινιόν για το “Joueurs, Mao II, Les Noms”, βασισμένο στα αντίστοιχα βιβλία του Don DeLillo («Παίκτες», «Μάο ΙΙ» και «Ονόματα»· ανέβηκε επίσης στο Les Ateliers Berthier του Odéon το 2018), το οποίο ενέπνευσε και το “Vallende Man” (« L’Homme qui tombe »), που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο Internationaal Theater Amsterdam (Ολλανδία), και στη συνέχεια το “Le Marteau et la Faucille” (Printemps des Comédiens, Μονπελιέ). Το 2018 κέρδισε το 15o Ευρωπαϊκό Βραβείο Θεάτρου στην Αγία Πετρούπολη. Το 2021, ο Julien Gosselin συνεργάστηκε με το Groupe 45 του Εθνικού Θεάτρου του Στρασβούργου σε μια διασκευή του «Δεκαλόγου» του Krzysztof Kieslowski και σκηνοθέτησε το “Le Passé”, βασισμένο σε κείμενα του Ρώσου συγγραφέα Λεονίντ Léonid Andréïev (Odéon 6e, 2021). Το 2023 δημιούργησε το “Extinction”, βασισμένο σε κείμενα των Thomas Bernhard και Arthur Schnitzler, στο ανέβασμα του οποίου συμμετείχαν ηθοποιοί από τον θίασο « Si vous pouviez lécher mon cœur » και τη Volksbühne του Βερολίνου, ενώ έκανε πρεμιέρα στο Printemps des Comédiens στο Μονπελιέ, προτού ταξιδέψει στο Φεστιβάλ της Αβινιόν, στο Βερολίνο, στην Αμβέρσα και στο Παρίσι (Théâtre de la Ville). Δημιούργησε επίσης το “Musée Duras” με φοιτητές της τάξης του 2025 του CNSAD. Από τον Ιούλιο του 2024 είναι διευθυντής του Odéon-Théâtre de l’Europe.

* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός, συγγραφέας και κριτικός θεάτρου και χορού.

Συντελεστές

Κείμενα: Léonid Andréïev
Διασκευή & Σκηνοθεσία: Julien Gosselin
Με τις/τους: Guillaume Bachelé, Joseph Drouet, Denis Eyriey, Carine Goron, Victoria Quesnel, Achille Reggiani, Maxence Vandevelde
Εικονολήπτες: Jérémie Bernaert, Baudouin Rencurel
Μετάφραση από τα ρωσικά στα γαλλικά: André Markowicz
Σκηνικά: Lisetta Buccellato
Δραματουργία: Eddy D’aranjo
Πρωτότυπη Μουσική: Guillaume Bachelé, Maxence Vandevelde
Σχεδιασμός Φωτισμών: Nicolas Joubert
Σχεδιασμός Βίντεο: Pierre Martin Oriol, Jérémie Bernaert
Σχεδιασμός Ήχου: Julien Feryn
Σχεδιασμός Κοστουμιών: Caroline Tavernier, Valérie Simmoneau
Σκηνικά Αντικείμενα: Guillaume Lepert
Μάσκες: Lisetta Buccellato, Salomé Vandendriessche
Βοηθός Σκηνοθέτη: Antoine Hespel
Γενική Διεύθυνση Σκηνής: Léo Thévenon
Γενική Διεύθυνση & Διεύθυνση Σκηνής: Simon Haratyk, Guillaume Lepert
Διεύθυνση Σκηνής & Σκηνικά Αντικείμενα: David Ferré
Τεχνικός Φωτισμών: Zélie Champeau
Τεχνικός Ήχου: Hugo Hamman
Τεχνικός Βίντεο: David Dubost
Ασκούμενοι Τεχνικοί: Pierrick Guillou, Audrey Meunier
Κατασκευή Σκηνικού & Ζωγραφισμένος Καμβάς: Workshop Devineau
Με την ομάδα του Odéon Théâtre de l’Europe
Μετάφραση στα ελληνικά: Λουίζα Μητσάκου
Υπερτιτλισμός: Γιάννης Παπαδάκης