Όλγκα Τοκάρτσουκ: Πώς έγραψα τα «Βιβλία του Ιακώβ»

Πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος της Όλγκα Τοκάρτσουκ είναι ο Εβραίος Ιακώβ Φρανκ, ένας χαρισματικός πνευματικός ηγέτης ο οποίος έζησε στην Πολωνία του 18ου αιώνα. Ο Φρανκ είχε πείσει τους ακολούθους του πως ήταν η μετενσάρκωση του αυτοαποκαλούμενου μεσσία Σαμπατάι Ζεβί, καθώς και του βιβλικού Ιακώβ.

Στο άρθρο της, η Τοκάρτσουκ μίλησε για το πώς οδηγήθηκε στη συγγραφή του σύνθετου ιστορικού μυθιστορήματός της για τον Εβραίο αιρεσιάρχη. Όλα ξεκίνησαν πριν από αρκετά χρόνια, όταν βρέθηκε -πού αλλού- σε ένα βιβλιοπωλείο:

«Το φθινόπωρο του 1997, επισκέφτηκα ένα βιβλιοπωλείο και βρήκα μια περίεργη έκδοση αποτελούμενη από δυο σημειωματάρια, μεγάλα και δύσχρηστα, με γυαλιστερό μπλε εξώφυλλο. Επρόκειτο για το Księga Słów Pańskich (The Collection of the Words of the Lord), που περιέχει διαλέξεις του Ιακώβ Φρανκ (αν και ο ίδιος προτιμούσε τη λέξη ‘’συνομιλίες’’), σε επιμέλεια του Jan Doktór.

Πέρασα όλο τον χειμώνα διαβάζοντάς το λίγο λίγο, τη μια παράγραφο μετά την άλλη, κι εντυπωσιαζόμουν όλο και περισσότερο. Μέχρι τα Χριστούγεννα, είχα συγκεντρώσει μια ολόκληρη στοίβα με βιβλία για τον Φρανκ.

»Πέρασα όλο τον χειμώνα διαβάζοντάς το λίγο λίγο, τη μια παράγραφο μετά την άλλη, κι εντυπωσιαζόμουν όλο και περισσότερο. Μέχρι τα Χριστούγεννα, είχα συγκεντρώσει μια ολόκληρη στοίβα με βιβλία για τον Φρανκ. Την άνοιξη, του αφιέρωσα ένα ξεχωριστό ράφι της βιβλιοθήκης μου και τα επόμενα χρόνια, τα βιβλία όλο και αυξάνονταν. Αρχικά, δεν είχα την πρόθεση να γράψω κάποιο μυθιστόρημα για τον Φρανκ. Όλο αυτό ήταν μέρος των «προσωπικών» μου σπουδών, είχε να κάνει με την έντονη, ασταμάτητη γοητεία που μου ασκούν οι πάσης φύσεως ετεροδοξίες, οτιδήποτε δεν υπακούει στους κανόνες ή υπερβαίνει τα συνηθισμένα όρια, οποιαδήποτε εξέγερση ή ανταρσία.

»Η ιστορία του Ιακώβ Φρανκ είναι τόσο εντυπωσιακή που είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς πως είναι πραγματική. Με λίγα λόγια, είναι η ιστορία μιας μεγάλης ομάδας Εβραίων του 18ου αιώνα από την Podolia [που βρίσκεται στη σημερινή νοτιοδυτική Ουκρανία], που ήταν οπαδοί των διδασκαλιών του καβαλιστή, ραβίνου και αυτοαποκαλούμενου μεσσία Σαμπατάι Ζεβί, και έγιναν ακόλουθοι του Ιακώβ Φρανκ, ενός εμπόρου που κάποια στιγμή στη ζωή του ασπάστηκε το Ισλάμ και στη συνέχεια διέταξε τη μεταστροφή της ομάδας του στον Καθολικισμό, η οποία εκπληρώθηκε με θεαματικότητα.

»Αφού κατηγορήθηκε ως αιρετικός, ο Φρανκ φυλακίστηκε για δεκατρία χρόνια στο φρούριο Jasna Góra, μέχρι την εποχή του Bar Confederation [μια ένωση Πολωνών ευγενών που προσπαθούσε να μειώσει τη ρωσική επιρροή στη χώρα]. Τότε αφέθηκε ελεύθερος από τα ρωσικά στρατεύματα και εκμεταλλεύτηκε το χάος που επικρατούσε στη χώρα για να φτάσει ως το Μπρνο της Μοραβίας. Αποπνέοντας την αύρα ενός Εβραίου μυστικιστή, ήταν για αρκετά χρόνια καλός φίλος του αυτοκράτορα Ιωσήφ Β' και έμπιστος της μητέρας του, της Μαρίας Θηρεσίας. Όταν έχασε την εύνοια του αυτοκράτορα, ο Φρανκ και ολόκληρη η παρέα του μετανάστευσαν στο Όφενμπαχ αμ Μάιν, όπου έφτιαξαν ένα τεράστιο παλάτι που χρησίμευσε ως θρησκευτικό κέντρο. Αρκετά χρόνια αργότερα, ο Φρανκ πέθανε ως Πολωνός βαρόνος. Οι οπαδοί του επέστρεψαν στην Πολωνία, όπου και ενσωματώθηκαν στην ολοένα και ισχυρότερη πολωνική αστική τάξη».

Το ετερόδοξο μυαλό είναι ανήσυχο

«Το ετερόδοξο μυαλό είναι ανήσυχο, βρίσκεται σε μια αέναη αναζήτηση, είναι γενναίο και πρόθυμο να πειραματιστεί. Η ετεροδοξία αποδεικνύει την ύπαρξη ενός υγιούς πνεύματος, της μεταφυσικής νοημοσύνης που μπορεί να έχει ένας απλός, όχι απαραίτητα μορφωμένος άνθρωπος. Μια αίρεση δημιουργείται μόνο εκεί όπου η πίστη είναι πραγματικά ισχυρή, όπου λαμβάνεται σοβαρά υπόψη, και βιώνεται βαθιά σε καθημερινή βάση. Γι' αυτό, λοιπόν, θα έλεγα πως η κάθε θρησκεία που έχει να αντιμετωπίσει μια αίρεση είναι τυχερή. Κι όταν χρησιμοποιώ τη λέξη ‘’αντιμετωπίζω’’ δεν εννοώ ‘’πολεμώ’’ και ‘’καταστρέφω’’.

[…]

»Έγραψα τα Βιβλία του Ιακώβ, ένα ιστορικό μυθιστόρημα, έχοντας πλήρη επίγνωση πως το κυρίαρχο ιστορικό αφήγημα είναι κάτι το τεχνητό. Ποτέ δεν με έπεισε, για παράδειγμα, το πόσο αμυδρή είναι η παρουσία των γυναικών στις ιστορικές αφηγήσεις - ίσα που εμφανίζονται στις κύριες ιστορικές πηγές, χωρίς να παίζουν μεγάλο ρόλο.

»Σχεδόν όλοι έχουν μια μητέρα, μια σύζυγο, μια αδελφή ή μια κόρη, και ξέρουν καλά πως είναι αδύνατο να απουσιάζουν στις σημαντικές ιστορίες, εκτός κι αν πρόκειται για μια ιστορία για τον στρατό ή για μια ανδρική μονή. Θεωρώ πως η απουσία των γυναικών στην εκδοχή της ιστορίας που παρουσιάζεται στα σχολικά βιβλία είναι ένα χαρακτηριστικό της πατριαρχικής νοοτροπίας, η οποία αδιαφορεί για τις γυναίκες και δεν καταγράφει τις συνεισφορές τους.

»Κατάφερα να συμπεριλάβω τις γυναίκες στην ιστορία μου, συγκεντρώνοντας σχολαστικά τα ‘’ψίχουλα’’ πληροφοριών. Το έκανα θέλοντας να αποδώσω δικαιοσύνη, πιστεύοντας πως το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας πρέπει να ξαναγραφτεί λαμβάνοντας υπόψη μας τη συγκεκριμένη οπτική γωνία. Επιπλέον, προσπάθησα να συμπεριλάβω στην ιστορία μου, όσο περισσότερο γινόταν, τη σύγχρονη αίσθηση της ηθικής. Ήξερα πως περιγράφω έναν προ-Βικτοριανό κόσμο όπου ίσχυαν διαφορετικοί κανόνες συνύπαρξης. Μάλλον πολλοί αναγνώστες με αρχές θα καταλάβουν πως οι συγκεκριμένοι κανόνες δεν ήταν και πολύ αυστηροί.

»Φυσικά, είναι αδύνατο για έναν συγγραφέα να μην λάβει υπόψη του την ίδια την προσωπικότητά του, καθώς και τις απόψεις της εποχής του. Υπό αυτή την έννοια, το ιστορικό μυθιστόρημα δεν υπάρχει, γιατί οι πραγματικές ρίζες του βρίσκονται στην εποχή του συγγραφέα. Η ιστορία είναι απλώς μια ατελείωτη ερμηνεία πραγματικών και φανταστικών γεγονότων από το παρελθόν, που μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε αόρατα νοήματα.

»Τελείωσα τη συγγραφή των Βιβλίων του Ιακώβ αργά το βράδυ στις 30 Ιανουαρίου του 2014 και αμέσως έπιασα ένα πακέτο τσιγάρα που είχα αγοράσει για την περίσταση. Στεκόμουν στο μπαλκόνι στην παγωνιά του χειμώνα και κάπνιζα το ένα τσιγάρο μετά το άλλο, μέχρι που άρχισα να αισθάνομαι άρρωστη. Αυτή ήταν η εκκεντρική, ανθυγιεινή ανταμοιβή για τον συγγραφικό μου κόπο - η ανταμοιβή για τη σκηνοθέτρια μιας θεατρικής παράστασης με φαντάσματα, μετά από το κλείσιμο της αυλαίας».