Για το μυθιστόρημα του Ράινερ Μαρία Ρίλκε «Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε» (μτφρ. Αλέξανδρος Ίσαρης, εκδ. Κίχλη).
Της Τέσυς Μπάιλα
Και μόνο η είδηση της έκδοσης του μοναδικού μυθιστορήματος που έγραψε ο Ρίλκε αποτελεί εκδοτικό γεγονός, πολύ περισσότερο όταν τη μετάφραση υπογράφει ο Αλέξανδρος Ίσαρης.
Το βιβλίο γράφτηκε ανάμεσα στα έτη 1904-1910 και θεωρείται το πρώτο μοντέρνο μυθιστόρημα της γερμανόφωνης λογοτεχνίας. Είναι η εποχή κατά την οποία ο Κάφκα γράφει Την περιγραφή ενός αγώνα, ο Προυστ δουλεύει το Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο, ο Τόμας Μαν το Θάνατος στη Βενετία και ο Τζέιμς Τζόις τους περίφημους Δουβλινέζους του.
Ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου έχει έρθει από τη Δανία στο Παρίσι, με το φιλόδοξο όνειρο να ασχοληθεί με την ποίηση.
Ο Μάλτε, ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου έχει έρθει από τη Δανία στο Παρίσι, με το φιλόδοξο όνειρο να ασχοληθεί με την ποίηση. Σε όλο το βιβλίο δεν έρχεται σε επαφή με κανένα άλλο πλάσμα. Ζει κυριολεκτικά μέσα στη φτώχια και θεωρεί την πόλη μια φυλακή. Για να αντιμετωπίσει το κρύο συχνάζει στην Πινακοθήκη ή στη Βιβλιοθήκη. Είναι χαρακτηριστική η φράση με την οποία αρχίζει το μυθιστόρημα και δίνει το στίγμα των συναισθηματικών διακυμάνσεων του Μάλτε: «Ώστε, λοιπόν, οι άνθρωποι έρχονται εδώ για να ζήσουν, εγώ θα έλεγα πως έρχονται για να πεθάνουν».
Ο Μάλτε βιώνει τη μοναξιά και την παγωνιά της διαφοράς του από τους άλλους. Διαβάζει Φλομπέρ, Μποντλέρ, Ίψεν, Μπεττίνε φον Άρνιμ, Φρανσίς Ζαμ αλλά και τη Βίβλο. Προσπαθεί να ισορροπήσει στη ζωή παλεύοντας με τις εσωτερικές του συγκρούσεις. Το μη συνειδητό διεκδικεί όλο και περισσότερο χώρο μέσα του, όπως στους ήρωες του Κάφκα ή του Πιραντέλλο.
Ο Μάλτε είναι ξένος σε μια πόλη που ευνοεί τη μοναχικότητα. Και θα θελήσει να ξεπεράσει αυτό το συναίσθημα, να απαγκιστρωθεί από τον φόβο που του προκαλεί, με τον τρόπο που γνωρίζει καλύτερα: με την παρατήρηση. Σταδιακά αρχίζει να παρατηρεί τα πάντα: Ανθρώπους, κτίρια, μυρωδιές, τη συσσωρευμένη μιζέρια της πόλης. Και εκπαιδεύει τον μοναχικό του εαυτό να βλέπει το κρυμμένο πρόσωπο των ανθρώπων. Τα προσωπεία τους. Συγκλονιστική είναι η αίσθηση που αφήνει η σκηνή με τη ζητιάνα. Είναι μια γυναίκα σκυφτή, με το πρόσωπό της χωμένο στα χέρια της. Όταν την τρομάξει, η γυναίκα θα πεταχτεί από τη θέση της. Ο Ρίλκε γράφει: «Η γυναίκα τρόμαξε και αναδύθηκε από τον εαυτό της τόσο απότομα, που το πρόσωπο έμεινε στα δυο της χέρια. Μπορούσα τώρα να δω πως ήταν κούφιο».
Όσο κι αν ο ποιητής έλεγε ότι ο ήρωας που επινόησε δεν έχει σχέση με τον ίδιο, ο αναγνώστης δεν αργεί να αντιληφθεί την εσωτερική ταύτισή τους.
Σύμφωνα με τις αισθητικές αρχές του Μοντερνισμού, το άτομο διεκδικεί το δικαίωμα να βλέπει και να αποδίδει την εικόνα όχι «σαν αληθινή», όχι εξαρτώμενο από την ομοιότητά της με την πραγματικότητα, αλλά με τα δικά του μάτια, ή όπως είχε πει ο Νίτσε: «απολαμβάνοντας τη συνείδηση της διαφοράς». Ο ήρωας του Ρίλκε βιώνει ακριβώς αυτή τη διαφορετική εικόνα του εαυτού του. Κι όσο κι αν ο ποιητής έλεγε ότι ο ήρωας που επινόησε δεν έχει σχέση με τον ίδιο, ο αναγνώστης δεν αργεί να αντιληφθεί τη βαθύτερη εγγύτητά τους.
Ωστόσο είναι βέβαιο ότι δεν πρόκειται απλώς για μια αυτοβιογραφία του Ρίλκε, παρ' όλο που ο ποιητής είχε τη συνήθεια να γράφει ημερολόγιο και η καταγραφή των σημειώσεων αυτών έχει ημερολογιακό χαρακτήρα. Επίσης, κάποια αποσπάσματα είναι βασισμένα στις επιστολές που ο ποιητής έστειλε στον Ροντέν, όταν ζούσε στο Παρίσι.
Χωρισμένο σε 71 κεφάλαια, το Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε είναι ένα πολύσημο κείμενο, που τόσο από πλευράς δομής όσο και υφολογικά απέχει πολύ από το παραδοσιακό μυθιστόρημα. Η εξέλιξη των γεγονότων δεν ακολουθεί ομαλή χρονική σειρά, με τις εσωτερικές μεταπτώσεις του ήρωα να ποικίλουν. Η αποσπασματικότητα του κειμένου επιζητά την αναγνωστική προσοχή, αλλά στο τέλος ο αναγνώστης αποζημιώνεται από την αφηγηματική δύναμη κάθε φράσης και τον ευφυή τρόπο σύνδεσής της με το σύνολο. Γίνεται λαθρακουστής των ήχων της συνείδησής του, των εξομολογητικών του μονολόγων, και αυτόπτης μάρτυρας των εικόνων που στοιχειώνουν τις αναζητήσεις του.
Το βιβλίο κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1993 από τις εκδόσεις Το Ροδακιό, σε μετάφραση Δημήτρη Δήμου. Κλείνοντας, να επισημάνουμε τη συνολική αρτιότητα της έκδοσης.
* Η ΤΕΣΥ ΜΠΑΪΛΑ είναι συγγραφέας.
Τελευταίο της βιβλίο, το μυθιστόρημα «Άγριες θάλασσες» (εκδ. Ψυχογιός).
→ Στην κεντρική εικόνα η εικονογράφηση του © Valerio Vidali για τη γερμανική έκδοση του βιβλίου από τις εκδόσεις ELI Readers (2013).
Οι σημειώσεις του Μάλτε Λάουριντς Μπρίγκε
Ράινερ Μαρία Ρίλκε
Μτφρ. Αλέξανδρος Ίσαρης
Κίχλη 2018
Σελ. 312, τιμή εκδότη €15,50