Ένας μοντέρνος Ρομαντικός

Ο Γαλλοελβετός Μπενζαμέν Κονστάν (1767-1830) υπήρξε γνήσιο τέκνο της Ρομαντικής εποχής, με πλούσια πολιτική και δημοσιογραφική καριέρα, γνωστός και για την πολυκύμαντη σχέση του με τη Μαντάμ ντε Σταλ, στην οποία πιστώνεται η εκλαΐκευση του Ρομαντισμού στη Γαλλία. Σήμερα τον θυμάται κανείς μάλλον για το μυθιστόρημά του Αντόλφ το οποίο έγραψε στα 1806-10 και εξέδωσε το 1816. Το βιβλίο μεταφράστηκε εκ νέου στα ελληνικά (μτφρ.-επίμ. Μαρία Σπυριδοπούλου, εκδ. Printa) και χωρίς ευτυχώς να εξελληνιστεί το όνομα του κεντρικού ήρωα.

Πρόκειται για έναν μορφωμένο και καλοβαλμένο νεαρό που διέπεται από ένα πνεύμα μελαγχολίας, ανεξαρτησίας και συγχρόνως αποστροφής για τον περίγυρό του.

Το έργο αρχίζει με έναν κοινό λογοτεχνικό τόπο, όπου μπλέκονται ένας εκδότης και πρώτος αφηγητής, ένας ξένος με ένα χειρόγραφο, ένας πανδοχέας που ανακαλύπτει το χειρόγραφο: αυτό το τέχνασμα, ενώ αξιώνει να παγιώσει την «αλήθεια» του κειμένου, συγχρόνως δημιουργεί μια κάποια απόσταση από την ιστορία του Αντόλφ, ο οποίος αναλαμβάνει στο κυρίως έργο να μας την αφηγηθεί σε πρώτο πρόσωπο. Πρόκειται για έναν μορφωμένο και καλοβαλμένο νεαρό που διέπεται από ένα πνεύμα μελαγχολίας, ανεξαρτησίας και συγχρόνως αποστροφής για τον περίγυρό του. Η εκδήλωση της αποστροφής, που οφείλεται όπως ο ίδιος παραδέχεται στη θεμελιώδη πλήξη του, του δημιουργεί προβλήματα στον συγχρωτισμό μου με τους άλλους, που τον κατακρίνουν ως «είρωνα». Ο ίδιος ξέρει τι πιστεύει: «Χρειάζεται χρόνος για να συνηθίσεις το ανθρώπινο είδος, έτσι όπως το έχουν πλάσει το συμφέρον, η επιτήδευση, η ματαιοδοξία, ο φόβος». Το πρόβλημα είναι ότι δεν ξέρει τι ακριβώς θέλει.

Κατά τις πολλές επαφές που έχει ο Αντόλφ με τους ανώτερους κύκλους γνωρίζει μια επιφανή Πολωνέζα, ονόματι Ελενόρ, διάσημη για την ομορφιά και την ευγένειά της. Η γνωριμία με αυτή την ξεχωριστή γυναίκα, πλην όμως δεσμευμένη και μητέρα, θα του γεννήσει τον έρωτα: όσο πιο αποτυχημένες είναι οι απόπειρες να την προσεγγίσει ερωτικά, τόσο περισσότερο τις εντείνει, μα όσο αυτές αρχίζουν να ευοδώνονται, τόσο το πάθος του αμβλύνεται. Η κεντρική θέση του ήρωα διατυπώνεται με λόγο πικρό: «Είναι τρομαχτική δυστυχία να μη σ’ αγαπούν όταν αγαπάς, αλλά είναι ακόμα μεγαλύτερη όταν σ’ αγαπούν με πάθος κι εσύ έχεις πάψει ν’ αγαπάς». Εδώ η τραγική μοίρα είναι η αντιστρόφως ανάλογη πορεία ανάμεσα στην ερωτική επιθυμία και την κατάκτηση του αντικειμένου της – όχι λιγότερο τραγική θα είναι πάντως η μοίρα της Ελενόρ. Όπως έγραψε ο Γουάιλντ στα τέλη του ίδιου αιώνα: «Υπάρχουν μόνο δύο τραγωδίες στη ζωή: η μία είναι να μην αποκτήσεις αυτό που θες, η άλλη είναι να το αποκτήσεις». 

Το στοιχείο που καθιστά το Αντόλφ ένα τόσο μοντέρνο έργο είναι η λογοτεχνική διερεύνηση της αμφιθυμίας του ανθρώπου, την οποία ο ίδιος πασχίζει με κάθε τρόπο να εκλογικεύσει κι έτσι να την ελέγξει.

Η ιστορία του Αντόλφ είναι η ιστορία δύο ανθρώπων που αγαπήθηκαν μεν, αλλά με διαφορετική ένταση και ίσως με «bad timing». Η αφήγηση του άνδρα αναστοχάζεται με ιδιαίτερη ευαισθησία και βαθύτητα τις περιπλοκές του ερωτικού φαινομένου στον συνδυασμό του με τις κοινωνικές και οικογενειακές επιταγές, με έμφαση στο πώς απεγκλωβίζεται κανείς από μια ερωτική σχέση. Το στοιχείο που καθιστά το Αντόλφ ένα τόσο μοντέρνο έργο είναι η λογοτεχνική διερεύνηση της αμφιθυμίας του ανθρώπου, την οποία ο ίδιος πασχίζει με κάθε τρόπο να εκλογικεύσει κι έτσι να την ελέγξει: «Τα συναισθήματα του ανθρώπου είναι συγκεχυμένα και ετερόκλητα. Αποτελούνται από ένα πλήθος πολυποίκιλων εντυπώσεων που διαφεύγουν την αντίληψή μας. Και τα λόγια, πάντα πολύ χονδροειδή και γενικευτικά, μπορούσαν κάλλιστα να τα υποδείξουν, αλλά ποτέ να τα προσδιορίσουν». Αργότερα ο ήρωας, κάτι σαν «άνθρωπος χωρίς ιδιότητες» avant la lettre, θα ομολογήσει: «είμαστε τόσο ευμετάβλητα πλάσματα, ώστε στο τέλος νιώθουμε στ’ αλήθεια τα αισθήματα που υποκρινόμαστε». Εδώ δεν μιλά μονάχα για τον εαυτό του, αλλά αξιώνει να γενικεύσει την επισφαλή ψυχική του κατάσταση: η ανθρώπινη ουσία δεν αλλάζει, απλώς υπόκειται σε διαβαθμίσεις και εναλλασσόμενες εντάσεις.

Πολλοί κριτικοί θέλησαν να ανιχνεύσουν την προσωπικότητα του Αντόλφ στον ίδιο τον Κονστάν, γεγονός που τον εκνεύριζε, και δικαίως. Όπως έγραψε στον Πρόλογο στη δεύτερη έκδοση: «Αυτή η μανία να προσπαθείς να εντοπίσεις υπαρκτά πρόσωπα μέσα σε μυθοπλαστικά έργα συνιστά γ’ αυτά τα έργα αληθινή μάστιγα. Τα υποβαθμίζει, τα διαστρεβλώνει, ακυρώνει το ενδιαφέρον που έχουν και εκμηδενίζει τη χρησιμότητά τους. […] Εγώ αναφέρομαι σε κείνο το μαρτύριο της καρδιάς, στο επώδυνο σάστισμα μιας παραπλανημένης ψυχής, στην κατάπληξή της όταν μαθαίνει πως η αφοσίωση είναι σφάλμα και οι θυσίες, στα μάτια αυτού που τις δέχτηκε, έγκλημα». Και πράγματι, δύο αιώνες μετά, είναι αδιάφορο πόσον Αντόλφ είχε μέσα του ο Κονστάν: σημασία έχουν τα συναισθήματα των δύο βασικών χαρακτήρων, όλες εκείνες οι «διαλείψεις της καρδιάς» για τις οποίες έγραψε έναν αιώνα μετά τον Κονστάν ο Προυστ, με ασφαλώς μεγαλύτερη εμβρίθεια.

Πολλοί μάστορες της ψυχολογίας (μεταξύ αυτών ο Σταντάλ και ο Μπαλζάκ, που έγραψαν κριτικά σημειώματα για το Αντόλφ τα οποία υπάρχουν στην ελληνική έκδοση) διάβασαν και επηρεάστηκαν από αυτό το μικρό σε μέγεθος, αλλά μεγάλο σε σημασία βιβλίο, το οποίο ευτυχώς δεν πλήττεται από τον στόμφο που χαρακτηρίζει εν γένει τα Ρομαντικά κείμενα.

Οι πεποιθήσεις του Αντόλφ βρίθουν από το Ρομαντικό Zeitgeist («Δεν είναι η απόλαυση, η φύση ή οι αισθήσεις που μας διαφθείρουν· είναι οι υπολογισμοί στους οποίους μας εθίζει η κοινωνία και οι συλλογισμοί που γεννά η εμπειρία»), ενώ συγχρόνως προκαταλαμβάνουν διορατικά την ψυχανάλυση («Σχεδόν πάντα, για να συμφιλιωθούμε με τον εαυτό μας, μεταμφιέζουμε σε υπολογισμούς και μεθοδικότητα τις ανικανότητες ή τις αδυναμίες μας») και γενικά τη γενικευμένη «ρευστότητα» (όπως έλεγε ο μακαρίτης, πια, Σίγκμουντ Μπάουμαν) της νεωτερικότητας και μετανεωτερικότητας («δεν υπάρχει πλήρης ενότητα στον άνθρωπο»). Κι επειδή η λογοτεχνία έχει ιστορία, ας σημειωθεί ότι πολλοί μάστορες της ψυχολογίας (μεταξύ αυτών ο Σταντάλ και ο Μπαλζάκ, που έγραψαν κριτικά σημειώματα για το Αντόλφ τα οποία υπάρχουν στην ελληνική έκδοση) διάβασαν και επηρεάστηκαν από αυτό το μικρό σε μέγεθος, αλλά μεγάλο σε σημασία βιβλίο, το οποίο ευτυχώς δεν πλήττεται από τον στόμφο που χαρακτηρίζει εν γένει τα Ρομαντικά κείμενα.

Το σαραντασέλιδο επίμετρο της μεταφράστριας είναι απολύτως κατατοπιστικό ως προς την ιστορία και την ερμηνεία του κειμένου. Όπως σημειώνει, με το Αντόλφ εγκαινιάζεται «στις αρχές του 19ου αιώνα ένα μυθιστόρημα αντι-διάπλασης, όπου ο αφηγητής παρατηρεί και ενδοσκοπεί τον εαυτό του, χωρίς όμως να μπορεί να του θεραπεύσει την απώλεια ταυτότητας και την έλλειψη αυτοσυνειδησίας, αλλά μάλλον προβάλλοντας την πολυπλοκότητα του είναι και την αδυναμία του να αφηγηθεί το εγώ και να ερμηνεύσει τη συναισθηματική, κοινωνική και υπαρξιακή αποτυχία του». Μέσα στις μόλις 130 σελίδες τού Αντόλφ ο αναγνώστης θα γοητευτεί από έναν ιδιόμορφο έρωτα και παράλληλα θα προβληματιστεί για τα διαχρονικά αίτια της συντριβής του.

* Στην κεντρική φωτογραφία ο πίνακας του John William Waterhouse, The Lady of Shalott, 1888.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Ζούσαμε, τρόπον τινά, μ’ ένα είδος συναισθηματικής μνήμης, αρκετά ισχυρής ώστε η ιδέα του χωρισμού να μας είναι επώδυνη και πολύ αδύναμης για να βρούμε την ευτυχία στη σχέση μας. Παραδινόμουν σ’ αυτά τα συναισθήματα, χαλαρώνοντας έτσι από τον εξαναγκασμό που συνήθως ένιωθα. Θα ήθελα να προσφέρω στην Ελενόρ κάποια δείγματα τρυφερότητας που θα την ικανοποιούσαν· μερικές φορές της έλεγα και πάλι λόγια ερωτικά· αλλά αυτά τα συναισθήματα κι αυτά τα λόγια έμοιαζαν με τα χλωμά, ξεθωριασμένα φύλλα που, χάρη στ’ απομεινάρια μιας νεκρωμένης ορμής, συνεχίζουν, ακόμα και μαραμένα, να μεγαλώνουν στα κλαδιά ενός ξεριζωμένου δέντρου». 

Αντόλφ
Benjamin Constant
Μτφρ. Μαρία Σπυριδοπούλου
Printa 2016
Σελ. 192, τιμή εκδότη €14,85