Για το βιβλίο του Γκονσάλο Μ. Ταβάρες Η γειτονιά (μτφρ. Αθηνά Ψυλλιά, Παναγιώτα Μαυρίδου, εκδ. Καστανιώτη).
Του Θωμά Συμεωνίδη
Ο κύριος Βαλερύ προσπαθεί να προσεγγίσει τους ανθρώπους μέσα από ευγενικές χειρονομίες και τη δημιουργία ενός βάθρου, προσπαθεί να ελέγξει και να οργανώσει τα πράγματα γύρω του αποδίδοντας χρώματα σε χώρους και επιφάνειες, προσπαθεί να αποφύγει τη βροχή και να οργανώσει την καθημερινότητα με βάση τις δικές του παράδοξες συμβάσεις και τους δικούς του περιορισμούς, προσπαθεί να αντιστρέψει τις συνήθεις παραδοχές ώστε να οργανώσει τη γεωμετρία των πραγμάτων στον δικό του, ανορθόδοξο, τρόπο ζωής. Ο κύριος Βαλερύ συνυπάρχει με όντα τα οποία βρίσκονται κλεισμένα σε όγκους προκειμένου να μην γνωρίζει τη μορφή τους και να μη στεναχωρηθεί από την αναπόφευκτη κάποια στιγμή απώλειά τους, δηλώνει παντρεμένος με ένα αμφίσημο ον, περπατάει πολύ, φοβάται την πλήξη. Οι βόλτες του κυρίου Βαλερύ στην πόλη γίνονται μέτρο της αυτοεκτίμησης και της αυτοαντίληψής του· το βλέμμα των άλλων, το χαμόγελο ή η αποστροφή των ματιών τους, γίνεται το μέτρο που ορίζει το αν είναι άσχημος ή όμορφος, η επαφή με τους άλλους γίνεται η αφορμή για αναστοχασμό. Ο κύριος Βαλερύ συναντιέται με ανθρώπους, βγαίνει από αίθουσες δικαστηρίων, αλλά περιορίζεται στο να γνωρίζει μόνο τον εαυτό του· η κίνηση της σκέψης του σημαδεύει μονίμως τον εαυτό του και οι μεταφορές που χρησιμοποιεί για να συλλάβει την εξέλιξή του στον χρόνο είναι χωρικές. Η πόλη του κυρίου Βαλερύ είναι μια πόλη στην οποία γίνονται κλοπές, μια πόλη στην οποία υπάρχουν τράπεζες, μια πόλη στην οποία οι άνθρωποι τον αγαπούν αλλά και τον εκνευρίζουν ενίοτε, κυρίως εκείνες τις στιγμές που αδυνατούν να συλλάβουν την ιδιαίτερη οπτική γωνία μέσω της οποίας ο κύριος Βαλερύ βιώνει και συλλαμβάνει τα πράγματα.
Η ιδιαιτερότητα των χαρακτήρων στη «Γειτονιά» είναι ότι έχουν το όνομα ενός γνωστού συγγραφέα, ένα είδος απότισης φόρου τιμής.
Αυτά συμβαίνουν πολύ συνοπτικά στο βιβλίο «Ο κύριος Βαλερύ και η λογική» με το οποίο ο Γκονσάλο Ταβάρες (γεννημένος το 1970 στη Λουάντα της Ανγκόλας) εγκαινιάζει το 2002 ένα μεγαλεπήβολο λογοτεχνικό εγχείρημα, το οποίο φιλοδοξεί να συμπεριλάβει στους κόλπους του σαράντα βιβλία και ισάριθμους, βασικούς χαρακτήρες. Με τη Γειτονιά: Δέκα φανταστικοί κύριοι, η οποία ξεκινάει με τον κύριο Βαλερύ, ο Ταβάρες μας παραδίδει ένα τμήμα αυτού του εγχειρήματος. Η ιδιαιτερότητα των χαρακτήρων στη Γειτονιά είναι ότι έχουν το όνομα ενός γνωστού συγγραφέα, ένα είδος απότισης φόρου τιμής του Ταβάρες προς αυτούς. Ήδη από το σκίτσο που υπάρχει στο εξώφυλλο, μπορεί να καταλάβει κάποιος όχι μόνο ποιοι είναι αυτοί οι χαρακτήρες, αλλά και πού βρίσκεται η κατοικία τους στη «γειτονιά». Να σημειώσουμε εδώ ότι ο Ταβάρες έχει καταπιαστεί στο παρελθόν και με άλλα λογοτεχνικά εγχειρήματα που περιλαμβάνουν περισσότερα του ενός βιβλία. Στα ελληνικά, έχει εκδοθεί, η Ιερουσαλήμ (Εκδόσεις Καστανιώτη, μτφρ. Αθηνά Ψυλλιά, 2012) η οποία είναι ένα από τα τέσσερα μυθιστορήματα της τετραλογίας «το Βασίλειο».
Στη «Γειτονιά», οι περισσότεροι ήρωες του Ταβάρες, σκέφτονται με αφορμή τον χώρο και για τον χώρο. Αυτό που κάνει ιδιαίτερα ελκυστική και προσβάσιμη αυτή τη σκέψη, είναι τα σκίτσα και η εικονογράφηση της Ρασέλ Καϊάνο, η οποία προσαρμόζεται στα δεδομένα της κάθε ενότητας / βιβλίου. Αλλά και γενικότερα, κρίνοντας και από το γνωστικό υπόβαθρο του Ταβάρες (διδάσκει θεωρία της επιστήμης στο πανεπιστήμιο της Λισαβόνας), θα λέγαμε ότι αυτό που δείχνει να τον ενδιαφέρει, είναι η επικοινωνία των ιδεών. Ο συνδυασμός της μινιμαλιστικής αφήγησης με σχέδια που χαρακτηρίζονται από απλότητα και σαφήνεια, αλλά και οι μικρές ιστορίες που συνθέτουν την κάθε ενότητα, καταφέρνουν πολύ γρήγορα να δώσουν μία σφαιρική άποψη για το σύμπαν του κάθε ήρωα.
Ο τρόπος που δίνει υπόσταση ο Ταβάρες στους ήρωές του τονίζοντας τη σχέση που αναπτύσσουν με την κατοικία τους, κυρίως μέσα από την οπτική της ταυτότητας, τον φέρνει κοντά με τους Γκαστόν Μπασελάρ και Σανσότ Πιέρ και πιο συγκεκριμένα τις αντίστοιχες προσεγγίσεις τους στην Ποιητική του χώρου (1958) και την Ποιητική της πόλης (1971). Ο Ταβάρες οικοδομεί μία «ουτοπία», όπως άλλωστε επισημαίνει και ο ίδιος στο εισαγωγικό του σημείωμα για την ελληνική έκδοση, όχι όμως με τις κλασικές συνδηλώσεις της ιδανικής κοινότητας / κοινωνίας, αλλά με την έννοια ενός χώρου που δεν προσδιορίζεται γεωγραφικά και χρονικά. Ο Ταβάρες επιτυγχάνει, με αξιοσημείωτη επιτυχία, να υποστηρίξει μία τέτοιας μορφής «ουτοπία» καθώς δεν κάνει, μεταξύ άλλων, την παραμικρή βιβλιογραφική ή βιογραφική αναφορά που να σχετίζεται με τα ονόματα των ηρώων του.
Η έμφαση της «Γειτονιάς» στην αρχιτεκτονική και το σχέδιο είναι κάτι παραπάνω από προφανής, ωστόσο υπάρχουν πολλαπλές αναφορές και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως η μουσική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, η ποίηση, ο χορός, οι οποίες αποτελούν στοιχείο της καθημερινότητας των ηρώων.
Η έμφαση της «Γειτονιάς» στην αρχιτεκτονική και το σχέδιο είναι κάτι παραπάνω από προφανής, ωστόσο υπάρχουν πολλαπλές αναφορές και σε άλλες μορφές τέχνης, όπως η μουσική, η ζωγραφική, η λογοτεχνία, ο κινηματογράφος, η ποίηση, ο χορός, οι οποίες αποτελούν στοιχείο της καθημερινότητας των ηρώων. Ο κύριος Βαλερύ για παράδειγμα συνδέει με έναν παράδοξο τρόπο τη λογοτεχνία με τα χρήματα, ο κύριος Αρνί αναπτύσσει μία θεωρία που συνδέει την ποίηση με τα μαθηματικά, στον κύριο Μπρεχτ οι στίχοι είναι ηλεκτροφόρα (και θανατηφόρα) σύρματα, ο κύριος Χουαρός μετατρέπει την καθημερινότητά του σε εικόνες, ο κύριος Καλβίνο στοχάζεται πάνω στην έννοια του «μεγάλου καλλιτέχνη» περιδιαβαίνοντας ανάμεσα σε εκτεθειμένα μουσικά όργανα, πίνακες και φωτογραφίες στο μουσείο της πόλης, ο κύριος Μπρετόν διαβάζει το άρθρο του κυρίου Κράους στην εφημερίδα που του δίνει ο κύριος Χουαρός στο οποίο ο κύριος Κράους στοχάζεται πάνω στη μουσική και την αρχιτεκτονική, ο κύριος Σβέντενμποργκ μας δίνει με τρία σκίτσα την άποψή του για το επάγγελμα του συγγραφέα, με τέσσερα σκίτσα τη σχέση ανάμεσα στη φαντασία και τη μορφή, με έντεκα σκίτσα τον μετασχηματισμό ενός τετραγώνου ακούγοντας Μπαχ, ο κύριος Έλιοτ μας παραδίδει μέσα από επτά διαλέξεις την ανάλυση στίχων γνωστών ποιητών (Ρενέ Σαρ, Πάουλ Τσέλαν για να αναφέρω δύο από τους πιο αγαπημένους μου), τα παραδείγματα είναι πολλά, δεν μπορούν να εξαντληθούν εδώ σε καμία περίπτωση.
Η «Γειτονιά» του Ταβάρες καταφέρνει να φέρει σε επαφή διαφορετικές μορφές τέχνης και με έναν ακόμα τρόπο και πιο συγκεκριμένα, μέσα από έργα που αντλούν την έμπνευσή τους από το ίδιο το βιβλίο.
Αλλά η Γειτονιά του Ταβάρες καταφέρνει να φέρει σε επαφή διαφορετικές μορφές τέχνης και με έναν ακόμα τρόπο και πιο συγκεκριμένα, μέσα από έργα που αντλούν την έμπνευσή τους από το ίδιο το βιβλίο. Από αυτή την άποψη, η «Γειτονιά» του Ταβάρες είναι μία χαρακτηριστική εκδήλωση της επικοινωνίας μεταξύ των τεχνών. Ενδεικτικά, μπορεί να γίνει αναφορά σε μία σειρά από αρχιτεκτονικές μελέτες που έχουν βασιστεί στο έργο του Ταβάρες και έχουν εκπονηθεί στο πανεπιστήμιο Os Lusíadas της Λισαβώνας από τον Φερνάντο Ιπόλιτο, την Έλενα Μποτέλιο και τους μαθητές τους, αλλά και μία έκθεση με έργα εικαστικών καλλιτεχνών που έχουν σαν αφορμή τη «Γειτονιά», το 2011, στη Λισαβώνα και πάλι. Μπορούμε επίσης να αναφέρουμε τη θεατρική μεταφορά της «Γειτονιάς» από τον Μάρκο Φρονκέτι στο Πόρτο Αλέγκρε της Βραζιλίας το 2009 ή το «Ο κύριος Κράους και η πολιτική» στο Παρίσι το 2011 από τον θίασο «Violetta Wowczak».
Βέβαια, η Γειτονιά, ειδικά σε ό,τι αφορά στη σχέση της λογοτεχνίας με την αρχιτεκτονική, έρχεται να προστεθεί και πάλι σε ένα συνεχές που καλύπτει τη σχέση της αρχιτεκτονικής με τις άλλες τέχνες, όπως για παράδειγμα έχουν υποστηρίξει με την πρακτική οι Λε Κορμπυζιέ, Γκιουζέπε Τεράνι, Φρανκ Λόιντ Ράιτ, Λούις Καν, Ντάνιελ Λίμπεσκιντ, Ζαν Νουβελ, Στίβεν Χολ, Κριστιάν ντε Πορτσαμπάρκ, (η προσφάτως εκλιπούσα) Ζάχα Χαντίντ. Αλλά και από την άλλη, έχουμε και περιπτώσεις συγγραφέων όπου η σχέση της λογοτεχνίας με την αρχιτεκτονική υπερβαίνει την περίπτωση μίας απλής δομικής αναλογίας ανάμεσα στις δύο τέχνες και προεκτείνεται στο πεδίο της συμπληρωματικής τους κίνησης από την άποψη της εμπειρίας και της σχέσης με τον χώρο. Οι σχετικές αναφορές είναι πολλές μεταξύ των οποίων ξεχωρίζουν οι Λουί Αραγκόν, Αντρέ Ζιντ, (ο επίσης προσφάτως εκλιπών) Μισέλ Μπυτόρ, Χόρχε λουίς Μπόρχες, Έντγκαρ Λόρενς Ντόκτοροου, Χούλιο Κορτάσαρ, Ζαν Εσνόζ, Ζυλιάν Γκρακ, Ζωρζ Περέκ.
Το βιβλίο μεταφράστηκε ανεξάρτητα και εξ ολοκλήρου τόσο από την Αθηνά Ψυλλιά, όσο και την Παναγιώτα Μαυρίδου, πριν προκύψει η τελική εκδοχή.
Μπορεί να γίνει εύκολα αντιληπτό, ότι η Γειτονιά του Ταβάρες, πέρα από την αμιγώς λογοτεχνική της ποιότητα, είναι ένα έργο το οποίο μπορεί να τροφοδοτήσει με πολλαπλούς τρόπους, μία δεύτερη «Γειτονιά», αυτή των έργων που συνδέονται και εμπνέονται από το βιβλίο του Ταβάρες. Τέλος, πρέπει να κάνουμε και μία ιδιαίτερη αναφορά στην εξαιρετική μετάφραση του βιβλίου. Από μία άποψη θα λέγαμε ότι είναι το αποτέλεσμα μίας εργασίας à quatre mains καθώς το βιβλίο μεταφράστηκε ανεξάρτητα και εξ ολοκλήρου τόσο από την Αθηνά Ψυλλιά, όσο και από την Παναγιώτα Μαυρίδου, πριν προκύψει η τελική εκδοχή. Από μία άλλη άποψη θα λέγαμε ότι η μετάφραση της Γειτονιάς είναι μία εξαίρετη εκδήλωση συνεργατικότητας, όπου η έμπειρη και με πολλές και καλές μεταφράσεις (με το έργο του Ζοζέ Σαραμάγκου να δεσπόζει) στον ενεργητικό της Αθηνά Ψυλλιά, συνεργάζεται με την Παναγιώτα Μαυρίδου, στο πρώτο (και πολύ αξιόλογο) μεταφραστικό της εγχείρημα.
* O ΘΩΜΑΣ ΣΥΜΕΩΝΙΔΗΣ είναι συγγραφέας.
Η γειτονιά
Δέκα φανταστικοί κύριοι
Gonçalo M. Tavares
Μτφρ. Αθηνά Ψυλλιά, Παναγιώτα Μαυρίδου
Εκδ. Καστανιώτη 2016
Σελ. 606, τιμή εκδότη €23,32
