Prokofiev shostakovich khachaturian

Για το μυθιστόρημα του Julian Barnes Ο αχός της εποχής (μτφρ. Θωμάς Σκάσσης, εκδ. Μεταίχμιο).

Του Γιώργου Λαμπράκου

Ο Τζούλιαν Μπαρνς (γεν. 1946) δεν χρειάζεται ιδιαίτερες συστάσεις στον Έλληνα αναγνώστη σύγχρονης μυθοπλασίας: πολλά βιβλία του, μεταξύ αυτών ιδιαίτερα έργα όπως Ο παπαγάλος του Φλωμπέρ και Η ιστορία του κόσμου σε 10 ½ κεφάλαια, έχουν μεταφραστεί και εκδοθεί με επιτυχία. Στο τελευταίο του μυθιστόρημα, Ο αχός της εποχής, μεταφρασμένο από τον συγγραφέα Θωμά Σκάσση, που έχει μεταφράσει αρκετά ακόμα βιβλία του Μπαρνς, ο Βρετανός πεζογράφος μάς μεταφέρει στη Σοβιετική Ένωση προκειμένου να μας αφηγηθεί κρίσιμες στιγμές από τη ζωή του περίφημου συνθέτη Ντμίτρι Ντμιτρίεβιτς Σοστακόβιτς (1906-1975) (στη φωτογραφία βρίσκεται στο κέντρο, με τον Σεργκέι Προκόβιεφ στα δεξιά του και τον Αράμ Χατσατουριάν στα αριστερά του, το 1945).

O Σοστακόβιτς αναγνωρίστηκε ως συνθέτης με μεγάλο ταλέντο ήδη από τα πρώτα νεανικά του έργα κι έτσι, σύμφωνα με την απαρέγκλιτη επιταγή του Λένιν («Η τέχνη ανήκει στον λαό»), ήταν υποχρεωμένος να το ξεδιπλώνει για χάρη και μόνο του λαού και της καλλιτεχνικής παιδείας του.

Καλλιτέχνης που η ανατροφή του στην Πετρούπολη (την «Αγία Λενινούπολη» όπως την αποκαλούσε) συνέπεσε με την επάνοδο του Λένιν στη Ρωσία, με το ξέσπασμα της Οκτωβριανής Επανάστασης και με την εγκαθίδρυση της κομμουνιστικής δικτατορίας των Μπολσεβίκων, ο Σοστακόβιτς αναγνωρίστηκε ως συνθέτης με μεγάλο ταλέντο ήδη από τα πρώτα νεανικά του έργα κι έτσι, σύμφωνα με την απαρέγκλιτη επιταγή του Λένιν («Η τέχνη ανήκει στον λαό»), ήταν υποχρεωμένος να το ξεδιπλώνει για χάρη και μόνο του λαού και της καλλιτεχνικής παιδείας του. Με τον θάνατο του Λένιν και την άνοδο του Στάλιν στον θρόνο της «σοβιετικής αυτοκρατορίας» (Κονδύλης), ο Σοστακόβιτς συνεχίζει την παραγωγή έργων που στα αυτιά του καθεστώτος ακούγονται όπως πρέπει, δηλαδή «σοσιαλιστικά».

Έλα όμως που στο μεταξύ οι τέχνες της Δύσης έχουν σαρωθεί από το καταιγιστικό κύμα του μοντερνισμού, που με τους κάθε λογής πειραματισμούς του έχει ανανεώσει ριζοσπαστικά τις μορφές, τα πρότυπα, τα είδη. Ένας συνθέτης σαν τον Σοστακόβιτς, θαυμαστής μεταξύ άλλων του Στραβίνσκι, του Σένμπεργκ και του Μπεργκ, δεν θα μπορούσε να απέχει από αυτές τις καινοτομίες. Ο Μπαρνς περιγράφει λεπτομερώς το πώς η όπερα του Σοστακόβιτς Η λαίδη  Μακμπέθ του Μτσενσκ δέχεται το 1936 τον κριτικό κόλαφο καταρχάς του ίδιου του Στάλιν, κατ’ επέκταση του Κόμματος και της επίσημης εφημερίδας του, της Πράβντα, ως έργο «φορμαλιστικό», «αστικό», «ελιτίστικο» κ.λπ. Εν μια νυκτί, λοιπόν, ο μουσουργός μπαίνει στο στόχαστρο, και οι ανακρίσεις αρχίζουν: Γιατί κάνεις παρέα με τον στρατάρχη Τουχατσέφσκι που οργανώνει (ή μπορεί και να μην οργανώνει, αλλά δεν έχει και τόση σημασία) την ανατροπή του Πατερούλη μας; Γιατί δεν γράφεις τραγούδια κατανοητά και εύληπτα από την εργατιά μας; Γιατί συνθέτεις έργα «παρακμιακά», «νευρωτικά» και «πεσιμιστικά» την ώρα που εμείς παλεύουμε με αισιόδοξο πνεύμα για τη δημιουργία του σοβιετικού ανθρώπου; Οι εφημερίδες άρχισαν πλέον να ανακοινώνουν την είδηση του ανεβάσματος κάποιου έργου του ως εξής: «Σήμερα θα δοθεί συναυλία με έργα του εχθρού του λαού Σοστακόβιτς»…

«Η μουσική δραπετεύει από τις λέξεις – αυτός είναι ο σκοπός της και το μεγαλείο της».

Η αντίδραση του Σοστακόβιτς σε αυτή την πολεμική αποτελεί το κυρίως θέμα του βιβλίου του Μπαρνς. Ο συνθέτης είχε τρεις επιλογές: να αντιταχθεί πλήρως (οπότε θα έχανε αργά ή γρήγορα τη ζωή του, είτε σε ανακρίσεις είτε σε κάποιο γκουλάγκ, δίνοντας όμως ένα παράδειγμα αντίστασης στον ολοκληρωτισμό), να συμμορφωθεί πλήρως (οπότε θα υπέτασσε το δημιουργικό πνεύμα του στις κρατικές επιταγές που απαιτούσαν μια στρατευμένη τέχνη, γλιτώνοντας όμως τη ζωή του), ή να ελίσσεται, να δείχνει πως συμμορφώνεται, πετώντας ούτως ειπείν «μουσική λάσπη» για μια περίοδο ώστε να θολώνει τα νερά, όσο ο ίδιος θα εξακολουθούσε να γράφει και να παίζει, είτε στη χώρα του είτε στο εξωτερικό, τη μουσική που τον εξέφραζε πραγματικά (και παράλληλα να δέχεται στωικά τις διάφορες παραγγελίες ή και, όποτε αυτό θα συνέβαινε, τη φίμωσή του). Διάφορες περιστάσεις της ζωής του Σοστακόβιτς αλλά και του ευρύτερου περιβάλλοντος (ο ερχομός του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου όπου ο κοινός εχθρός, ο φασισμός, συνενώνει πλέον βολικά τους μέχρι πρότινος εσωκομματικούς αντιπάλους, η θέληση του ίδιου να σώσει τη ζωή του και την οικογένειά του, η μεγάλη του ευχέρεια  να κινείται τόσο σε πειραματικό όσο και σε πιο λαϊκό επίπεδο σύνθεσης) θα οδηγήσουν αυτόν τον «μπολσεβίκο μη μέλος του Κόμματος» στον τρίτο δρόμο. Υπάρχει πάντως κι ένας άλλος, πιο θεμελιώδης λόγος που μπορεί να διασώσει έναν λιγότερο ή περισσότερο αντιφρονούντα συνθέτη, αλλά όχι έναν συγγραφέα: το ότι «Η μουσική δραπετεύει από τις λέξεις – αυτός είναι ο σκοπός της και το μεγαλείο της».

Όταν ερχόταν η Πρωτοχρονιά, ο συνθέτης, που δεν πίστεψε ποτέ στα μεγάλα λόγια των ηγετών του Κόμματος για συνεχή καλυτέρευση της ζωής στην ΕΣΣΔ, δήλωνε σκωπτικά: «Ας ευχηθούμε ότι τα πράγματα δεν θα καλυτερεύσουν κι άλλο!».

Ο Μπαρνς δεν φείδεται ειρωνείας όταν στοχάζεται τη λενινιστική και σταλινική περίοδο, αλλά και την εποχή μετά το 1953 – και πράγματι, η πολιτική και κοινωνική ζωή στην ΕΣΣΔ δίνει πάτημα για ανελέητη σάτιρα. Σύμφωνα με την επίσημη προπαγάνδα, οι εργάτες (διάβαζε: κατάδικοι) που έφτιαξαν το Κανάλι της Λευκής Θάλασσας θα «αναμορφώνονταν και οι ίδιοι» από την εργασία τους – ο Μπαρνς σχολιάζει: «Αφού υπήρχαν εκατό χιλιάδες εργάτες, είναι πιθανό κάποιοι να βελτιώθηκαν ηθικά· ωστόσο, το ένα τέταρτο από αυτούς είχε βρει τον θάνατο, ήταν επομένως ξεκάθαρο ότι αυτοί δεν είχαν αναμορφωθεί». Ύστερα από τη Νέα Οικονομική Πολιτική του Λένιν, ο Σοστακόβιτς γράφει σε έναν φίλο του πως «ο Παράδεισος επί της γης θα έρθει σε διακόσια δισεκατομμύρια χρόνια» – ο Μπαρνς σχολιάζει: «Τώρα σκεφτόταν ότι ίσως αυτή η πρόβλεψη ήταν υπεραισιόδοξη». Κι όταν ερχόταν η Πρωτοχρονιά, ο συνθέτης, που δεν πίστεψε ποτέ στα μεγάλα λόγια των ηγετών του Κόμματος για συνεχή καλυτέρευση της ζωής στην ΕΣΣΔ, δήλωνε σκωπτικά: «Ας ευχηθούμε ότι τα πράγματα δεν θα καλυτερεύσουν κι άλλο!».

alt

«Η τέχνη ανήκει σε όλους και σε κανέναν. Η τέχνη ανήκει σε κάθε εποχή και σε καμία. Η τέχνη ανήκει σε αυτούς που τη δημιουργούν και σε εκείνους που την απολαμβάνουν. […] Η τέχνη είναι ο ψίθυρος της ιστορίας, που ακούγεται πάνω από τον αχό της εποχής».

Ο εχθρός του Σοστακόβιτς, όπως τον παρουσιάζει ο συγγραφέας, ήταν λοιπόν η ακατάσχετη αισιοδοξία του κομμουνιστικού ιδεώδους: οι άνθρωποι που πήραν την εξουσία το 1917 δεν κατανόησαν τη ρωσική ψυχή, το γεγονός πως «το να είσαι Ρώσος σήμαινε να είσαι απαισιόδοξος· το να είσαι Σοβιετικός σήμαινε να είσαι αισιόδοξος». Και η τέχνη; Η τέχνη, όπως διαβάζουμε σε ένα από τα ωραιότερα σημεία του βιβλίου, «ανήκει σε όλους και σε κανέναν. Η τέχνη ανήκει σε κάθε εποχή και σε καμία. Η τέχνη ανήκει σε αυτούς που τη δημιουργούν και σε εκείνους που την απολαμβάνουν. […] Η τέχνη είναι ο ψίθυρος της ιστορίας, που ακούγεται πάνω από τον αχό της εποχής». Η γραφή του Μπαρνς, μεθοδική και στοχοπροσηλωμένη, περιδιαβαίνει την «αισιόδοξη τραγωδία» που ήταν η ζωή του Σοστακόβιτς περιγράφοντας διάφορα περιστατικά της, όπως τους τρεις γάμους του και τη σχέση με τα παιδιά του, τις επαφές του με άλλους καλλιτέχνες, μερικά ταξίδια του στη Δύση, καθώς και το πώς το Κόμμα όρισε έναν ιδεολογικό κατηχητή (!) για να του διδάξει τις αρχές του μαρξισμού-λενινισμού στις οποίες ήταν «ανεπίδεκτος μαθήσεως». Παρεκβάσεις, αλλά απολύτως σχετικές, όπως η ζωή του επικεφαλής της Ένωσης Σοβιετικών Συνθετών Χρένικοφ που μπροστά στον Στάλιν χεζόταν πάνω του (κυριολεκτικά, εξού και υπήρχαν νοσοκόμοι για τον καθαρισμό όσων πάθαιναν κάτι τέτοιο), δίνουν γλαφυρά το στίγμα της εξουσίας.

Σημαντικό βιβλίο, λοιπόν, σε μια εποχή που μικρο-ολοκληρωτισμοί, λογοκρισίες και πολιτικές ορθότητες επανέρχονται φανερά ή πονηρά στο ευρωπαϊκό προσκήνιο, ο Αχός της εποχής είναι λιγότερο μια κατεξοχήν μυθιστορηματική βιογραφία και περισσότερο ένα λογοτεχνικό ρεπορτάζ πάνω στη συνειδησιακή αντοχή του ανθρώπου, στο πώς ένα άτομο συγκρούεται με ένα ολοκληρωτικό καθεστώς και ποιες δυνατότητες έχει (και δεν έχει) στη διάθεσή του για να βγει σώο και αβλαβές κατά τα αναπόφευκτα πάρε-δώσε με τους εγκληματικούς γραφειοκράτες του. Εύλογη, από αυτή την άποψη, είναι η απέχθεια του Σοστακόβιτς, αφενός απέναντι στους δυτικούς «ανθρωπιστές» (Πικάσο, Μαλρό, Σαρτρ κ.λπ.) που δεν είδαν ή δεν ήθελαν να δουν τίποτα το μεμπτό στην ΕΣΣΔ και πρέσβευαν τον κομμουνισμό (από τις φιλελεύθερες χώρες στις οποίες δημιουργούσαν και πλούτιζαν), αφετέρου σε όσους ευαγγελίζονταν την απόλυτη αντίσταση του καλλιτέχνη στο ολοκληρωτικό κράτος χωρίς να αντιλαμβάνονται το ανελέητο τίμημα, ότι δηλαδή κάτι τέτοιο θα οδηγούσε με μεγάλη πιθανότητα στον βίαιο θάνατό του. Ο Σοστακόβιτς, σύμφωνα με τον Μπαρνς, κράτησε μια μεσοβέζικη στάση («και ακεραιότητα και διαφθορά») την οποία χαρακτήριζε τόσο η έντονη ειρωνεία όσο και η θέληση για σωτήριους ελιγμούς (Έξι βραβεία Στάλιν και τρία παράσημα Λένιν δεν τα παίρνει κανείς χωρίς διαρκείς συμβιβασμούς). Κάτι τέτοιο φαίνεται να είναι σε ορισμένες περιστάσεις η μόνη τεχνική επιβίωσης. Ειδάλλως, όπως το λέει κι ο λαός, τα νεκροταφεία είναι γεμάτα ήρωες. 

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΑΜΠΡΑΚΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής.

altΟ αχός της εποχής
Julian Barnes
Μτφρ. Θωμάς Σκάσσης
Μεταίχμιο 2016
Σελ. 242, τιμή εκδότη €15,50

alt

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ JULIAN BARNES

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η πόλη της νίκης», το νέο μυθιστόρημα του Σαλμάν Ρούσντι (κριτική) – Το έπος ενός ακατάβλητου παραμυθά

«Η πόλη της νίκης», το νέο μυθιστόρημα του Σαλμάν Ρούσντι (κριτική) – Το έπος ενός ακατάβλητου παραμυθά

Για το βιβλίο του Σαλμάν Ρούσντι [Salman Rushdie] «Η πόλη της νίκης» (μτφρ. Γιώργος Μπλάνας, εκδ. Ψυχογιός).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Θα μπορούσε να είχε γραφτεί η  ...

«Τρεις γυναίκες» του Ρόμπερτ Μούζιλ (κριτική) – Η υπονόμευση του αντρικού βλέμματος μέσα από τρεις ερωτικές τραγωδίες

«Τρεις γυναίκες» του Ρόμπερτ Μούζιλ (κριτική) – Η υπονόμευση του αντρικού βλέμματος μέσα από τρεις ερωτικές τραγωδίες

Για τον τόμο με τις τρεις νουβέλες του Ρόμπερτ Μούζιλ (Robert Musil) «Τρεις γυναίκες» (μτφρ. Μαρίνα Αγαθαγγελίδου, εκδ. Αντίποδες).

Γράφει ο Φώτης Καρ...

«Η μαέστρος» της Χάριετ Κονστάμπλ (κριτική) – Ένα ταλαντούχο κορίτσι στη σκιά του Βιβάλντι

«Η μαέστρος» της Χάριετ Κονστάμπλ (κριτική) – Ένα ταλαντούχο κορίτσι στη σκιά του Βιβάλντι

Για το βιβλίο της Χάριετ Κονστάμπλ [Harriet Constable] «Η μαέστρος» (μτφρ. Μυρσίνη Γκανά, εκδ. Ελληνικά Γράμματα). Στην κεντρική φωτογραφία, ο πίνακας «Young Woman Playing a Violin» του Οράτσιο Τζεντιλέσκι.

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Πέθανε ο Τομ Ρόμπινς, «ο πιο επικίνδυνος συγγραφέας στον κόσμο»

Πέθανε ο Τομ Ρόμπινς, «ο πιο επικίνδυνος συγγραφέας στον κόσμο»

Σε ηλικία 92 ετών, πέθανε ο Τομ Ρόμπινς [Tom Robbins], γνωστός για τα χιουμοριστικά μυθιστορήματά του, επηρεασμένα από το κλίμα της αμερικανικής αντικουλτούρας των '60s. Τα βιβλία του κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Αίολος.

Επιμέλεια: Book Press

...
«Σωματογραφία» της Εύας Στάμου (κριτική) – Πορτρέτα γυναικών σε κίνηση

«Σωματογραφία» της Εύας Στάμου (κριτική) – Πορτρέτα γυναικών σε κίνηση

Για το μυθιστόρημα της Εύας Στάμου «Σωματογραφία», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αρμός. 

Γράφει η Ντόρα Τσιμπούκη

To πρόσφατο βιβλίο της Εύα...

«Θέλω να δω τον Πάπα» – Η 85χρονη οπερέτα του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, επίκαιρη και απολαυστική

«Θέλω να δω τον Πάπα» – Η 85χρονη οπερέτα του Θεόφραστου Σακελλαρίδη, επίκαιρη και απολαυστική

Για την οπερέτα του Θεόφραστου Σακελλαρίδη «Θέλω να δω τον Πάπα!», σε μουσική διεύθυνση Νίκου Βασιλείου και σκηνοθεσία Νατάσας Τριανταφύλλη, η οποία παρουσιάζεται στην Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής μέχρι και τις 16 Φεβρουαρίου.

Γράφει η Έλενα Χουζούρη

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Απάρνηση» του Άρη Μαραγκόπουλου (προδημοσίευση)

«Απάρνηση» του Άρη Μαραγκόπουλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπασμάτων από το μυθιστόρημα του Άρη Μαραγκόπουλου «Απάρνηση», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Φεβρουαρίου από τις εκδόσεις Τόπος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιφάνεια Ι
(Ο Νικόλας δεν είναι πια εδώ)

...
«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

«Ψυχή ντυμένη αέρα» της Έλενας Χουζούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη μελέτη της Έλενας Χουζούρη «Ψυχή ντυμένη αέρα – Ανθούλα Σταθοπούλου - Βαφοπούλου: Η μούσα της μεσοπολεμικής Θεσσαλονίκης», η οποία θα κυκλοφορήσει το επόμενο διάστημα από τις εκδόσεις Επίκεντρο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Η Μάγε...

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

«(Α)Κατάλληλο Timing» της Ελένης Αλεξανδροπούλου (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη συλλογή διηγημάτων της Ελένης Αλεξανδροπούλου «(Α)Κατάλληλο Timing», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Ο Αύγουστος, όσο μεγαλώνεις, μοιάζει πικρός. Οι περισ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

«Τι να διαβάσω;» – 15 επανεκδόσεις ελληνικής πεζογραφίας που έρχονται στα βιβλιοπωλεία το επόμενο διάστημα

«Τι να διαβάσω;» – 15 επανεκδόσεις ελληνικής πεζογραφίας που έρχονται στα βιβλιοπωλεία το επόμενο διάστημα

Δεκαπέντε βιβλία πεζογραφίας, εξαντλημένα (τα περισσότερα), επανεκδίδονται και διεκδικούν νέους αναγνώστες.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Νίκος Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας: Αγγλία (εκδ. Διόπτρα)

...
«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

«Τι να διαβάσω;» – 15 βιβλία ελληνικής πεζογραφίας που κυκλοφορούν το επόμενο διάστημα

Δεκαπέντε βιβλία ελληνικής πεζογραφίας (μυθιστορήματα, νουβέλες και διηγήματα) που αναμένουμε τις επόμενες μέρες ή εβδομάδες. Στην κεντρική εικόνα, ο Αλέξης Πανσέληνος, η Μάρω Βαμβουνάκη και ο Μιχάλης Μοδινός.

Γράφει ο Κώστας Αγοραστός

Μυθιστ...

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Σίρλεϊ Τζάκσον (1916-1965): Η ευαίσθητη μάγισσα των αμερικανικών γραμμάτων

Η Σίρλεϊ Τζάκσον [Shirley Jackson, 1916-1965] ήταν πολλά περισσότερα από μια συγγραφέας ιστοριών τρόμου. Με άξονα δύο βιβλία της που κυκλοφόρησαν ή επανακυκλοφόρησαν πρόσφατα «Η λοταρία και άλλες ιστορίες» (μτφρ. Χρυσόστομος Τσαπραΐλης) και «Ζούσαμε πάντα σε ένα κάστρο» (μτφρ. Βάσια Τζανακάρη) από τις εκδόσεις ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ