Οι Δαίμονες της αμφιβολίας

Είναι μια εποχή ταραχώδης. Η νεολαία της «θεόπνευστης» Ρωσίας διχάζεται, από τη μια για ένα κόσμο που αποχωρεί βουτηγμένος στον ατομισμό και την απόλυτη διαφθορά, κι από την άλλη για ένα κόσμο που ανοίγει δρόμο στην πάλη των ιδεών. Η ανθρώπινη φύση εγκυμονεί τη βία, και μάλιστα την ωμή, ανεπεξέργαστη και απροσχημάτιστη βία, που εξαπλώνεται ραγδαία: πυρκαγιές, απειλή για χολέρα, αυτοκτονίες, νεκρά ποντίκια στο εικόνισμα της Παναγίας, στρατηγοί που μεταμορφώνονται σε δικηγόρους, φοιτητές θεολογίας που μιλούν σαν αναρχικοί, ποιητές που φορούν ρούχα αγρότη, «δαίμονες» που εμφανίζονται, «όπως ο Διόνυσος στις Βάκχες του Ευριπίδη» μεταδίδοντας μαιναδική υστερία στον κόσμο. «Θα ανακοινώσουμε την καταστροφή», λέει ο Πιοτρ Βερχοβένσκη στο πρότυπό του, τον Σταυρόγκιν, «επειδή… επειδή η ιδέα είναι τόσο γοητευτική!»

Το βιβλίο δεν εξερευνά μόνο το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής, αλλά συνιστά, ταυτόχρονα, και ντοκουμέντο αδιάψευστο της κατάστασης στη Ρωσία του τέλους του 19ου αιώνα

Λίγα χρόνια μετά τον Ηλίθιο και το Έγκλημα και Τιμωρία, το 1871, ο Φιόντορ Ντοστογιέβσκι γράφει το πολιτικό του μυθιστόρημα Οι Δαιμονισμένοι (Οι Δαίμονες, σύμφωνα με τον ρωσικό τίτλο) μέσα σε θύελλα κοσμοϊστορικών αλλαγών, αντιπαλεύοντας το θρησκευτικό του συναίσθημα, αποκαλύπτοντας τα τρίσβαθα της αδυναμίας του ανθρώπου και προκαλώντας καταιγισμό αντιδράσεων στους λογοτεχνικούς κύκλους σχετικά με την ιδεολογική του «μεταμέλεια» μετά την ποινή φυλακίσεως που εξέτισε. Οι ακρότητες των Δαιμονισμένων μοιάζουν να ξεπηδούν από την επιδημία που οραματίζεται ο Ρασκόλνικοβ στον επίλογο από το Έγκλημα και Τιμωρία: το τέλμα μιας διεφθαρμένης, παρακμάζουσας κοινωνίας την οδηγεί στο χάος, που είναι μια εμπειρία τελετουργική, ένα μονοπάτι προς τη Σωτηρία. Το βιβλίο δεν εξερευνά μόνο το μυστήριο της ανθρώπινης ψυχής, αλλά συνιστά, ταυτόχρονα, και ντοκουμέντο αδιάψευστο της κατάστασης στη Ρωσία του τέλους του 19ου αιώνα, στη Ρωσία των πρώτων ιδεολογικών συγκρούσεων, εκεί όπου διώξεις, πολιτικοί φόνοι, σκληρότητα και αυτοδικία εξαπολύονταν ανάμεσα στους «σλαβόφιλους», τους «ευρωπαϊστές» και τους «μηδενιστές».

Η γένεση του μυθιστορήματος

Τη χρονιά της δίκης του Νιετσάγεφ ο Ντοστογιέβσκι γράφει τους Δαιμονισμένους, αποτυπώνοντας σε ιστορικο-κοινωνική τοιχογραφία κάποια πρόσωπα της εποχής επισημαίνοντας την ιδεολογική σύγχυσή τους 

Το βιβλίο πρωτοδημοσιεύθηκε σε συνέχειες το 1871, με αφορμή τη δολοφονία του φοιτητή Ιβανόβ από την οργάνωση «Λαϊκή Εκδίκηση» του Νιετσάγεβ. Ο εικοσιδυάχρονος Νιετσάγεβ συμμετείχε σε φοιτητικές εξεγέρσεις στο Πανεπιστήμιο της Αγίας Πετρούπολης το 1868 και το 1869. Αφού οργάνωσε, στη Μόσχα, το ρωσικό παρακλάδι του παγκόσμιου τρομοκρατικού κινήματος της εποχής εκείνης, μαζί με τέσσερεις άλλους δολοφόνησε το πέμπτο μέλος της ομήγυρης, τον Ιβανόβ, με τον ίδιον ακριβώς τρόπο με τον οποίον, στους Δαιμονισμένους του Ντοστογιέβσκι, περιγράφεται η δολοφονία του Σατόβ στα χέρια των Πέντε. Ως φοιτητής είχε γνωρίσει τα ανατρεπτικά γραπτά των «Δεκεμβριστών», του «Κύκλου Πετρασέβσκι» (μέλος του υπήρξε και ο Ντοστογιέβσκι) και του αναρχικού Μιχαήλ Μπακούνιν κι έμεινε στην ιστορία ως ο πατέρας του μηδενισμού[1]. Τη χρονιά της δίκης του ο Ντοστογιέβσκι γράφει τους Δαιμονισμένους, αποτυπώνοντας σε ιστορικο-κοινωνική τοιχογραφία κάποια πρόσωπα της εποχής επισημαίνοντας την ιδεολογική σύγχυση και πολυδιάσπαση των φτωχών λαϊκών μαζών και καυτηριάζοντας ταυτόχρονα τη διεφθαρμένη, επηρμένη αριστοκρατία και τους παρασιτικούς «διανοούμενούς της» [2]. Το ενδιαφέρον του τραβούν οι ιδεολογικές και οργανωτικές αρχές των μηδενιστών, οι συνεργοί στη δολοφονία του Ιβανόβ και η αμοραλιστική προσωπικότητα του Νιετσάγεβ. Ηγέτες, ηγετίσκοι, μικρότητες, αλλά και το μεγαλείο της ανθρώπινης αξιοπρέπειας διαγράφονται εξίσου γλαφυρά στις σελίδες των Δαιμονισμένων: από το αρχική πολυσύνθετη πλοκή παρέμειναν μόνο ίχνη στην οριστική μορφή του μυθιστορήματος. Κάποια στιγμή, ενώ ο Ντοστογιέβσκι βρισκόταν σε άσχημη ψυχολογική κατάσταση, αρνήθηκε να τελειώσει το έργο αν δεν επέστρεφε στην πατρίδα του. Και όταν ο εκδότης του φρόντισε για την επιστροφή του συγγραφέα και για την προώθηση του βιβλίου οργανώνοντας δημόσιες αναγνώσεις αποσπασμάτων παλαιότερων έργων του, αποπειράθηκε την ενιαία σύνθεση δύο διαφορετικών μυθιστορημάτων: εξ αυτών το ένα συνιστούσε σχόλιο της ιστορικής δολοφονίας του Ιβανόβ και το άλλο ήταν ένα θρησκευτικό αφήγημα με κεντρικό ήρωα τον Σταυρόγκιν.

Το μυθιστόρημα διαδραματίζεται στην επαρχιακή Ρωσία, στα υποστατικά του Στεπάν Τροφίμοβιτς και της Βαρβάρας Σταυρόγκινα. Ο γιος του Στεπάν Τροφίμοβιτς, Πέτρος Βερχοβένσκι, είναι συνωμότης με όραμα που οργανώνει τους επαναστάτες της περιοχής και αναγορεύει τον γιο της Βαρβάρας Σταυρόγκινα, Νικολάι Σταυρόγκιν, σε «καρδιά» του κινήματός του, βασιζόμενος στο μίσος που ο τελευταίος τρέφει για την ανθρωπότητα. Γύρω του συναθροίζει τον φιλοσοφίζοντα Σιγκαλιόβ, τον αυτοκτονικό Κυρίλλοβ και τον πρώην μιλιταριστή Βιργκίνσκι, προσπαθώντας να παγιώσει την αφοσίωσή τους στο πρόσωπό του και τη συνοχή τους μέσω της δολοφονίας του Ιβάν Σατόβ, ενός άλλου συνωμότη. Θεωρητικοί της επανάστασης, όπως ο Σιγκαλιόβ, μηδενιστές όπως ο Κυρίλλοβ, αθεϊστές όπως ο Λιπάτιν, νεαροί σπουδαστές που φέρουν δυνάμει την ιδέα της Ορθοδοξίας, όπως ο Σατόβ, καθώς και ο χαρακτήρας του επισκόπου Τύχωνος, απηχούν τις εσωτερικές συγκρούσεις του συγγραφέα κι ενσαρκώνουν, κατά περίπτωσιν, τα δόγματα του μηδενισμού, τις ακρότητες του μαχητικού κομμουνισμού, τις εμμονές του συντηρητισμού, ή και υπαρξιστικές αναζητήσεις.

Το χειρόγραφο των Δαιμονισμένων.

Κεντρικοί και περιφερικοί χαρακτήρες

Ο Νιετσάγεβ πρέσβευε ότι «ο σκοπός αγιάζει τα μέσα» και ότι μοναδικός σκοπός, πάθος, προορισμός ενός πραγματικού επαναστάτη είναι η σύνθλιψη των νόμων, της τάξης, των συνθηκών επιβίωσης και της ηθικής του «παλιού» κόσμου με κάθε μέσον. Eμπνευσμένο από την πραγματική ιστορία αυτής της πολιτικής δολοφονίας που τρομοκράτησε τους Ρώσους το 1869, το μυθιστόρημα του Ντοστογιέβσκι προοριζόταν για «μπροσούρα», στην οποία ο μεγάλος συγγραφέας είχε την πρόθεση να εκθέσει τις απόψεις του για την υλιστική ιδεολογία που αισθανόταν ότι προσέβαλλε την πατρίδα του με ταχύτητα επιδημίας.

Ο Νιετσάγεβ[3] χρησίμευσε ως πρότυπο για τον χαρακτήρα Πέτρο Στεπάνοβιτς Βερχοβένσκι: γύρω από αυτόν και τον αινιγματικό Νικολάι Σταυρόγκιν εξελίσσεται ουσιαστικά η πλοκή του βιβλίου. Ο Πέτρος Στεπάνοβιτς είναι ο αδίστακτος μηδενιστής που το μόνο που θέλει είναι την ανατροπή των πάντων και μετέρχεται κάθε μέσου (θεμιτού και αθέμιτου) για να την επιτύχει. Ενσαρκώνει την έκπτωση ενός χαρακτήρα από τον ιδεαλιστή ρεφορμιστή της γενιάς του πατέρα του στον μηδενιστή ρουφιάνο της νεώτερης γενεάς.

To μυθιστόρημα προοριζόταν για «μπροσούρα», στην οποία ο μεγάλος συγγραφέας είχε την πρόθεση να εκθέσει τις απόψεις του για την υλιστική ιδεολογία που αισθανόταν ότι προσέβαλλε την πατρίδα του με ταχύτητα επιδημίας

Ο Νικολάι Σταυρόγκιν είναι μια  ψυχοπαθολογική προσωπικότητα που -στο «λογοκριμένο» κεφάλαιο του βιβλίου- ομολογεί χωρίς δείγμα μεταμέλειας την παιδοφιλία του και περιγράφει τους «δαίμονές» του. Μόνο ένας άνθρωπος καταφέρνει να κοιτάξει μέσα στην ψυχή του, ο Τύχων ο μοναχός. Αντικοινωνικός, χειριστικός αλλά και προικισμένος με ψήγματα ηθικής, ο Σταυρόγκιν αποδέχεται την ευθύνη των πράξεών του και είναι ο χαρακτήρας που πραγματικά εξελίσσεται στο μυθιστόρημα. Είναι ένας αλλοτριωμένος άνθρωπος και η αλλοτρίωσή του τον συνθλίβει. Υπό αυτό το πρίσμα συμβολίζει με ακρίβεια τον σημερινό άνθρωπο.

Γύρω από τους δύο κεντρικούς χαρακτήρες περιστρέφονται διάφοροι δευτερεύοντες, με κυριότερο, τον πατέρα του Πέτρου Στεπάνοβιτς, τον Στέπαν Τροφίμοβιτς, στο πρόσωπο του οποίου ο Ντοστογιέβσκι ασκεί κριτική στους Ευρωπαϊστές φιλελεύθερους διανοουμένους της Ρωσίας του 1840, οι οποίοι κατά τη γνώμη του είχαν εκθρέψει το «τέρας» του μηδενισμού και της τρομοκρατίας στην χώρα. Ο Στεπάν Τροφίμοβιτς εκφράζει την τάση του δυτικότροπου στα πλαίσια της αντιπαράθεσης δυτικόφιλων και σλαβόφιλων (κάποιοι αναλυτές τον συγκρίνουν με τον Βερσίλοβ στον Έφηβο[4]).

Ένα αντιφατικό αριστούργημα

Ο μεγάλος συγγραφέας συγγράφει τον δικό του μύθο, ή, για την ακρίβεια, βρίσκεται υπό το κράτος της προφητικής φαντασίωσης μιας πυρετώδους Ρωσίας που πλησιάζει τον Αρμαγεδδώνα. Έντονη προκατάληψη και υποκειμενισμός διακρίνουν τον κύριο αφηγητή, που αδυνατεί ν’ αποστασιοποιηθεί από τα τεκταινόμενα. Η πολυσυζητημένη «κακοφωνία» των αφηγηματικών φωνών στο μυθιστόρημα οδηγεί σε μελοδραματική έξαρση. Οι πανίσχυροι «δαίμονες» απαιτούν ισχυρό εξορκισμό: υπακούοντας στους κανόνες της τραγικής κάθαρσης, ο Ντοστογιέβσκι θυσιάζει τους κύριους χαρακτήρες του βιβλίου του προς το τέλος του μυθιστορήματος. Πίσω από την τραγωδία του Σταυρόγκιν και του Στεπάν διαγράφεται ένα ειρωνικά γκροτέσκο σύμπαν απ’ όπου απουσιάζει η έννοια της Δικαιοσύνης. Καμιά τελετουργία δεν μπορεί να θεραπεύσει αυτό το αρχετυπικό χάος και την απουσία δομής, προειδοποιεί ο συγγραφέας: πρόκειται για την κατάσταση «απώλειας συνείδησης» για την οποία μιλά ο Σταυρόγκιν στην εξομολόγησή του.

H παλιά μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου είναι διαχρονική και ζωντανή, ενώ παραπέμπει σταθερά στην ιδιόλεκτο της μετεμφυλιακής ελληνικής Αριστεράς

Σύμφωνα με τον μεγάλο Ρώσο, το τελευταίο σκαλοπάτι για να βρει κανείς την πίστη του στο Θεό είναι η αθεΐα. Και δεν αποκλείεται σε μια τέτοια κατάσταση να «βρήκαν» πολλοί μηδενιστές τον Θεό μες από τα έργα του. Στον Ηλίθιο, όταν ο Ραγκόζιν ρωτά τον πρίγκιπα Μίσκιν: «Πιστεύεις στον Θεό;», αυτός απαντά: «Η ουσία του θρησκευτικού συναισθήματος δεν έχει να κάμει με καμιά λογική, είναι απρόσιτη σε κάθε αθεϊσμό». Όμως το μεγαλύτερο ρεύμα του μηδενισμού φαίνεται ν' ακολούθησε τελικά την κανονική του πορεία, καταλήγοντας στην επανάσταση, που εγκυμονείται στους Δαιμονισμένους, παράλληλα με τον οραματισμό κάποιας επιστροφής της Ρωσίας στην παλαιά της πίστη.

Παρά την πεποίθηση πολλών πως η «αναμετάφραση» των μεγάλων κλασικών είναι απαραίτητη, η παλιά μετάφραση του Άρη Αλεξάνδρου ζει και βασιλεύει, είναι απίστευτα διαχρονική και ζωντανή, ενώ παραπέμπει σταθερά στην ιδιόλεκτο της μετεμφυλιακής ελληνικής Αριστεράς. Κάποιες βελτιωτικές παρεμβάσεις των εκδόσεων «Γκοβόστη» λειαίνουν κάπως τη γλώσσα αυτήν, που στην παλιότερη έκδοση είχε εντονότερα το ύφος «μπροσούρας» που κατά τη γνώμη του Αλεξάνδρου ταίριαζε, «ομογενοποιώντας» τες ωστόσο, στις διαφορετικές «φωνές» των αυτοκαταστροφικών, βίαιων, μαζοχιστών ηρώων του Ντοστογιέβσκι.

 * Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας.

Οι Δαιμονισμένοι
Μυθιστόρημα σε τρία μέρη
Φιόντορ Ντοστογιέβσκη
Μτφρ. Άρης Αλεξάνδρου
Γκοβόστης 2014
Σελ. 784, τιμή € 29,50

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ FYODOR DOSTOYEVSKY