«Η καμπάνα» της Άιρις Μέρντοχ (κριτική) – Αναζητώντας πνευματικότητα σε έναν κόσμο χωρίς Θεό

Ήρθε μήπως η ώρα να διαβάσουμε ξανά την Άιρις Μέρντοχ; Όλα δείχνουν πως ναι. Νέες μεταφράσεις, νέες εκδόσεις, νέες αναγνωστικές ευκαιρίες. Το ενδιαφέρον μεγάλων Ελλήνων εκδοτών για το έργο της αγγλοϊρλανδής συγγραφέα πιστεύω ότι δεν είναι συγκυριακό και ότι έχει να κάνει με την ουσία του έργου της, που μπορεί σήμερα να τύχει πιο εμπλουτισμένων αναγνώσεων, υπό το πρίσμα του νέου φεμινισμού και του ενδιαφέροντος για τo φύλo και τη ρευστότητα της σεξουαλικής ταυτότητας. Αρκεί κανείς να διαβάσει την εισαγωγή της Α.Σ. Μπάιατ (ειρήσθω εν παρόδω, καλύτερα αυτή η ανάγνωση να ακολουθήσει την ανάγνωση του μυθιστορήματος) για να αντιληφθεί πόσο αυτά τα ζητήματα, που έχουν σημαντική θέση στην Καμπάνα, διαφεύγουν ακόμη κι από μια τόσο οξυδερκή αναγνώστρια όπως η Μπάιατ.

Τι θα συναντήσουμε στην Καμπάνα; Καταρχάς την κεντρική ηρωίδα, την Ντόρα: Νεότατη, παντρεύεται τον καθηγητή της στο Πανεπιστήμιο, τον Πολ (στοιχείο αυτοβιογραφικό, βεβαίως), μα πολύ σύντομα τον αφήνει στα κρύα του λουτρού, για να επιστρέψει κοντά του έναν χρόνο μετά, ηττημένη, αλλά πολύ πιο έμπειρη. Τον συναντά να ζει σε μια κοσμική θρησκευτική κοινότητα, κάπου στην αγγλική εξοχή, στο Ίμπερ, όχι από θρησκευτικό ζήλο, αλλά για να μελετήσει κάποια μεσαιωνικά χειρόγραφα που βρίσκει στο γειτονικό μοναστήρι, μια μονή Βενεδικτίνων. Η επιστροφή της Ντόρας κοντά στον σκληρόκαρδο και ψυχρό Πολ, μοιάζει αρχικά με καταδίκη. Σύντομα όμως θα της αποκαλύψει έναν κόσμο πολύ πιο βαθύ και διχασμένο απ’ ό,τι φανταζόταν.

Κοσμική θρησκευτική κοινότητα: κοινοβιακή ζωή με αυστηρούς κανόνες και περιορισμούς

Καταρχάς, δύο λόγια για την κοσμική θρησκευτική κοινότητα στην οποία έχουν πάει και ζουν η Ντόρα με τον Πολ, γιατί δεν έχουμε κάτι παρόμοιο στη χώρα μας. Πρόκειται για κοινότητες ανθρώπων που εμπνέονται από κοινή θρησκευτική πίστη, ζουν μαζί στο πλαίσιο μιας κοινοβιακής ζωής, ακολουθούν θρησκευτικά τελετουργικά, αλλά η λειτουργία της κοινότητας δεν υπόκειται σε καμιά εκκλησία, δεν έχει κανέναν τυπικό θρησκευτικό χαρακτήρα.

Η αγγλική φύση, που τόσο πολύ έχουν τιμήσει με την πένα τους συγγραφείς όπως ο Χένρι Τζέιμς (παρών, με τον τρόπο του σε αυτό το μυθιστόρημα), είναι πανταχού παρούσα, κι επιτείνει τον αισθησιασμό που χαρακτηρίζει τις περιγραφές του τοπίου, και των ευάλωτων και πάντα ερωτικών σωμάτων μέσα σε αυτό.

Ας μην ξεχνάμε, βρισκόμαστε στην δεκαετία του 50, τα ήθη στην αγγλική κοινωνία είναι μεν συντηρητικά, αλλά είναι φανερή η επιρροή νεότερων κινημάτων, όπως ο γαλλικός υπαρξισμός, και ένας άνεμος ελευθεριότητας έχει αρχίσει να πνέει, ειδικά στον χώρο των πανεπιστημίων και της νεολαίας των πόλεων. Έτσι, ακόμη και στο πλαίσιο μιας τέτοιας κοινότητας, τα πνεύματα είναι αρκετά προχωρημένα, ενώ ένας διάχυτος ερωτισμός επηρεάζει και κανοναρχεί τις σχέσεις των μελών της κοινότητας – ή μήπως είναι το βλέμμα της Ντόρας που βλέπει περισσότερα απ’ όσα υπάρχουν; Η αγγλική φύση, που τόσο πολύ έχουν τιμήσει με την πένα τους συγγραφείς όπως ο Χένρι Τζέιμς (παρών, με τον τρόπο του σε αυτό το μυθιστόρημα), είναι πανταχού παρούσα, κι επιτείνει τον αισθησιασμό που χαρακτηρίζει τις περιγραφές του τοπίου, και των ευάλωτων και πάντα ερωτικών σωμάτων μέσα σε αυτό.

Η ώρα της Καμπάνας

Και η Καμπάνα; Τι ρόλο παίζει η Καμπάνα μέσα σε αυτό το γαϊτανάκι σχέσεων, μυστικών, προσδοκιών, κι όπως θα φανεί δραματικά στο τέλος, απωθημένων ερωτικών ορμών; Η Καμπάνα αφορά τη γειτονική Μονή, η οποία έχει παραγγείλει μια καινούργια Καμπάνα στο ειδικό χυτήριο, και η οποία αναμένεται μετά βαΐων και κλάδων, απλώνοντας το συμβολικό της δίχτυ σε όλο το μυθοπλαστικό σύμπαν του βιβλίου. Ήχος φυσικός και αδιαμεσολάβητος, ήχος που καλεί σε έγερση και επαγρύπνηση, που καλεί σε αφύπνιση, συμβολικό μα και ρυθμιστικό κέντρο της μοναστικής ζωής, η Καμπάνα και η επικείμενη έλευσή της στοιχειώνουν και τη ζωή της μικρής κοσμικής κοινότητας όπου ζουν οι ήρωές μας, μέχρι την αναπάντεχη τροπή του τέλους.

Στο μεταξύ, η Ντόρα ζει τις πολλαπλές ζωές της, κάποιες μέσα στην πραγματικότητα και κάποιες μέσα το κεφάλι της, Παράλληλα, μια γοητευτική γυναίκα, η Κάθριν, ετοιμάζεται να αφήσει την κοσμική θρησκευτική κοινότητα και να μεταβεί, δια βίου, στην κλειστή κοινότητα των Βενεδικτίνων. Μια θυσία, που στα μάτια της Ντόρας, φαντάζει τιμωρητική και αδικαιολόγητη.

Μυθιστόρημα που εξακτινώνεται σε πολλές κατευθύνσεις

Η σχέση της Ντόρας με τον Πολ, σχέση που χαρακτηρίζεται από έλλειψη σεβασμού και αμοιβαίας αναγνώρισης, αμβλύνεται στο πλαίσιο της κοινότητας, χάνει θα λέγαμε τη βαρύτητά της. Το μυθιστόρημα άλλωστε δεν μένει προσηλωμένο στην οπτική γωνία της Ντόρας: εξακτινώνεται σε πολλές κατευθύνσεις, βάζοντας στο κέντρο τουλάχιστον τρία-τέσσερα ακόμη πρόσωπα.

Ένα από αυτά, ο νεαρός Τόμπι, θα αποτελέσει κρίσιμο κρίκο στην πορεία προς τη συνειδητοποίηση της Ντόρας, αλλά και στην εξέλιξη του μυθιστορήματος. Σε αυτήν την εξέλιξη, κομβικό ρόλο θα παίξει η ανακάλυψη μιας παλιάς καμπάνας, στον πυθμένα γειτονικής λίμνης…

Η Καμπάνα, ένα πολύ καλά δομημένο μυθιστόρημα του 1958, διαβάζεται σήμερα σαν μυθιστόρημα του καιρού μας. Τα ζητήματα που εμμέσως θίγει, για το πώς μπορεί κανείς να αναζητήσει πνευματικότητα σε έναν κόσμο χωρίς Θεό, ή σε έναν κόσμο όπου ο Θεός σιωπά, σε συνδυασμό με τον πανταχού παρόντα αισθησιασμό και τους προβληματισμούς για τον θεσμό του γάμου και τον ερωτισμό που τον υπερβαίνει, το καθιστούν ένα ανάγνωσμα εντυπωσιακά σύγχρονο και απολαυστικό. Η Ντόρα, όπως πολλές σημερινές γυναίκες, αγωνίζεται να βρει τη θέση της δίπλα σε έναν άντρα που δεν μοιάζει διατεθειμένος να δει τον κόσμο (και) μέσα από τα δικά της μάτια.

Στην απρόσκοπτη ανάγνωση της Καμπάνας βοηθάει τα μάλα η πολύ καλή μετάφραση της εμπειρότατης Έφης Τσιρώνη, ενώ συνολικά η έκδοση, από τις εκδόσεις Διόπτρα, χαρακτηρίζεται από πληρότητα και ποιότητα.

Η ανακάλυψη της Άιρις Μέρντοχ από μια νεότερη γενιά αναγνωστών είναι γεγονός, και πιστεύω ότι θα έχει συνέχεια.

^＊Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).