Τζον Μάξγουελ Κούτσι: «Ο Πολωνός» – Βαθύπνοη ερωτική ιστορία με απρόσμενες υπαρξιακές και φιλοσοφικές αντηχήσεις

Δεν είναι μονάχα οι κορυφαίες περγαμηνές του που αναδεικνύουν τον Νοτιοαφρικανό Τζον Μάξγουελ Κούτσι ή Κουτσί σε κορυφαίο συγγραφέα των τελευταίων πενήντα χρόνων. Πράγματι, είναι ο πρώτος πεζογράφος στον κόσμο που τιμήθηκε με δύο βραβεία Booker και στη συνέχεια με το Νόμπελ Λογοτεχνίας – που ως γνωστόν δίνεται για το σύνολο του έργου. Είναι ταυτόχρονα ο μοναδικός συγγραφέας που δεν παραβρέθηκε να παραλάβει κανένα από τα δύο αυτά Booker κι επίσης ο μοναδικός, αν δεν μου έχει διαφύγει κάτι, που δεν εκφώνησε λόγο στην Σουηδική Ακαδημία αλλά τους διάβασε ένα… διήγημα. Μια μυθοπλασία.

Τα σπουδαία μυθιστορήματά του, κι είναι αρκετά αυτά, όπως το Περιμένοντας του Βαρβάρουςή το Βίος και Πολιτεία του Μάικλ Κ, Η εποχή του σιδήρου ή Η ατίμωση, δεν διαβάζονται χωρίς ένα σφίξιμο στο στομάχι και αφήνουν για καιρό το βαθύ αποτύπωμά τους στην καρδιά και στην ψυχή του αναγνώστη. Άλλα βιβλία του, ειδικά κάποια μετά το Νόμπελ (κι ενώ στο μεταξύ ο συγγραφέας έχει αφήσει τη Νότια Αφρική και έχει εγκατασταθεί στην Αδελαΐδα της Αυστραλίας) διακρίνονται από αλαφράδα και παιγνιώδη διάθεση, από διακριτική ειρωνεία – ήρεμη σοφία, θα μπορούσε κανείς να τη χαρακτηρίσει. Τα μεταμοντέρνα παιχνίδια με τη φόρμα –βλ. Ελίζαμπεθ Κοστέλο, Ημερολόγιο μιας κακής χρονιάς κ.ά–, όπως και οι ειρωνική χρήση της αυτομυθοπλασίας –Θέρος κ.ά.– , γίνονται πιο ορατά, αλλά πότε το συγγραφικό σχέδιο δεν εξαντλείται σε αυτά.

Σε τούτο το τελευταίο του λογοτεχνικό έργο, μια εκτενή νουβέλα ή ένα ευσύνοπτο μυθιστόρημα, ο συγγραφέας, στα ογδόντα τρία του χρόνια πλέον, ισορροπεί με μαεστρία ανάμεσα στις διαχρονικές ποιότητες της γραφής του.

Σε τούτο το τελευταίο του λογοτεχνικό έργο, μια εκτενή νουβέλα ή ένα ευσύνοπτο μυθιστόρημα, ο συγγραφέας, στα ογδόντα τρία του χρόνια πλέον, ισορροπεί με μαεστρία ανάμεσα στις διαχρονικές ποιότητες της γραφής του: Μεγάλα θέματα, ο έρωτας κι ο θάνατος, ή ο έρωτας πριν από τον θάνατο, ναι – αλλά ο τόνος δεν είναι τραγικός ή μεγαλόστομος. Κάθε άλλο. Η ειρωνεία, έστω με τη μορφή της αποστασιοποίησης, είναι κι εδώ παρούσα. Τι το χαρακτηρίζει; Ο Πολωνός είναι μια ασυνήθιστη ερωτική ιστορία, μεγάλο μέρος της οποίας (το σημαντικότερο ίσως) κορυφώνεται σπαρακτικά έξω από τις σελίδες του βιβλίου, έξω κι από την ίδια την ιστορία. Διόλου ευκαταφρόνητο επίτευγμα.

Μια συνάντηση πολλών αναγνώσεων

Η Μπεατρίθ είναι μια πενηντάχρονη ισπανίδα, φιλότεχνη, που εργάζεται σε ένα Κύκλο Κονσέρτων, που διοργανώνει ρεσιτάλ μουσικής στη Βαρκελώνη. Με τον τραπεζίτη άντρα της διάγουν βίο ήσυχο και συμβιβασμένο, ενώ έχουν ήδη ένα εγγόνι από τον ένα από τους δύο γιους τους. Ο Βίτολντ, ο εβδομηντάχρονος Πολωνός πιανίστας, που είναι σχεδόν ολοκληρωτικά αφιερωμένος στην εκτέλεση έργων του Σοπέν, καλείται για ένα Ρεσιτάλ στην πόλη τους. Στο δείπνο που ακολουθεί, η Μπεατρίθ και ο Βίτολντ ανταλλάσσουν ορισμένα λόγια, όχι πολύ ασυνήθιστα στο πλαίσιο μιας τέτοιας γνωριμίας, και η βραδιά ολοκληρώνεται χωρίς τίποτε το απρόοπτο ή το ξεχωριστό.

Ήταν όμως πραγματικά έτσι; Σίγουρα όχι, τουλάχιστον για τον ηλικιωμένο πιανίστα, τον ψηλόσωμο άντρα, με τη μακριά λευκή χαίτη, το πλατύ στέρνο και τα τεράστια σαν της αράχνης χέρια του. Για εκείνον, κι εδώ τα ονόματα έχουν τη σημασία τους, η Μπεατρίθ είναι μια Βεατρίκη, κι εκείνος ένας Δάντης, κι ας του λείπει το ταλέντο στα λόγια. Της εκφράζει τον βαρύθυμο έρωτά του, την εξυψώνει σε απόλυτο αντικείμενο λατρείας, την καλεί να τον συνοδέψει σε μια περιοδεία του στη Βραζιλία.

Στην επόμενη συνάντησή τους, η προοπτική μιας ερωτικής περιπέτειας ανάμεσά τους μοιάζει μακρινή κι απίθανη. Βαθύ χάσμα φαίνεται να τους χωρίζει: Τόσο τα χρόνια, όσο και οι επιθυμίες, σε μια πρώτη ανάγνωση, δεν χτίζουν γέφυρες. Εδώ, σκέφτεται η Μπεατρίθ, δεν υπάρχει μια ερωτική ιστορία, δεν υπάρχει πάθος, δεν δεν… Η Βεατρίκη όμως, τι σκέφτεται;

Ανάμεσα στη σκέψη και την πράξη, η σκιά πέφτει...

Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο σε τρίτο πρόσωπο, με τρόπο που απηχεί τις σκέψεις και τα αισθήματα της Μπεατρίθ – τον Βίτολντ, τον Πολωνό πιανίστα, τον γνωρίζουμε, εμείς οι αναγνώστες, κυρίως μέσα από τα λόγια και τις πράξεις του, που κι αυτά ως έναν βαθμό φιλτράρονται από τη ματιά και της σκέψεις εκείνης. Από αυτήν την πολύ συνηθισμένη τεχνική στην πεζογραφία, ο Κούτσι αντλεί όλους τους καρπούς της, πλάθοντας μια ατμόσφαιρα ασάφειας, μυστηρίου και εκπλήξεων.

Η σαφήνεια και η σιγουριά που εκφράζεται στις σκέψεις της Μπεατρίθ υπονομεύονται συνεχώς από τις πράξεις της. Ο έλεγχος της κατάστασης, που ουδεμία στιγμή δεν φαίνεται να της ξεφεύγει, είναι μονάχα επιφανειακός. Αφού καμιά προοπτική δεν διαφαίνεται, γιατί τον καλεί στο εξοχικό τους στην Μαγιόρκα, φροντίζοντας μάλιστα να μην συμπέσουν με τον σύζυγό της; Κι αφού ο άντρας αυτός δεν της είναι ελκυστικός, θα έλεγε κανείς μάλιστα πως της είναι μάλλον αποκρουστικός, γιατί του δίνει κάθε φορά και λίγο περισσότερο χώρο;

Κλείνοντας αυτό το βιβλίο, η μορφή του εβδομηντάχρονου Πολωνού αποτυπώνεται μέσα μας, και δικαίως καταλαμβάνει τον τίτλο του. Η όψη του, τα λόγια του, ο ήχος της φωνής του, ο απόλυτος τρόπος με τον οποίο εκφράζει τα αισθήματά του.

Δύο εντυπωτικοί χαρακτήρες

Κλείνοντας αυτό το βιβλίο, η μορφή του εβδομηντάχρονου Πολωνού αποτυπώνεται μέσα μας, και δικαίως καταλαμβάνει τον τίτλο του. Η όψη του, τα λόγια του, ο ήχος της φωνής του, ο απόλυτος τρόπος με τον οποίο εκφράζει τα αισθήματά του, με τα πάντοτε αμφίβολα αγγλικά του, σκιαγραφούν το πορτρέτο ενός καλλιτέχνη μιας περασμένης εποχής, έναν λάτρη του απόλυτου που έχει επίγνωση ότι έχουμε προ πολλού εισέλθει στην εποχή της σχετικοποίησης των πάντων – αν όχι στην εποχή της μετριότητας. Ξέρει ότι ο ίδιος είναι πια ένα απολίθωμα, καθώς και ότι ο χρόνος που του μένει να ζήσει είναι μετρημένος. Τα λόγια του, οι πράξεις του, φέρουν το βάρος αυτής της διπλής επίγνωσης.

Το πραγματικό μυστήριο όμως σε αυτήν την ιστορία βρίσκεται από τη μεριά της ηρωίδας. Είναι oi δικές της βεβαιότητες, ο δικός της στέρεος και ακλόνητος κόσμος που σταδιακά αποδιοργανώνεται. Τι είναι αυτό που την εκθέτει στην αντίφαση; Είναι η λεγόμενη γυναικεία ματαιοδοξία που κινεί τα εσωτερικά της νήματα ή κάτι βαθύτερο που κι η ίδια αγνοεί; Μήπως ο έρωτας δεν είναι αυτό που νομίζουμε, μήπως οι λέξεις με τις οποίες συνηθίζουμε να τον περιγράφουμε, περισσότερο τον κρύβουν παρά τον φανερώνουν;

Λογοτεχνία υψηλής στόχευσης

Ο Πολωνός, του νομπελίστα Τζον Μάξγουελ Κούτσι, είναι ένα μικρό κομψοτέχνημα, βγαλμένο από το σίγουρο χέρι ενός μετρ της γραφής. Το φαινομενικά απλό, παγωμένο ύφος του («Είχε πάρει να φθινοπωριάζει, τα φύλλα κτλ» γράφει σε κάποιο σημείο), κρύβει μέσα του τη λάβα μιας λογοτεχνίας υψηλής στόχευσης που δεν εξαντλείται στα τεχνάσματά της. Η πολύ προσεγμένη μετάφραση πιστώνεται στη Χριστίνα Σωτηροπούλου και η άρτια και καλαίσθητη έκδοση στις εκδόσεις Διόπτρα.

ΥΓ. Έχει την αξία του να πούμε και το εξής: Σε ένδειξη αντίθεσης με την ισοπεδωτική για τις άλλες γλώσσες επικράτηση των αγγλικών παγκοσμίως, ο Τζ. Μ. Κούτσι κυκλοφόρησε τούτο το βιβλίο, ως μια συμβολική χειρονομία, πρώτα στην ισπανική του μετάφραση.

^＊Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η συλλογή διηγημάτων «Αφαίας και Τελαμώνος» (εκδ. Μεταίχμιο).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Από πού προέρχονται ο ψηλός Πολωνός πιανίστας και η κομψή γυναίκα με το ρευστό βάδισμα, η σύζυγος του τραπεζίτη, που γεμίζει τις μέρες της με αγαθοεργίες; Όλη τη χρονιά τού χτυπούσαν την πόρτα, ήθελαν να τους αφήσει να περάσουν ή διαφορετικά να τους αποπέμψει και να δώσει τέλος στην αγωνία τους. Μήπως τώρα έχει έρθει, επιτέλους, η ώρα;».