montevideo 01

Για το μυθιστόρημα του Ενρίκε Βίλα-Μάτας [Enrique Vila-Matas] «Μοντεβιδέο» (μτφρ. Νάννα Παπανικολάου, εκδ. Ίκαρος). Κεντρική εικόνα: Πίνακας του Δανού ζωγράφου Vilhelm Hammershøi (1864 - 1916).

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

«Το να γράφεις σημαίνει να πάψεις να προσποιείσαι ότι είσαι συγγραφέας».
Ενρίκε Βίλα-Μάτας

Πώς είναι να είσαι, και ταυτόχρονα να μην είσαι, αφηγητής του βιβλίου σου; Ποια είναι η πραγματική διάσταση της αυτομυθοπλασίας (autofiction), δηλαδή της μυθιστορηματικής –επινοημένης, εν μέρει– αυτοβιογραφίας; Ο αφηγητής του μυθιστορήματος Μοντεβιδέο (σε μετάφραση Νάννας Παπανικολάου, εκδ. Ίκαρος) του Καταλανού συγγραφέα Ενρίκε Βίλα-Μάτας, βρίσκεται στο Παρίσι του 1974, επιθυμώντας παράλληλα να είναι ένας συγγραφέας της δεκαετίας του 1940. Βιώνει, δε, αυτόν τον διχασμό με ιδεαλιστική ενατένιση, αρνούμενος την απλή αναπαράσταση κι επιτρέποντας στον εαυτό του μεγάλη γλωσσική ελευθερία.

Ποια είναι τα όρια μυθοπλασίας και πραγματικότητας;

Ο αφηγητής του Μοντεβιδέο, προσδιορίζοντας τις υπαρξιακές του αναζητήσεις στο γοητευτικό σκηνικό του Παρισιού, επινοεί τα γεγονότα που αφηγείται.

«Υπάρχει ένα καταπληκτικό διήγημα του Χούλιο Κορτάσαρ, στο οποίο το διπλανό δωμάτιο ενός ξενοδοχείου παίζει βασικό ρόλο. Είναι Η κρυμμένη μεσόπορτα, ανήκει τόσο στον κόσμο της μυθοπλασίας όσο και της πραγματικότητας, και έχει ως σκηνικό την πόλη του Μοντεβιδέο της Ουρουγουάης. Γι’ αυτό, όταν λίγο μετά την κηδεία του πατέρα μου μου πρότειναν να πάω σ’ αυτή την πόλη, το πρώτο που σκέφτηκα αφού δέχτηκα την πρόσκληση ήταν αυτή η τυφλή πόρτα που βρισκόταν πίσω από μια ντουλάπα στο δωμάτιο του ξενοδοχείου, στο οποίο τοποθετεί ο Κορτάσαρ την Κρυμμένη Μεσόπορτα. Ήταν πολλά χρόνια που ήθελα να πατήσω το πόδι μου στο σκηνικό εκείνου του φανταστικού διηγήματος, να δω την ντουλάπα, την πόρτα που ήταν πίσω από την ντουλάπα, τη θρυλική για μένα κρυμμένη μεσόπορτα, να προσπαθήσω να μάθω τι συνέβαινε όταν έμπαινε κάποιος στον χώρο της μυθοπλασίας που υπήρχε ταυτόχρονα στον πραγματικό κόσμο. Ή, για να το πούμε αλλιώς, σ’ έναν χώρο του πραγματικού κόσμου ο οποίος δεν θα ’ταν τίποτα χωρίς τον κόσμο της μυθοπλασίας, και αντιστρόφως, επ’ άπειρον». (σελ. 105-106)

Βαδίζοντας μέσα στη βαρκελωνέζικη νύχτα, έχει κατά νου το διήγημα «La puerta condenada» («Η καταδικασμένη πόρτα»), του Χούλιο Κορτάσαρ, που το είχε διαβάσει λίγο πριν από τη μεταμόσχευση νεφρού που υπέστη. Έχει, επίσης, υπόψιν του μιαν ιστορία παρεμφερή μ’ εκείνην του Κορτάσαρ που είχε γράψει ο Αδόλφο Μπιόυ Κασάρες, και μάλιστα διαμένοντας στο ίδιο ξενοδοχείο, το «Hotel Cervantes», στην Calle Perdida του Μοντεβιδέο, στο δωμάτιο 205.

Γίνεται, άθελά του, αυτό που εννοούσε ο Κορτάσαρ στο «Κουτσό»: αυτός ο Ευρωπαίος διανοούμενος που διαισθάνεται πως κάπου στο Παρίσι υπάρχει ένα κλειδί και έχει βαλθεί να το ψάχνει σαν τρελός...

Με βάση αυτήν την καρμική σύμπτωση, ο Βίλα-Μάτας αναζητά το «δικό του δωμάτιο», εστιάζοντας την προσοχή του στις πόρτες που οδηγούν στα διπλανά δωμάτια, «ενεργοποιώντας» διαφορετικές «συνειδήσεις» αφηγητού και «ταξιδεύοντας» (στην ουσία «επιζωγραφίζοντας» το αρχικό αφηγηματικό του σχέδιο) μέσω συμβόλων που συνδέουν το Παρίσι με το Κασκάις, το Μοντεβιδέο, το Ρέικιαβικ, το Σεντ Γκάλεν και την Μπογκοτά, ώστε να επιστρέψει ανεπαισθήτως στη διαδικασία της γραφής. Γίνεται, άθελά του, αυτό που εννοούσε ο Κορτάσαρ στο «Κουτσό»: αυτός ο Ευρωπαίος διανοούμενος που διαισθάνεται πως κάπου στο Παρίσι υπάρχει ένα κλειδί και έχει βαλθεί να το ψάχνει σαν τρελός...

vila matas

Ο Ενρίκε Βίλα-Μάτας (Enrique Vila-Matas, Βαρκελώνη, 1948) έχει να επιδείξει ένα μεγάλο σε όγκο και σπουδαίο σε αξία λογοτεχνικό έργο, που τον έχει αναδείξει ως έναν από τους κορυφαίους ευρωπαίους συγγραφείς της γενιάς του. Σπούδασε νομικά και δημοσιογραφία στην πατρίδα του και το 1968 άρχισε να γράφει κριτική κινηματογράφου στο περιοδικό «Fotogramas». Το 1970 γύρισε δύο ταινίες μικρού μήκους και την επόμενη χρονιά υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία στη Melilla της Αφρικής, όπου, καθηλωμένος σε μια αποθήκη υλικού, άρχισε να γράφει το πρώτο του μυθιστόρημα, «Μujer en el espejo contemplando el paisaje» με εντελώς αντισυμβατική γραφή (σχεδόν χωρίς καθόλου σημεία στίξης). Γυρίζοντας στη Βαρκελώνη, συνεργάστηκε ως κριτικός κινηματογράφου με τα περιοδικά «Bocaccio» και «Destino». Μεταξύ του 1974 και του 1976 έζησε στο Παρίσι, σ’ ένα διαμέρισμα που νοίκιασε από τη Μαργκερίτ Ντυράς. Η κριτική και το κοινό τον πρόσεξαν με το πέμπτο του μυθιστόρημα, «Historia abreviada de la literature portatil» («Σύντομη ιστορία της φορητής λογοτεχνίας», 1985). Στην Ελλάδα κυκλοφόρησαν μερικά από τα σημαντικότερα βιβλία του: «Το κάθετο ταξίδι» (2000), το οποίο τιμήθηκε με το Διεθνές Βραβείο Μυθιστορήματος Ρόμουλο Γκαλιέγος, το πιο έγκυρο βραβείο της Λατινικής Αμερικής, «Μπάρτλεμπυ και Σία» (2001), «Η νόσος του Μοντάνο» (2002), που έχει βραβευθεί με το βραβείο Heralde, το Εθνικό Βραβείο Κριτικής και το Prix Medicis Etranger, «Το Παρίσι δεν τελειώνει ποτέ» (2003), «Δόκτωρ Πασαβέντο» (2005) και «Δουβλινιάδα» (2010).

Το κείμενο μέσα από τα άλλα κείμενα

Είναι γνωστή η απόφανση του Βίλα Μάτας: «Όταν ένας συγγραφέας είναι πρωτοποριακός, πρέπει να απαγορεύει στον εαυτό του να κατατάσσεται σε αυτήν την κατηγορία». Χαρακτηριστικό είναι πως αναφέρεται σε πέντε κυρίαρχες αφηγηματικές τάσεις, που αντιστοιχούν στις πέντε πόλεις: αυτών που «δεν έχουν τίποτα να πουν», αυτών που «εσκεμμένα δεν αφηγούνται τίποτα», αυτών που «δεν τα λένε όλα», εκείνων που «ελπίζουν ότι μια μέρα ο Θεός θα τα πει όλα, συμπεριλαμβανομένου του γιατί είναι τόσο ατελής» και, τέλος, εκείνων που «έχουν παραδοθεί στη δύναμη της τεχνολογίας που φαίνεται να μεταγράφει και καταγράφοντας τα πάντα και, επομένως, καθιστώντας το επάγγελμα του συγγραφέα ανεκπλήρωτο».

[...] είναι τόσο έντονη η αμφιθυμία από τόπο σε τόπο κι από πρόσωπο σε πρόσωπο, ώστε μπορεί κανείς να μιλήσει για «μη λογοτεχνία».

Ο συγγραφέας γίνεται, εκούσια, εκθέτης ιδεών εν τη γενέσει τους, και αυτός είναι ο αφηγηματικός του «τρόπος»: το να επινοεί νέες νοητικές, γεωγραφικές και στυλιστικές συντεταγμένες που, φυσικά, δυσκολεύουν τη μετάφραση του κειμένου σε οιανδήποτε άλλη γλώσσα. Ο υψηλός βαθμός διακειμενικότητας, δε, το καθιστά δύσβατο χωρίς συνεχείς παραπομπές και επανειλημμένες αναφορές σε άλλα, παράλληλα κείμενα. Τέλος, η συνείδηση αυτού του πολυ-αφηγητή δεν συνιστά «χαρακτήρα», αλλά είναι ένα είδος avatar του συγγραφέα.

Ένας φανταστικός διάλογος με τη Μάντλιν Μουρ και αποσπάσματα από άλλους συγγραφείς, όπως ο Αντόνιο Ταμπούκι, ο Πωλ Βαλερί και ο Ρόμπερτ Βάλζερ, δημιουργούν μιαν αφήγηση χωρίς ραχοκοκκαλιά, όπου «την πλοκή μπορείς να την συνοψίσεις σε τρεις αράδες»: είναι τόσο έντονη η αμφιθυμία από τόπο σε τόπο κι από πρόσωπο σε πρόσωπο, ώστε μπορεί κανείς να μιλήσει για «μη λογοτεχνία». Τα ελβετικά κανελλόνια που τρώει ο αφηγητής στο Σεν Γκάλεν είναι επαρκής παράγοντας για να εξαφανιστεί η Μπογκοτά από τη συνείδησή του – και όλο αυτό για να αναφερθεί στο Μοντεβιδέο, ενώ κατ’ ουσίαν βρίσκεται στο Παρίσι: όλα αυτά, εάν όντως κατάλαβα τον ειρμό του αποσπάσματος.

Η αδυναμία του να προβείς στον σχηματισμό κειμένου

ΜοντεβιδέοΥπάρχει η εγγενής αδυναμία του αφηγητή να ζήσει έξω από το κείμενο – η θεμελιώδης παρόρμηση της ζωής είναι να μεταθέσει την ύπαρξή του σε άλλον τόπο: έτσι, το κλειδί μιας πόρτας προς αυτόν τον διαφορετικό «λογοτεχνικό τόπο» μπορεί να είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικό. Ιδού ο λόγος για τον οποίον έρχεται κι επανέρχεται στη φράση του Μπάρτλμπυ του Γραφιά του Χέρμαν Μέλβιλ «Θα προτιμούσα όχι» («I would prefer not to»). Η μοναδική ιδιότητα (παράγοντας ύπαρξης) που χαρακτηρίζει τον Μπάρτλμπυ του Μέλβιλ είναι η απόλυτη σιωπή και αποχή από το γράψιμο – αυτό, άλλωστε συνοψίζει η γνωστή του φράση: «Θα προτιμούσα όχι», τη συστηματική του άρνηση να διεκπεραιώσει τις υποχρεώσεις του ως «γραφιά». Σε αυτήν τη συναισθηματική γκάμα κινείται και η saudade (μελαγχολία) που διακατέχει τον συγγραφέα του Μοντεβιδέο.

Πρόκειται, κατά πάσαν πιθανότητα, για μια διακειμενική απόπειρα αναζήτησης της ανύπαρκτης, «ουτοπικής» αφήγησης, σε ένα λογοτεχνικό τοπίο που επιβιώνει της υπαρξιακής ακύρωσης. Όμως, παρά την απουσία ορθολογικής σύνδεσης ανάμεσα στα τεκταινόμενα, ένας έντονος ψυχαναλυτικός ειρμός και έντονο σασπένς διατρέχουν το μυθιστόρημα. Επίσης, το ασθενέστατο νήμα της αφήγησης και κάποιοι εκτενείς μονόλογοι οικοδομούν μια νέα εκδοχή εξιστόρησης, που κατασκευάζει έναν ολότελα νέο κόσμο, «όπως κάποιος που έρχεται από μια μεγάλη εκδρομή στο κέντρο μιας αχαρακτήριστης ανωμαλίας» (sic). H μεταφράστρια Νάννα Παπανικολάου –που θα πρέπει να μαρτύρησε μεταφράζοντας αυτό το δυσνόητο βιβλίο– το χαρακτηρίζει «μυθιστορηματική πραγματεία για τη λογοτεχνία, για την ασάφεια, για τη ζωή μέσα από την λογοτεχνία και τις άλλες τέχνες και για την έμπνευση».


* Ο ΝΙΚΟΣ ΞΕΝΙΟΣ είναι εκπαιδευτικός και συγγραφέας. Το νέο του μυθιστόρημα «Αλλοτεκοίτη – Εκεί που χάθηκε η βλάστηση» αναμένεται το φθινόπωρο από τις εκδόσεις Κριτική.

politeia link more

 

 

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Μπαουμγκάρτνερ» του Πολ Όστερ (κριτική) – Tο κύκνειο άσμα ενός σπουδαίου δημιουργού

«Μπαουμγκάρτνερ» του Πολ Όστερ (κριτική) – Tο κύκνειο άσμα ενός σπουδαίου δημιουργού

Για το κύκνειο άσμα του Πολ Όστερ [Paul Auster] «Μπαουμγκάρτνερ» (μτφρ. Ιωάννα Ηλιάδη, εκδ. Μεταίχμιο).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

Πανθομολογούμενα, ακόμα και οι σημαντικότεροι συγγραφείς προσεγγίζοντας το τέλος της ζωής τους σταδιακά χάνουν την αρχικ...

«Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (κριτική)

«Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ (κριτική)

Για το μυθιστόρημα του Βλαντιμίρ Ναμπόκοφ [Vladimir Nabokov] «Η αληθινή ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ» (μτφρ. Ανδρέας Αποστολίδης, εκδ. Άγρα).

Γράφει ο Φώτης Καραμπεσίνης

«Ήταν η ηχώ μιας πιθανής αλήθειας, μια επίκαιρη υ...

«Το μαύρο σύννεφο» του Φρεντ Χόιλ (κριτική) – Όταν ένας κορυφαίος φυσικός γράφει επιστημονική φαντασία

«Το μαύρο σύννεφο» του Φρεντ Χόιλ (κριτική) – Όταν ένας κορυφαίος φυσικός γράφει επιστημονική φαντασία

Για το μυθιστόρημα του Φρεντ Χόιλ [Fred Hoyle] «Το μαύρο σύννεφο» (μτφρ. Θοδωρής Πιερράτος, επίμετρο Richard Dawkins, φιλολογική επιμέλεια Τραϊανός Μάνος, εκδ. Ροπή).

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος

Στις μέρες μας ο κίνδυνος μιας...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

«Ένας απέραντος κόσμος» του βραβευμένου με Πούλιτζερ Εντ Γιόνγκ (κριτική) – «Αυτός ο κόσμος, ο μικρός, ο μέγας»

Για το βιβλίο του Εντ Γιόνγκ [Ed Yong] «Ένας απέραντος κόσμος» (μτφρ. Αλέξης Καλοφωλιάς, εκδ. Πεδίο), «ένα μεγάλο δώρο που μπορούμε να κάνουμε στον εαυτό μας, στην προσπάθεια να αξιολογήσουμε ορθότερα την παρουσία μας σε τούτο τον πλανήτη». 

Γράφει ο Διονύσης Μαρίνος...

Δημήτρης Καραγιάννης: «Το κακό δεν έχει οντότητα, αναφύεται εκεί που απουσιάζει το φως της ζωής»

Δημήτρης Καραγιάννης: «Το κακό δεν έχει οντότητα, αναφύεται εκεί που απουσιάζει το φως της ζωής»

Με αφορμή το βιβλίο του, «Κρυμμένη ψυχική ομορφιά» (εκδ. Αρμός), ο Δημήτρης Καραγιάννης, παιδοψυχίατρος-ψυχοθεραπευτής, μιλά για τη συστημική ψυχοθεραπεία, το κακό, τα ένστικτα και τις ενορμήσεις, και λέει ότι  «η καλοσύνη μπορεί στην αυθεντική έκφρασή της να αποτελεί έκφραση της ψυχικής ομορφιάς».  ...

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

«Γκουντ λακ» του Βασίλη Κατσικονούρη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το θεατρικό έργο του Βασίλη Κατσικονούρη «Γκουντ λακ», το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

(Στο μπαρ του Μότζο. Ο ΜΗΤΣ με τον ΑΛΚΗ σ’ ένα τραπέζι. Ο ΜΗΤΣ έχ...

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

«Το παιδί και το κρι κρι» της Βάννας Κατσαρού (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Βάννας Κατσαρού «Το παιδί και το κρι κρι», σε εικονογράφηση της Μαίης Σταθοπούλου, το οποίο κυκλοφορεί στις 6 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Διόπτρα.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίγα λόγια για...

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

«Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους» του Μίνου Ευσταθιάδη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Μίνου Ευσταθιάδη «Σου γράφω από την κοιλιά του κτήνους», το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 5 Νοεμβρίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

ΤΑ ΤΥΜΠΑΝΑ

...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

  «Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες συγγραφείς και μεταφραστές γράφουν για το μυθιστόρημα που τους αποκάλυψε τη Χώρα

«Η δική μου Αμερική»: 25 Έλληνες και Ελληνίδες συγγραφείς και μεταφραστές μας αποκαλύπτουν το μυθιστόρημα που τους μύησε στην αχανή χώρα. Οι επιλογές τους κυμαίνονται από εφηβικά αναγνώσματα μέχρι ένα πολύ επίκαιρο (και μη λογοτεχνικό) βιβλί...

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Κατασκοπικά μυθιστορήματα: Οι πρωτοπόροι, οι συνεχιστές, οι κορυφαίοι – Ένας συνοπτικός οδηγός με τα καλύτερα του τότε και του σήμερα

Επιλογή από τα καλύτερα κατασκοπευτικά μυθιστορήματα που έχουν κυκλοφορήσει τελευταία, συν λίγα παλαιότερα, από τα κορυφαία του είδους. Ταυτόχρονα, μια ευσύνοπτη μα πλήρης παρουσίαση της ιστορίας του είδους, μαζί με έναν αναστοχασμό πάνω στα όρια και τις συντεταγμένες του.

Γράφει η Χίλντα Παπαδημητρί...

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Τι διαβάζουμε τώρα; 25 βιβλία λογοτεχνίας που κυκλοφόρησαν πρόσφατα ή… μόλις

Ο Οκτώβριος οδεύει προς το τέλος του, οι εκδότες έχουν ήδη βγάλει, ή βγάζουν αυτές τις μέρες, σημαντικά βιβλία που θα διαβαστούν και θα συζητηθούν τους μήνες που έρχονται. Επιλέξαμε ορισμένα από αυτά, ελληνικής και ξένης πεζογραφίας, κυρίως. Θα ακολουθήσουν, το επόμενο διάστημα, πολλά περισσότερα. 

Γράφ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

15 Δεκεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2023

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα, ποιήματα: Επιλογή 100 βιβλίων, ελληνικών και μεταφρασμένων, από τη βιβλιοπαραγωγή του 2023. Επιλογή: Συντακτική ομάδα της Book

ΦΑΚΕΛΟΙ