«Το δώρο του Χάμπολντ» του Σολ Μπέλοου (κριτική)

«Μακάρι να ήξερα γιατί έχω τέτοια αφοσίωση και πίστη στους πεθαμένους. Όταν ακούω πως πέθαναν πολλές φορές λέω στον εαυτό μου πως πρέπει εγώ να συνεχίσω για λογαριασμό τους, να ολοκληρώσω το έργο τους. Και φυσικά δεν μπορώ να το κάνω».

Πρόκειται για μια από τις πλέον καθοριστικής σημασίας εκμυστηρεύσεις του πρωταγωνιστή προς τον αναγνώστη, ήδη σε σχετικά πρώιμο στάδιο του βιβλίου. Ο Σιτρίν είναι ένας διανοούμενος, επιτυχημένος συγγραφέας από το Σικάγο. Το βιβλίο ξεκινά με τον άντρα στη μέση ηλικία να βρίσκεται αντιμέτωπος με διαζύγια, αποτυχημένες σχέσεις, οικονομικά προβλήματα και επαφές με τον υπόκοσμο. Ταυτόχρονα τον στοιχειώνει ο θάνατος του μέντορά του, ονόματι Χάμπολντ, με τον οποίο ως το τραγικό τέλος της ζωής του τελευταίου ήρθε σε ρήξη, τόσο για οικονομικής φύσεως θέματα όσο και γιατί ο Χάμπολντ αντιμετώπιζε έντονα ψυχιατρικής φύσης προβλήματα νοσηλευόμενος συχνά σε ιδρύματα. Αυτό είναι το πλαίσιο του μυθιστορήματος και το πρώτο επίπεδο δράσης.

Ο Σιτρίν κινείται ταυτόχρονα σε δύο επίπεδα, όπως εξάλλου και ο συγγραφέας ο οποίος διαφοροποιεί αντίστοιχα τον αφηγηματικό του τρόπο. Εν αρχή ο εξωτερικός κόσμος στον οποίο αντιδρά και ο οποίος του ανταποδίδει τη δράση του, κάτι που αποδίδεται από τον συγγραφέα με ρεαλιστικό και συχνά χιουμοριστικό τρόπο. Ο αναγνώστης διαβάζει την ιστορία ενός κατά βάση ανώριμου άντρα, ο οποίος δείχνει να παρακολουθεί εξ αποστάσεως τη ζωή του παρά να είναι ο ίδιος δρων. Έρμαιο μαφιόζου «φίλου» που αρχικά τον εκβιάζει και τον τραμπουκίζει και εν συνεχεία επιχειρεί να τον συνδράμει με καταστροφικά αποτελέσματα και ταυτόχρονα, αλλά εξίσου δραματικά, έρμαιο των σχέσεών του με τις γυναίκες.

Ειδικά το κεφάλαιο «γυναίκες» λαμβάνει τεράστιες διαστάσεις στο βιβλίο αυτό, ενώ το πιθανότερο είναι ότι θα ξενίσει τον σημερινό αναγνώστη/τρια. Οι γυναίκες είναι χάρτινες και μονοδιάστατες, μια μορφή εξωτερικού διακόσμου. Πάντα πανέμορφες και σέξι, πλην όμως δόλιες στον μέγιστο βαθμό, αρπακτικά και παράσιτα, τα οποία καραδοκούν προκειμένου να απομυζήσουν τον άβουλο πρωταγωνιστή καταρχάς οικονομικά και εν συνεχεία συναισθηματικά, ενώ στην καλύτερη περίπτωση είναι απλά άβουλες και αμέτοχες. Και αν αυτό το στερεότυπο παραπέμπει στον Φίλιπ Ροθ, είναι απόλυτα κατανοητό αφού το χιούμορ και η θεματολογία είναι συναφή. Ας μην ξεχνάμε ότι ο Ροθ θεωρούσε τον Μπέλοου δάσκαλό του και στο συγκεκριμένο βιβλίο οι ομοιότητες είναι περισσότερες από ποτέ. Εξίσου σημαντικές και οι διαφορές.

Ο ήρωας άγεται από ανθρώπους με ισχυρό και χειριστικό χαρακτήρα που δείχνουν να γνωρίζουν τι θέλουν, όταν εκείνος διστάζει. Το κοινωνικό του προσωπείο είναι πλήρως διαπερατό και αμφίθυμο, επιτρέποντας στους τρίτους να τον καθοδηγούν.

Η πορεία του Σιτρίν δείχνει προδιαγεγραμμένη, ένα βαγόνι χωρίς φρένα, δεδομένου ότι αδυνατεί σε κάθε κρίσιμη στιγμή να κάνει την πιο συμφέρουσα επιλογή, ενώ σχεδόν σε κάθε σταυροδρόμι αφήνεται να παρασυρθεί σε λάθος απόφαση οδηγούμενος σε αδιέξοδο. Η επικοινωνία με τους οικείους, τους φίλους, τα συγγενικά πρόσωπα παραμένει σε ένα πρωτόλειο επίπεδο, αποστασιοποιημένη και ημιτελής. Ο ήρωας άγεται από ανθρώπους με ισχυρό και χειριστικό χαρακτήρα που δείχνουν να γνωρίζουν τι θέλουν, όταν εκείνος διστάζει. Το κοινωνικό του προσωπείο είναι πλήρως διαπερατό και αμφίθυμο, επιτρέποντας στους τρίτους να τον καθοδηγούν. Ιδίως στην περίπτωση της Ρενάτα (η νυν φιλενάδα και υποψήφια σύζυγος), ενός αρπακτικού που τον χρησιμοποιεί από κάθε άποψη και δεν διστάζει στο τέλος να τον ξεφορτωθεί όταν δεν δύναται να αρθεί στο ύψος των –οικονομικών κυρίως– απαιτήσεών της. Τα ως άνω αποδίδονται με σκωπτικό και ρεαλιστικό τρόπο από τον συγγραφέα, προσελκύοντας τον ανύποπτο αναγνώστη με την ταχύτητα και την άνεση του στρωτού αφηγηματικού ύφους που δεν απαιτεί ιδιαίτερη προσήλωση. Για να ακολουθήσει το δεύτερο επίπεδο.

Αν η εξωτερική δράση ψυχαγωγεί, είναι η εσωτερική εκείνη που προσδίδει στο έργο την ουσία και το βάθος. Οι ανατροπές στη ζωή του Σιτρίν διακόπτονται συχνά από καταιγισμό σκέψεων, μια υπερχείλιση πνεύματος που σαρώνει τις σελίδες και τον αναγνώστη ο οποίος μέχρι τότε είχε αφεθεί παθητικά στις ανατροπές της περιπετειώδους καθημερινότητας του ήρωα, αναγκάζοντάς τον να σταματήσει, να επανέλθει, να διαλογιστεί και να θαυμάσει. Τι; Μα την ευφυία του Μπέλοου, τον τρόπο που συνδέει τα δύο, θεωρητικά, ετερόκλιτα στοιχεία, την αλληλεπίδρασή τους και το πώς συμπληρώνονται χωρίς κάποιο να επιβάλλεται στο άλλο προκαλώντας δυσαρμονία. Με αυτό εννοώ ότι οι σκέψεις δεν παρεμβάλλονται εκβιαστικά ως αυτοσκοπός και απλή επίδειξη παντογνωσίας. Αποτελούν ουσιαστική παρέκβαση, τέτοια που να ξεδιπλώνει τον χαρακτήρα, αποκαλύπτοντας κίνητρα, αιτίες, αφορμές. Και κάτι περισσότερο: μια αβυσσαλέου μεγέθους εσωτερική ζωή, έναν χείμαρρο πνεύματος που ξεδιπλώνεται πλανητικά. Αυτό που θέλω να πω, κι εδώ απαντώ στο παιδαιριώδες επιχείρημα εκείνων που θεωρούν ότι οι Αμερικανοί συγγραφείς είναι πάντα αμερικανοκεντρικοί (πρόκειται για συγκαλυμμένο ρατσισμό), είναι πως το μεν πρώτο επίπεδο αφορά μια γεωγραφική περιοχή και έναν χρόνο (το Σικάγο), το δε δεύτερο είναι παγκόσμιο και άχρονο. Είναι η κίνηση του πνεύματος στον κόσμο, είναι η ανάγκη αυτοπροσδιορισμού του, η σύγκρουσή του με τον υλικό κόσμο, η αμφισβήτηση του ρόλου του και η ανάγκη σύνδεσής του με το υπάρχον – είτε με τη μορφή των ανθρώπων είτε με τον εαυτό του ως μέρος του όλου.

Όπως λοιπόν ουδεμία σημασία έχει στο έργο του Μπέρνχαρντ κατά πόσον οι Αυστριακοί είναι ένα συνονθύλευμα φασιστών επαρχιωτών, ακριβώς το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του Μπέλοου που μέσω του πρωταγωνιστή του περιγράφει την Αμερική ως μια τεράστια επιχείρηση, έναν υλιστικό γίγαντα με περίσσευμα ισχύος αλλά πνευματικά ως γίγαντα με πήλινα πόδια και στάση εχθρική απέναντι στον κόσμο του πνεύματος.

Εν συνεχεία, διακρίνουμε ένα ακόμα δίπολο, ίσως το πιο σημαντικό, το οποίο ακολουθεί εκείνο μεταξύ πρώτου και δεύτερου επιπέδου (εξωτερικής και εσωτερικής ζωής): η αέναη σύγκρουση μεταξύ πνευματικού και υλικού κόσμου. Αφενός ο υλικός κόσμος των παράνομων, των αρπακτικών γυναικών, αλλά και σε ευρύτερο επίπεδο, εκείνο της Υπερδύναμης, της αυτοκρατορίας με την απόλυτη κυριαρχία του τεχνολογικού/οικονομικού επάνω σε όλες τις άλλες πλευρές της ύπαρξης. Αφετέρου το πνεύμα και οι πανανθρώπινες απαιτήσεις του. Είναι προφανές ότι αυτό το διχαστικό δίλημμα στην απολυτότητά του δεν ισχύει στην πραγματικότητα, ποτέ δεν ίσχυσε και πιθανότατα ποτέ δεν θα ισχύσει και στο μέλλον, παρά μόνο σε ταινίες και βιβλία. Αλλά όπως οι αναγνώστες γνωρίζουν, σημασία δεν έχει τι όντως συμβαίνει στην πράξη, αλλά το πώς το εκλαμβάνει ο συγγραφέας και πώς το παρουσιάζει στο έργο του. Όπως λοιπόν ουδεμία σημασία έχει στο έργο του Μπέρνχαρντ κατά πόσον οι Αυστριακοί είναι ένα συνονθύλευμα φασιστών επαρχιωτών, ακριβώς το ίδιο ισχύει και στην περίπτωση του Μπέλοου που μέσω του πρωταγωνιστή του περιγράφει την Αμερική ως μια τεράστια επιχείρηση, έναν υλιστικό γίγαντα με περίσσευμα ισχύος αλλά πνευματικά ως γίγαντα με πήλινα πόδια και στάση εχθρική απέναντι στον κόσμο του πνεύματος. Μα και όσα πλεονεκτήματα αποδίδει στη χώρα είναι κι αυτά αμφιλεγόμενα, πιθανώς ανακριβή. Και έτσι πρέπει να είναι, καθώς όπως ξέρουμε, ο κόσμος στον οποίο κατοικούν οι ήρωες ενός βιβλίου είναι κι αυτός κατασκευή, κύημα φαντασίας και τίποτα περισσότερο. Το Σικάγο του Σιτρίν και η Αμερική του σε διευρυμένη κλίμακα παραμένει το προσωπικό του σύμπαν.

Ο πρωταγωνιστής, και μέσω αυτού ο Μπέλοου, παραληρεί. Τι άλλο μπορεί να είναι η συνύπαρξη ανθρωποσοφίας (ο αμφιλεγόμενος ιδρυτής της Rudolf Steiner αναφέρετιαι συνεχώς) και θεοσοφίας σε συνδυασμό με εντατική φιλοσοφική ενδοσκόπηση, αν όχι παραλήρημα; Ο ανύποπτος αναγνώστης που βρίσκεται αιφνιδίως βυθισμένος στη δίνη της σκέψης, έχει την αίσθηση ότι εκείνο που ξεκινά εξ αφορμής κωμικών καταστάσεων στις οποίες ο Σιτρίν βυθίζεται διαρκώς μπλεγμένος μετατρέπεται σε κάτι πληρέστερο, ανώτερο, σαν να ανοίγεται ξαφνικά μέσα στη σελίδα μια κρυφή πόρτα που παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα εναλλακτικό σύμπαν μη πεπερασμένο, όπου τα πάντα είναι εφικτά. Σε εκείνο το σημείο είναι όπου ο πρωταγωνιστής παραθέτει την καθοδηγητική αρχή της ύπαρξής περί πίστης και αφοσίωσης στους πεθαμένους και συνέχειας του έργου τους. Αν στο πρώτο επίπεδο αδυνατεί να έρθει σε επαφή με τους ζώντες, ο Σιτρίν θα έχει πάντα στραμμένο το εσωτερικό του μάτι στους νεκρούς. Εκεί θα χτίσει τις γέφυρές του σταδιακά όσο τα φράγματα στον έξω κόσμο καταρρέουν συνεχώς, ανεξάρτητα από τις κινήσεις που ο ίδιος κάνει – όλες αποτυχημένες. Σε αυτό το επίπεδο το φάντασμα του μέντορά του Χάμπολντ κυριαρχεί με την παρουσία και την απουσία του.

Ο Σολ Μπέλοου [1915-2005] γεννήθηκε στον Λανσίν του Κεμπέκ από γονείς μετανάστες από τη Ρωσία, και μεγάλωσε στο Μόντρεαλ και το Σικάγο, όπου η οικογένειά του εγκαταστάθηκε οριστικά το 1924. Σπούδασε κοινωνιολογία και ανθρωπολογία στο πανεπιστήμιο Νορθγουέστερν. Κατά τη διάρκεια του Β' Παγκοσμίου Πολέμου υπηρέτησε στο αμερικανικό Εμπορικό Ναυτικό. Σε όλη του τη ζωή συνδύασε την πανεπιστημιακή σταδιοδρομία με τη λογοτεχνική δραστηριότητα. Έζησε πολλά χρόνια στην Ευρώπη. Είναι ο μοναδικός συγγραφέας που τιμήθηκε με το National Book Award τρεις φορές, για τα μυθιστορήματα Οι περιπέτειες του Όγκι Μαρτς (1953), Χέρτσογκ (1964) και Ο πλανήτης του κυρίου Σάμλερ (1970). Επίσης τιμήθηκε με το Εθνικό Μετάλλιο Τεχνών για τη νουβέλα του Άδραξε τη μέρα (1956) και με το βραβείο Pulitzer για το μυθιστόρημα Το δώρο του Χάμπολντ. Το 1976 του απονεμήθηκε το Νόμπελ Λογοτεχνίας «για την ανθρώπινη κατανόηση και τη λεπτή ανάλυση του σύγχρονου πολιτισμού που συνδυάζονται στο έργο του». Το 1984 χρίστηκε μέλος της γαλλικής Λεγεώνας της Τιμής και το 1990 του απονεμήθηκε το Μετάλλιο του Εθνικού Ιδρύματος Βιβλίου για τη συνεισφορά του στα αμερικανικά γράμματα. Ο Μπέλοου συγκαταλέγεται στους σημαντικότερους εκπροσώπους της εβραϊκής αμερικανικής λογοτεχνίας και στους μεγάλους συγγραφείς του 20ου αιώνα. Το 1993 εγκατέλειψε το αγαπημένο του Σικάγο, «γιατί δεν μπορούσε να περνά μπροστά από τα σπίτια των πεθαμένων φίλων του» και γιατί την πόλη διέτρεχε ένα «βαρύ ρατσιστικό κλίμα». Πέθανε στις 5 Απριλίου 2005, «διατηρώντας την οξύτητα του πνεύματός του έως το τέλος», όπως είπε στενός του φίλος.

Τι είδους προσωπικότητα είναι ο Χάμπολντ; Ποιητής περιωπής καταξιωμένος στους ομοτέχνους του, διανοούμενος, αρνητής του υπάρχοντος, ένθερμος σοσιαλιστής. Ταυτόχρονα ψυχασθενής, άθλιος χαρακτήρας, κάκιστος και βίαιος σύζυγος, ματαιόδοξος και μισαλλόδοξος, απαίσιος φίλος – όλα αυτά ισόποσα. Και αν στο πρώτο μισό του βιβλίου μαθαίνουμε μέσω του αφηγητή πώς προσπάθησε να ξεφύγει από την σκιά του, να απογαλακτιστεί σε κάθε επίπεδο, μέχρις ότου ο Δάσκαλος μετατράπηκε σε παρία και πέθανε φτωχός, τρελός και εγκαταλελειμμένος, είναι προς το τέλος που η οπτική αλλάζει άρδην. Ο αναγνώστης διακρίνει σταδιακά τον περίτεχνο τρόπο με τον οποίο ο πρωταγωνιστής κατανοεί ολοένα και περισσότερο τα κίνητρα, τις αντιδράσεις, το ρευστό σύμπαν του μέντορά του. Η ταύτιση γίνεται ολοένα και πιο πλήρης όσο καταρρέει το εξωτερικό και η ασίγαστη ορμή του ποιητή ψάχνει διαδρομές στο εχθρικό δάσος που ο τεχνολογικός πολιτισμός έχει στήσει σαν σκηνικό γύρω από τον ήρωα. Εκείνο που επανέρχεται είναι η μοναξιά, ο πόνος, η φρίκη του να είσαι ένα φάντασμα εν μέσω ζώντων, ένας ποιητής εν μέσω χρηματιστών και λοιπών αρπάγων ενός παρασιτικού συστήματος που ομνύει στο κέρδος, απορρίπτοντας καθετί μη ποσοτικοποιημένο και μετρήσιμο.

Κι αν στο τέλος ο πρωταγωνιστής δεν θα επιλύσει κανένα από τα πρακτικά του προβλήματα παρά μόνο προσωρινά, σωρεύοντας καινούργια, θα επιχειρήσει το ένα και σημαντικότερο: να ανακαλύψει τον τρόπο για να κάνει τη ζωή του τέχνη κατά τα πρότυπα του μέντορά του.

Και ο Χάμπολντ, ως φάντασμα πλέον, θα επανέλθει τροπαιούχος με το δώρο του προς τον πρωταγωνιστή. Ο ποιητής προσφέρει στον επίγονο (και τη σύζυγό του Χάμπολντ από κοινού) ένα σενάριο, του οποίου η κινηματογραφική μεταφορά θα αποφέρει τεράστια κέρδη. Πρόκειται για κίνηση εξιλέωσης το «τελευταίο εκβάν» ενός bigger than life ανθρώπου που αδίκησε εξίσου όσο αδικήθηκε. Εκείνο όμως που διαβλέπει ο αναγνώστης κινούμενος προς το τέλος του βιβλίου είναι πως αλλού βρίσκεται η ουσία του δώρου και όχι στο πασιφανές υλιστικό. Το δώρο είναι εκείνο που παρέθεσα στην αρχική παράγραφο: η αφοσίωση και η πίστη στους νεκρούς και η υπόσχεση συνέχειας του έργου τους που είναι εξ ορισμού καταδικασμένη. Να το πάλι ξεπροβάλει το φάντασμα του Δον Κιχώτη, να τοι οι ανεμόμυλοι υπό τη μορφή των ουρανοξυστών, να το όραμα της ποίησης ως αντίστοιχο των ιπποτικών μυθιστορημάτων, χάριν των οποίων οι δύο άνδρες βγήκαν σε έναν απόλυτα εχθρικό κόσμο, αποτυγχάνοντας το ίδιο επιτυχημένα, αιώνα προς αιώνα. Κι αν στο τέλος ο πρωταγωνιστής δεν θα επιλύσει κανένα από τα πρακτικά του προβλήματα παρά μόνο προσωρινά, σωρεύοντας καινούργια, θα επιχειρήσει το ένα και σημαντικότερο: να ανακαλύψει τον τρόπο για να κάνει τη ζωή του τέχνη κατά τα πρότυπα του μέντορά του. «Ο Χάμπολντ ήθελε να ντύσει τον κόσμο με λάμψη, αλλά δεν του έφτανε το ύφασμα». Ετούτη την κατηγορική προσταγή οφείλει να διαδώσει σε όλους ο Σιτρίν. Αυτό θα είναι το έργο του, ως απάντηση στο πνευματικό δώρο που ο ίδιος έλαβε, ένα «φως της ύπαρξης».

Ο Μπέλοου συγγράφει ένα ευφυές μυθιστόρημα – για την ακρίβεια, ακόμα ένα. Αυτή τη φορά δεν ενσωματώνει το στριφνό ύφος του magnum opus του, του Χέρτσογκ, αν και ουσιαστικά κινείται στις ίδιες υπαρξιακές θεματικές. Οι χορευτικές του πιρουέτες στον Χάμπολντ (σε αντίθεση με το μονολιθικό ύφος του άλλου βιβλίου), καθώς κινείται μεταξύ κωμικού και φιλοσοφικού, παίζοντας εξ αποστάσεως, αν και όχι με πλήρη συναισθηματική αποκοπή, με όλα εκείνα τα ανθρωποσοφικά άκρως αμφιλεγόμενα ζητήματα, σε σχέση πάντα με την κωμωδία της καθημερινότητάς του, αποκαλύπτουν έναν πραγματικά ιδιοφυή συγγραφέα, εντελώς απρόβλεπτο, καθώς τίποτα δεν μπορεί να προδιαγράψει την πορεία και την κατάληξη του μυθιστορήματος. Για εμένα, εδώ εδράζεται η ξεκάθαρη ανωτερότητα της αμερικανικής λογοτεχνίας μετά τον πόλεμο. Σε σχέση με τον συντηρητικό Παλιό Κόσμο που προσπάθησε μάταια να συνεχίσει την κληρονομιά του Μοντερνισμού καταλήγοντας συνήθως σε μέτριες απομιμήσεις και σοβαροφάνεια, ο Νέος Κόσμος ακολούθησε τον δικό του πρωτότυπο δρόμο, καινοτομώντας υφολογικά. Το Δώρο του Χάμπολντ είναι ένα ιδανικό παράδειγμα, καθώς συνυφαίνει το σύγχρονο, το κωμικό, με το αμιγώς φιλοσοφικό (ο Μπροχ θα ήταν υπερήφανος), χωρίς κάτι από αυτά να παραμελείται εις βάρος του άλλου. Κι αυτό ακριβώς είναι η ιδιοφυία, καθώς ο καλλιτέχνης φέρνει το ένδοξο παρελθόν στο παρόν του, προσδίδοντάς του την προσωπική του σφραγίδα. 

Υ.Γ.

Πόσες φορές ακόμα θα χρειαστεί να διαβάζουμε εκείνο που αρνούμαστε να ζήσουμε; Πόσους αιώνες θα σκύβουμε αχόρταγα στη σελίδα εναποθέτοντας τις ελπίδες μας στους χάρτινους ήρωες και στις μάταιες ελπίδες τους; Ως πότε θα παρακολουθούμε κρυφά τον συγγραφέα να μετατρέπεται κάθε φορά σε Ιφιγένεια, να απεκδύεται τα ρούχα της υποκρισίας, της καθημερινότητας που σφίγγει σαν βρόχος τα λεπτά της ζωής μας και να ανεβαίνει αυτόβουλα στο ικρίωμα, και εμείς από κάτω να χειροκροτούμε τη θυσία και το αίμα, απολαμβάνοντας όλα εκείνα που θα μπορούσαμε ίσως να είμαστε, αλλά κλείνοντας το βιβλίο δεν θα γίνουμε ποτέ; Ως πότε θα επιτρέπουμε να υπάρχουν ποιητές και συγγραφείς μήπως και γίνουμε εμείς κάποτε άνθρωποι;

^＊Ο ΦΩΤΗΣ ΚΑΡΑΜΠΕΣΙΝΗΣ είναι πτυχιούχος Αγγλικής Φιλολογίας. Διαχειρίζεται το βιβλιοφιλικό blog Αναγνώσεις. 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Θέλω πάντως να είναι σαφές ότι μιλώ ως κάποιος που τελευταία έχει γίνει αποδέκτης φωτός ή έχει βιώσει φως. Δεν εννοώ “Το Φως”. Εννοώ ένα είδος φωτός της ύπαρξης, ένα πράγμα δύσκολο να το περιγράψεις επακριβώς, ιδίως σε μια τέτοια καταγραφή, ένα πράγμα δύσκολο να το περιγράψεις επακριβώς, ιδίως σε μια τέτοια καταγραφή, όπου τόσα και τόσα δύστροπα παραπλανητικά ανόητα και απατηλά αντικείμενα, πράξεις και φαινόμενα βρίσκονται στο προσκήνιο. Κι αυτό το φως, όπως και να το περιγράψεις, αποτελούσε τώρα πραγματικό στοιχείο μέσα μου, σαν την ίδια την ανάσα της ζωής. Το είχα βιώσει πολύ λίγο αλλά τόσο ώστε να γίνει απολύτως πειστικό και να μου προκαλέσει επίσης μια τελείως παράλογη χαρά».