Για το μυθιστόρημα της Άννα Καβάν [Anna Kavan] «Πάγος» (μτφρ. Λευτέρης Καλοσπύρος, εκδ. Gutenberg). Κεντρική εικόνα: Η Anna Kavan από τον Walker Evans © Metropolitan Museum of Art.
Γράφει η Χριστίνα Μουκούλη
Πόσο εύκολο είναι να μεταμορφώσει κανείς σε λογοτεχνία την ψυχική του ταλαιπωρία και τους εφιάλτες του, και μάλιστα με έναν πρωτότυπο, ιδιαίτερο τρόπο; Να περιγράψει έναν κόσμο που δεν στηρίζεται στη λογική αλλά σε οράματα και αναμνήσεις ονείρων; Πόσο εύκολο είναι να επινοήσει κανείς εκ νέου τον εαυτό του; Η Άννα Καβάν το κάνει να φαίνεται πολύ εύκολο.
Γεννημένη με το όνομα Έλεν Γουντς, εκδίδει κάποια μυθιστορήματα ελεγχόμενου ρεαλισμού ως Έλεν Φέργκιουσον, το όνομα του πρώτου συζύγου της, και μετά από μια απόπειρα αυτοκτονίας και την εισαγωγή της σε σανατόριο, αλλάζει ταυτότητα και λογοτεχνικό στιλ. Γίνεται η Άννα Καβάν, παίρνει το όνομα μιας ηρωίδας από προηγούμενο βιβλίο της και υιοθετεί έναν άλλο τρόπο γραφής.
Μετά από μια απόπειρα αυτοκτονίας και την εισαγωγή της σε σανατόριο, αλλάζει ταυτότητα και λογοτεχνικό στιλ. Γίνεται η Άννα Καβάν, παίρνει το όνομα μιας ηρωίδας από προηγούμενο βιβλίο της και υιοθετεί έναν άλλο τρόπο γραφής.
Στο ανά χείρας μυθιστόρημά της, το οποίο κυκλοφόρησε το 1967 και επαινέθηκε ιδιαιτέρως από πολλούς συγγραφείς όπως η Αναΐς Νιν, η Ντόρις Λέσινγκ, ο Τζ. Γκ. Μπάλαρντ κ.ά., ένας άντρας, ο οποίος έχει περάσει μεγάλο διάστημα της ζωής του στο εξωτερικό, επιστρέφει στην πατρίδα του αναζητώντας το κορίτσι με το οποίο ήταν κάποτε ερωτευμένος και το οποίο στοιχειώνει τα όνειρά του. Εκείνη στο μεταξύ έχει παντρευτεί κάποιον που την κακοποιεί. Έχει όμως μια τάση να αποδέχεται τη μοίρα της ως θύματος, λόγω της θυματοποίησης που είχε υποστεί κατά την παιδική της ηλικία. Είχε μάθει από τότε να ζει σε κλίμα φόβου, γιατί κανείς δεν της είχε φερθεί με καλοσύνη. Τώρα, η κοπέλα το έχει σκάσει και κανείς δεν ξέρει πού βρίσκεται.
Εικόνες αποκάλυψης
Ο ανώνυμος αφηγητής, ψάχνοντάς την, περιπλανιέται στη χώρα και βλέπει τα σημάδια μιας καταστροφής, για την οποία δεν μαθαίνουμε ούτε το πότε έγινε ούτε το γιατί. Βλέπουμε μόνο τα αποτελέσματα: αφανισμένα χωριά, θάνατος, ερημιά κι εγκατάλειψη. Υπάρχουν μάλιστα φήμες ότι τα πράγματα θα χειροτερέψουν, ότι επίκειται μια μυστηριώδης κατάσταση εκτάκτου ανάγκης σ’ αυτή τη μεριά του κόσμου, ίσως ένας παγκόσμιος πόλεμος. Παράλληλα, έχει ξεκινήσει μια ριζική κλιματική αλλαγή, και σε λίγο κανείς δεν θα μείνει ανεπηρέαστος από αυτήν. Η θερμοκρασία έχει πέσει πολύ και ένα στρώμα πάγου έχει καλύψει τις βόρειες περιοχές. Ο πάγος όλο και κατεβαίνει, πλησιάζει επικίνδυνα. Ο άντρας ψάχνει το κορίτσι με τα ασημένια μαλλιά και την εύθραυστη, εξωτική ομορφιά για να είναι μαζί της τις τελευταίες ώρες πριν την ολοκληρωτική καταστροφή.
Λόγω των χαπιών που παίρνει για την αϋπνία, η πραγματικότητα που ζει είναι ρευστή και δεν μπορεί να την ξεχωρίσει από τα αλλεπάλληλα οράματα.
Διασχίζει ερείπια πόλεων και έρημους δρόμους που έχουν καλυφθεί από χιόνι. Ανακαλεί τα όνειρα του ύπνου και του ξύπνιου του, στα οποία εκείνη είναι πάντα η πρωταγωνίστρια. Κινείται σε έναν χώρο φτιαγμένο από ομίχλη, ο οποίος διαρκώς μεταμορφώνεται. Λόγω των χαπιών που παίρνει για την αϋπνία, η πραγματικότητα που ζει είναι ρευστή και δεν μπορεί να την ξεχωρίσει από τα αλλεπάλληλα οράματα: Η κοπέλα, μέσα σε μια τεράστια σφαίρα πάγου, τα όρια της οποίας διαρκώς κλείνουν και την εγκλωβίζουν στο εσωτερικό της. Εκείνη, στο ατελιέ του βασανιστή της, στον κήπο, στον δρόμο, στο κατάστρωμα του καραβιού. Τη βλέπει να κακοποιείται, να βασανίζεται, να ματώνει, να διαμελίζεται. Κι εκείνος, διαπιστώνοντας ότι απολαμβάνει ή επιθυμεί τον βασανισμό της, δεν ξέρει ποιος είναι, δεν είναι σίγουρος αν είναι ο προστάτης ή ο βασανιστής της.
Η Άννα Καβάν γεννήθηκε ως Έλεν Έμιλυ Γουντς το 1901 στις Κάννες από πλούσιους Βρετανούς γονείς. Πέρασε τα παιδικά της χρόνια στην Ευρώπη, την Καλιφόρνια και την Αγγλία. Ο πατέρας της αυτοκτόνησε όταν η Έλεν ήταν δεκατριών. Στα δεκαεννέα, παντρεύτηκε τον Ντόναλντ Φέργκιουσον και έγινε η Έλεν Φέργκιουσον. Με το όνομα αυτό υπέγραψε τα πρώτα της βιβλία. Ταξίδεψε πολύ, δημοσίευσε πολλά αφηγηματικά έργα και ήταν επίσης ζωγράφος και διακοσμήτρια. Ένα καλλιτεχνικό ταλέντο τόσο αναμφισβήτητο όσο και η συναισθηματική της ανισορροπία: εισήχθη δύο φορές σε ψυχιατρείο, προσπάθησε να αυτοκτονήσει τρεις φορές (μετά το δεύτερο διαζύγιό της, όταν ο γιος της σκοτώθηκε στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο και μετά τον θάνατο ενός φίλου της). Και τα τελευταία τριάντα χρόνια της ζωής της ήταν εθισμένη στην ηρωίνη, και έκανε χρήση αμφεταμινών. Όλες οι προσπάθειες αποτοξίνωσης ήταν μάταιες. Μετά τη νοσηλεία της για νευρικό κλονισμό υιοθέτησε το όνομα Άννα Καβάν, ένα όνομα που είχε δώσει προηγουμένως σε έναν χαρακτήρα στα μυθιστορήματά της. Με το νέο όνομα υιοθέτησε και το λογοτεχνικό ύφος για το οποίο είναι πλέον γνωστή. Το λογοτεχνικό της έργο, ευρέως αναγνωρισμένο, έχει μεταφραστεί στα γαλλικά, ισπανικά, ιταλικά, ολλανδικά, δανικά και ιαπωνικά. |
Ο πάγος η μεγαλύτερη απειλή για τη γη
Ανώνυμοι οι ήρωες, βρισκόμενοι σε ένα διαρκές ταξίδι, ανώνυμοι και οι τόποι του μυθιστορήματος. Αυτά που συμβαίνουν εκεί, μπορεί να συμβούν παντού. Μια μόνιμη απειλή επικρέμαται πάνω από τα κεφάλια των πρωταγωνιστών. Ακόμα κι αν γλιτώσουν από τον πόλεμο, από τους εκτελεστές της εξουσίας και τους κακοποιητές των γυναικών και των αδυνάτων, δεν θα μπορέσουν να ξεφύγουν από τον παγετώνα που απειλεί να καταστρέψει τον πλανήτη. Είναι θέμα χρόνου. Η λευκή, κοφτερή δύναμη του πάγου θα καλύψει τον κόσμο, μεταμορφώνοντάς τον σε αρκτική φυλακή. Η ψυχρή φωτιά του θα αφανίσει κάθε στοιχείο ζωής στον πλανήτη. Ο πάγος, ίσως είναι η λευκή σκόνη στην οποία η συγγραφέας είναι εθισμένη. Ίσως είναι και η παγωνιά που νιώθει μέσα της.
Τίποτα δεν είναι σίγουρο, πιθανόν όλα να είναι ψεύτικα και προϊόντα ονείρων.
Υπάρχει βέβαια πάντα και η περιοχή των Ίντρι, των ευτυχισμένων λεμούριων, όμως είναι μακριά και ο αφηγητής προτιμά να μείνει εκεί, στην κατεστραμμένη, μισοπαγωμένη χώρα, αναζητώντας το αντικείμενο του πόθου του.
Χαρακτηριστικά του κειμένου η αστάθεια, η αμφιβολία, η αίσθηση του εξωπραγματικού. Τίποτα δεν είναι σίγουρο, πιθανόν όλα να είναι ψεύτικα και προϊόντα ονείρων. Ο χώρος και ο χρόνος έχουν κατακερματιστεί, η συνεκτική πλοκή απουσιάζει, χάσματα και κενά παρατηρούνται στην αφήγηση, μια ασυνεχής ροή με λιτές περιγραφές, γρήγορο ρυθμό και πολύ δυνατές εικόνες.
Ένα έργο πρωτότυπο, παράξενο, δεξιοτεχνικά γραμμένο, το οποίο συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία του μοντερνισμού, και του οποίου οι αινιγματικοί χαρακτήρες αγωνίζονται να επιβιώσουν και να διατηρήσουν την αυτονομία τους, όταν ο κόσμος καταρρέει. Οι θύτες και τα θύματα, τα ακραία καιρικά φαινόμενα, η κακοποίηση των γυναικών, η ψυχοπαθολογία και ο εθισμός στα ναρκωτικά, η αναζήτηση της ταυτότητας, είναι μερικά από τα θέματα που θίγονται στο βιβλίο, στο οποίο η συγγραφέας, με διάθεση πειραματισμού, ανατρέπει το κατεστημένο και μιλάει με ένα εντελώς προσωπικό στιλ για το επικείμενο τέλος του πολιτισμού.
Το μυθιστόρημα έχει πολλά κοινά σημεία με το Η Ευρώπη μετά τη βροχή του Άλαν Μπερνς. Και στα δύο υπάρχουν εικόνες καταστροφής τις οποίες αντικρίζει ο αφηγητής αναζητώντας μια κοπέλα. Και στα δύο είναι ανώνυμοι οι τόποι και οι ήρωες. Και στα δύο, ένα φυσικό φαινόμενο επιτείνει τον εφιάλτη: εκεί η συνεχής βροχή, εδώ ο πάγος με τις ψυχρές του λάμψεις. Καμιά αισιοδοξία, καμιά ελπίδα για σωτηρία.
Τον Πάγο προλογίζει ο Jonathan Lethem και το εκτενές επίμετρο, το οποίο αναφέρεται στη ζωή και το έργο της Άννα Καβάν, υπογράφει η Kate Zambreno. Η μετάφραση του Λευτέρη Καλοσπύρου αποδίδει στην εντέλεια την αίσθηση του χάους, την περιγραφή της ρημαγμένης, παγωμένης πόλης, τη μοναξιά και την αποξένωση των ηρώων του βιβλίου, που περιμένουν χωρίς ελπίδα το τέλος.
* Η ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΟΥΚΟΥΛΗ είναι εκπαιδευτικός.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Και οι δύο την καταδίωκαν, δεν καταλάβαινε τον λόγο. Αποδέχθηκε όμως το γεγονός, όπως είχε αποδεχθεί όλα όσα της συνέβαιναν. Θεωρούσε δεδομένο πως θα της φέρονταν άσχημα, πως θα γινόταν θύμα και πως εντέλει θα καταστρεφόταν, είτε από ανθρώπινα όντα είτε από άγνωστες δυνάμεις. Αυτή η μοίρα φαινόταν πάντα να την περιμένει, από τότε που θυμόταν τον εαυτό της. Μονάχα η αγάπη μπορούσε να τη σώσει από ένα τέτοιο πεπρωμένο. Αλλά ποτέ δεν αναζήτησε την αγάπη. Ο δικός της ρόλος ήταν να υποφέρει﮲ ήταν γνωστό αυτό, και το είχε αποδεχθεί. Το αναπόφευκτο οδηγούσε στην παραίτηση. Δεν είχε νόημα να πολεμάει ενάντια στο πεπρωμένο της. Ήξερε πως ήταν εξαρχής ηττημένη».