«Η διαγώνιος Αλιέχιν» του Αρτίρ Λαρί (κριτική) – Η ιστορία του πρωταθλητή που έγινε πιόνι των Ναζί

Ο Αλεξάντρ Αλεξάντροβιτς Αλιέχιν υπήρξε μυθιστορηματική μορφή. Γεννήθηκε στη Μόσχα στα τέλη του 19ου αιώνα, από πολύ εύπορους γονείς. Ο πατέρας του ήταν ιδιοκτήτης μεγάλων εκτάσεων γης και η μητέρα του κόρη βιομηχάνου. Σε εκείνη οφείλει την αγάπη του για το σκάκι, στο οποίο δεν άργησε να διακριθεί, κερδίζοντας το πρώτο του τουρνουά στα δεκαπέντε του. Όταν έγινε η Επανάσταση των μπολσεβίκων ήταν ήδη κορυφαίος παίκτης στη Ρωσία – το 1920 μάλιστα κέρδισε το Ρωσικό Πρωτάθλημα.

Όταν έγινε η Επανάσταση των μπολσεβίκων ήταν ήδη κορυφαίος παίκτης στη Ρωσία – το 1920 μάλιστα κέρδισε το Ρωσικό Πρωτάθλημα.

Τα πράγματα όμως στη χώρα είχαν πλέον γίνει δύσκολα για έναν γόνο αριστοκρατών: την επόμενη χρονιά, παντρεύτηκε την Ελβετή δημοσιογράφο Ανελιέζ Ρουέγκ, έφυγε μαζί της για ταξίδι αναψυχής στη Δύση, απ’ όπου δεν επέστρεψε ποτέ. Μέσα σε λίγα χρόνια, το 1927, πολιτογραφήθηκε Γάλλος ενώ την ίδια χρονιά στέφθηκε παγκόσμιος Πρωταθλητής, νικώντας τον αήττητο ως τότε Κουβανό Χοσέ Ραούλ Καπαπλάνκα, τίτλο που κράτησε, με νύχια και με δόντια, και πλην ενός μικρού διαστήματος, μέχρι το τέλος της ζωής του, το 1946.

Αυτό είναι το κέλυφος της ιστορίας του Αλεξάντρ Αλιέχιν. Όσο για το ποιος πραγματικά ήταν και πώς κατάφερε να παραμείνει για τόσα χρόνια στην κορυφή, αυτό διερευνά, μεταξύ άλλων, τούτο το συναρπαστικό μυθιστόρημα.

Είπαμε και νωρίτερα ότι ο βίος και η πολιτεία του Αλεξάντρ Αλιέχιν είναι από μόνα τους ολόκληρο μυθιστόρημα. Τούτο το βιβλίο, όμως, Η Διαγώνιος Αλιέχιν, είναι επικεντρωμένο σε μια πολύ συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του, στα χρόνια της σωματικής και πνευματικής παρακμής του, που συνέπεσαν με τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Όχι τυχαία, η αφήγηση ξεκινάει με την επιστροφή του Αλιέχιν και της αγαπημένης του Γκρέις από το Μπουένος Άιρες, μέσω Πορτογαλίας, προς την Ευρώπη, κι ενώ ο Χίτλερ έχει ήδη εισβάλει στην Πολωνία. Από εκείνη τη μέρα και μετά, δεν θα είναι ποτέ ξανά πραγματικά ελεύθερος. Θα βρεθεί στο Παρίσι, που κι αυτό λίγους μήνες μετά θα πέσει στα νύχια των Ναζί. Στο τρένο που τον μεταφέρει προς την κατακτημένη από τους Γερμανούς Ευρώπη, ο Αλιέχιν αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι μπροστά σε ένα νέο ξεκίνημα, αλλά σε ένα ήδη προδιαγεγραμμένο τέλος.

Μυθιστόρημα για την παραφροσύνη του πολέμου

Μέχρι τώρα μιλήσαμε για τη Διαγώνιο Αλιέχιν σαν να πρόκειται για τη βιογραφία ενός μεγάλου σκακιστή, που απλώς εστιάζει στα τελευταία χρόνια της ζωής του. Και πράγματι, η προσωπικότητα του Αλιέχιν, που βυθίζεται σταδιακά στο αλκοόλ και στην τρέλα, συνιστά τον πυρήνα του μυθιστορήματος. Η σχέση του με την κατά 16 χρόνια μεγαλύτερή του Γκρέις, την τέταρτη γυναίκα του που ως εύπορη Αμερικανίδα τον φρόντιζε τα δύσκολα χρόνια του πολέμου, ήταν σχέση σημαντική, κι αναπτύσσεται επαρκώς στο βιβλίο. Και, βεβαίως, η παγίδευσή του από τους Ναζί και η διολίσθησή του στον αντισημιτισμό, που υπήρξε το ναδίρ της ζωής και της καριέρας του, μια βαθιά προδοσία που διαπερνά όλο το βιβλίο, προδοσία όχι μονάχα ανθρώπων αλλά και του ίδιου του παιχνιδιού που ήταν το παν γι’ αυτόν – προδοσία από την οποία ο ήρωας θα ήταν αδύνατον να βγει αλώβητος.

Η σχέση του με την κατά 16 χρόνια μεγαλύτερή του Γκρέις, την τέταρτη γυναίκα του που ως εύπορη Αμερικανίδα τον φρόντιζε τα δύσκολα χρόνια του πολέμου, ήταν σχέση σημαντική, κι αναπτύσσεται επαρκώς στο βιβλίο.

Κι όμως: Η Διαγώνιος Αλιέχιν είναι πρωτίστως ένα μυθιστόρημα για την παραφροσύνη του πολέμου, για την φλόγα του θανάτου και της διαστροφής που έκαιγε πρωτίστως τους ίδιους τους Ναζί, πριν αρχίσει να καίει και τα πάντα γύρω τους. Για τη μαύρη τρύπα που άνοιξε στην καρδιά της Ευρώπης και που έκτοτε δεν λέει να κλείσει. Η πρωτοτυπία του έχει να κάνει με το πώς συνδέει το θέμα του πολέμου με το πάθος για το σκάκι, πώς το ίδιο το σκάκι γίνεται πόλεμος, κι ο πόλεμος ενίοτε ένα παιχνίδι με μοναδικό σκοπό την απόλυτη επικράτηση. Στο τέλος αυτού του στροβιλισμού, ο Αλιέχιν θα βρεθεί αναπότρεπτα μόνος, στο στρατόπεδο των ηττημένων, με τη ρετσινιά του συνοδοιπόρου των Ναζί να τον ακολουθεί μέχρι το τέλος – και με τον έναν ή τον άλλον τρόπο την πλήρωσε με τη ζωή του.

Στη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης διάνοιας

Η διαγώνιος Αλιέχιν, ένα μυθιστόρημα με εκλεκτικές συγγένειες τόσο με τη Σκακιστική Νουβέλα του Τσβάιχ όσο και με την Άμυνα Λούζιν, του Ναμπόκοφ, χρησιμοποιεί το σκάκι σαν μια διπλή μεταφορά: Για τη μεγαλοσύνη του ανθρώπινου πνεύματος, από τη μία, που αγγίζει ύψη δυσθεώρητα αν υπάρχει ταλέντο και μεγάλη θέληση. Για τη σκοτεινή πλευρά της ανθρώπινης διάνοιας, από την άλλη, που προδίδει τη χαρά του παιχνιδιού και της ζωής για την απόλυτη εξουσία και τον θάνατο.

Στις σελίδες του βρίσκουμε μερικά από τα πιο γλαφυρά πορτρέτα ιδιόρρυθμων ναζί αξιωματικών, με τα βίτσια, τον εθισμό σε ουσίες και τη θανατολαγνεία να δίνουν τον τόνο. Ενώ η καλειδοσκοπική δομή του μυθιστορήματος επιτρέπει να παρακολουθούμε μια μεγάλη ποικιλία αφηγήσεων και χαρακτήρων, με πολλές λεπτομέρειες για την εποχή, γνωστά ιστορικά πρόσωπα και γεγονότα.

^＊ Ο Κ.Β. ΚΑΤΣΟΥΛΑΡΗΣ είναι συγγραφέας.