Για το μυθιστόρημα του Michael Ondaatje «Ο Άγγλος ασθενής» (μτφρ. Άννα Παπασταύρου, εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: Ο Ρέιφ Φάινς και η Κρίστιν Σκοτ Τόμας, από την ομώνυμη κινηματογραφική ταινία του 1996, σε σκηνοθεσία του Άντονι Μινγκέλα (1954-2008).
Της Νίκης Κώτσιου
Πολυεπίπεδο ατμοσφαιρικό μυθιστόρημα για τα τραύματα που κουβαλούν οι άνθρωποι και τους τρόπους που επινοούν για να τα διαχειρίζονται και να τα επουλώνουν, ο Άγγλος Ασθενής (1992) του βραβευμένου Καναδού συγγραφέα Μάικλ Οντάατζε (σε απολαυστική μετάφραση της Άννας Παπασταύρου για τις εκδ. Πατάκη) εξερευνά μέσα σ’ ένα ονειρικό κλίμα το μυστήριο των σχέσεων και αναδεικνύει με τον πιο κομψό και λεπτό λυρισμό πώς χτίζονται οι ταυτότητες αλλά και πώς αλλάζουν δραματικά μέσα στη δίνη της ιστορίας.
Η δράση τοποθετείται στο τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πόλεμου, στη βίλα Σαν Τζιρόλαμο, βόρεια της Φλωρεντίας. Σ’ αυτήν την κατεστραμμένη, ερειπωμένη βίλα, που ίσως λειτουργεί ως μεταφορά για όλη την Ευρώπη, βρίσκουν καταφύγιο τέσσερις άνθρωποι. Η νεαρή νοσοκόμα Χάνα, ο αγνώστου ταυτότητας «Άγγλος ασθενής», που έχει υποστεί τρομερά εγκαύματα σε σώμα και πρόσωπο, ο κλέφτης και κατάσκοπος Καραβάτζο και ο Ινδός σιχ σκαπανέας του βρετανικού στρατού Κιπ, ειδικός στον εντοπισμό και την απενεργοποίηση ναρκών.
Τα πρόσωπα και τα τραύματα
Η Χάνα προέρχεται από τον Καναδά και είναι αφοσιωμένη στη φροντίδα του μυστηριώδους «Άγγλου ασθενούς», για χάρη του οποίου εξακολουθεί να παραμένει στη βίλα, ακόμα και όταν αυτή εγκαταλείπεται οριστικά από τους συμμάχους. Ο «Άγγλος ασθενής» έχει υποστεί ανήκεστες βλάβες από εγκαύματα και είναι καταδικασμένος να πεθάνει αλλά η Χάνα επιμένει να τον φροντίζει, παρ’ όλη την απελπιστική του κατάσταση. Ο δικός της πατέρας έχει χάσει τη ζωή του στον πόλεμο και ίσως η σχέση της με τον ασθενή παραπέμπει σ’ ένα δεσμό πατέρα και κόρης, στο πλαίσιο του οποίου η Χάνα μπορεί να δείξει τρυφερότητα και στοργή απέναντι σε μια πατρική φιγούρα.
Σ’ αυτήν την κατεστραμμένη, ερειπωμένη βίλα, που ίσως λειτουργεί ως μεταφορά για όλη την Ευρώπη, βρίσκουν καταφύγιο τέσσερις άνθρωποι. Η νεαρή νοσοκόμα Χάνα, ο αγνώστου ταυτότητας «Άγγλος ασθενής», που έχει υποστεί τρομερά εγκαύματα σε σώμα και πρόσωπο, ο κλέφτης και κατάσκοπος Καραβάτζο και ο Ινδός σιχ σκαπανέας του βρετανικού στρατού Κιπ, ειδικός στον εντοπισμό και την απενεργοποίηση ναρκών.
Ο Ντέιβιντ Καραβάτζο έχει κι αυτός καταγωγή από τον Καναδά και υπήρξε φίλος του πατέρα της Χάνα. Στον πόλεμο υπηρέτησε ως κατάσκοπος στο πλευρό των συμμάχων, με αποτέλεσμα να χάσει τους αντίχειρές του και να υποστεί μια αναπηρία που τον κάνει να αισθάνεται εφεξής άχρηστος σπρώχνοντάς τον στην παρατεταμένη εξάρτηση από μορφίνη. Ο Καραβάτζο έρχεται στη βίλα για να φροντίσει τη Χάνα, ενώ εμφανίζεται απρόθυμος να επιστρέψει στον Καναδά, όπως άλλωστε και η ίδια η Χάνα.
Ο Κιπ είναι ένας νεαρός Ινδός σκαπανέας, ο οποίος σπάζοντας την οικογενειακή παράδοση κατατάσσεται στον Βρετανικό στρατό και είναι διατεθειμένος να απαρνηθεί ένα μέρος της κουλτούρας του ώστε να νιώσει πιο άνετα σ’ ένα δυτικό περιβάλλον. Η θητεία του κοντά στον λόρδο Σάφολκ, τον Βρετανό εκπαιδευτή και μέντορα με τους προσηνείς τρόπους και την ευγενική καταδεκτικότητα, μετατρέπει τον Κιπ σε καλό αγωγό της Βρετανικής κουλτούρας και δεκτικό σε επιρροές. Όταν ο λόρδος Σάφολκ σκοτώνεται, ο Κιπ ψάχνει για ένα υποκατάστατο του αγαπημένου του μέντορα και ίσως το βρίσκει στο πρόσωπο του «Άγγλου ασθενούς», που διαθέτει ευρεία μόρφωση και αξιοσημείωτη ευπροσηγορία, πάνω στο πρότυπο του Σάφολκ.
Ο «Άγγλος ασθενής» (που δεν είναι Άγγλος τελικά) είναι ο πιο μυστηριώδης και κρύβει στις αποσκευές του μια θυελλώδη ερωτική ιστορία. Οι γνώσεις και η ανεπίληπτη Βρετανική προφορά του τον βοηθούν να μοιάζει με Άγγλο, αλλά έτσι κι αλλιώς πρόκειται για έναν άνθρωπο που δεν πιστεύει σε έθνη και πατρίδες. Η μακρά θητεία του στην έρημο με την ιδιότητα του περιηγητή, χαρτογράφου-γεωγράφου και η εξοικείωσή του με τις φυλές των καραβανιών και της αφρικανικής ενδοχώρας τον έχουν κάνει να αναθεωρήσει σημαντικές απόψεις του περί εθνών, οδηγώντας τον σε μια πλήρη άρνηση της εθνικής ταυτότητας, απ’ όπου κι αν προέρχεται. Σε διάφορες αποφάνσεις του δεν παύει να αναπτύσσει διεξοδικά τη θεωρία του καθώς αφηγείται συναρπαστικές περιπέτειες εντός της ερήμου, εκεί όπου δεν υπάρχουν τα σύνορα και οι παντοειδείς περιοριστικοί κανόνες που επικαθορίζουν και διαμορφώνουν τη ζωή και τη σκέψη των δυτικών. Πολύτιμος και αναντικατάστατος σύντροφός του στα ταξίδια και τις ποικίλες μυστικές αποστολές η Ιστορία του Ηροδότου, ανεξάντλητη κιβωτός πολιτισμού και ανθρωπιάς σε κάθε αντίξοη και δυσμενή συγκυρία.
Ο τόπος και οι σχέσεις
Η βίλα Σαν Τζιρόλαμο, που είχε υπάρξει διαδοχικά εργαστήρι καλλιτεχνών, μοναστήρι, στρατώνας και στρατιωτικό νοσοκομείο, στεγάζει μεταπολεμικά αυτή τη μικρή κοινότητα των τεσσάρων διαφορετικών ανθρώπων, που κουβαλούν ο καθένας τα δικά του τραύματα από τον πόλεμο, πραγματικά και συμβολικά και που, για τους δικούς τους λόγους, διστάζουν ή αδυνατούν να επιστρέψουν στις χώρες καταγωγής τους. Ανεπανόρθωτα κατεστραμμένη και διαλυμένη αλλά πάντα όρθια, σαν την ίδια την Ευρώπη, η βίλα συνοψίζει κι ενσωματώνει λόγω της ιστορίας της ένα μεγάλο κεφάλαιο ευρωπαϊκού πολιτισμού, που πάντα θα εμπνέει και θα δείχνει τον δρόμο. Χάρη στους καινούριους της ενοίκους, η βίλα μετατρέπεται προς στιγμήν σε μια νέα Εδέμ, όπου όλες οι επιμέρους διαφορές παραμερίζονται και δίνεται χώρος για να αναπτύξει ο καθένας μια νέα ταυτότητα κι έναν διαφορετικό προσανατολισμό, που θα τον βοηθήσει να επουλώσει τις πληγές του και να προχωρήσει τη ζωή του. Μέσ’ από τα ερείπια του κατεστραμμένου σπιτιού, αναμένεται να ανθίσει ένα ελπιδοφόρο μέλλον για όλους και δεν λείπουν οι προσδοκίες για μια καινούρια προοπτική, ικανή να εγγυηθεί ειρήνη και καλοσύνη.
Ανεπανόρθωτα κατεστραμμένη και διαλυμένη αλλά πάντα όρθια, σαν την ίδια την Ευρώπη, η βίλα συνοψίζει κι ενσωματώνει λόγω της ιστορίας της ένα μεγάλο κεφάλαιο ευρωπαϊκού πολιτισμού, που πάντα θα εμπνέει και θα δείχνει τον δρόμο.
Οι ένοικοι της βίλας αλληλεπιδρούν μεταξύ τους συγκροτώντας μια άτυπη οικογένεια με ισχυρούς συναισθηματικούς δεσμούς και με κοινά συνεκτικά στοιχεία. Η Χάνα ξαναβρίσκει το χαμένο νόημα φροντίζοντας τον «Άγγλο ασθενή», ενώ συγχρόνως συνδέεται ερωτικά με τον Κιπ. Ο Καραβάτζο νιώθει και πάλι χρήσιμος καθώς αξιοποιεί δεξιότητες που είχαν ατονήσει, ενώ ο Κιπ απολαμβάνει τον σεβασμό και την ευγνωμοσύνη για τη σπάνια ικανότητά του να οσμίζεται και να απενεργοποιεί κρυμμένες νάρκες. Όλοι πιστεύουν πως έχουν ξορκίσει το παρελθόν μέχρι που η ρίψη της ατομικής βόμβας στο Ναγκασάκι έρχεται να κλονίσει διαπαντός μια δύσκολα κατακτημένη ισορροπία, που τώρα θρυμματίζεται. Ο Κιπ, που είχε αρχίσει να αφομοιώνεται στη νέα κατάσταση, διαρρηγνύει οριστικά τους δεσμούς του με τη δύση και διαπιστώνει πως δεν υπάρχουν περιθώρια συνεργασίας και συμφιλίωσης ανάμεσα σε αντιθετικούς πολιτισμούς.
Η ταινία του Anthony Minghella ήταν υποψήφια σε 12 κατηγορίες στα Βραβεία Όσκαρ. Τη βραδιά της απονομής απέσπασε 9 Όσκαρ, μεταξύ των οποίων Καλύτερης Ταινίας, Σκηνοθεσίας και Β’ Γυναικείου Ρόλου για τη Juliette Binoche. |
Τα πρόσωπα και τα βιβλία
Η βιβλιοθήκη της βίλας τροφοδοτεί τη Χάνα με βιβλία, που τη βοηθούν να θεραπεύει τα τραύματά της. Καταφεύγοντας στα βιβλία, η Χάνα επουλώνει εσωτερικές πληγές, ενώ συγχρόνως ανοίγει διαύλους επικοινωνίας και σύνδεσης με τον «Άγγλο ασθενή», που την ακούει να διαβάζει. Μέσω των βιβλίων, η νεαρή νοσοκόμα οικοδομεί μια νέα ταυτότητα και απορροφά τους ψυχοφθόρους κλυδωνισμούς, που έχει προκαλέσει ο πόλεμος χτίζοντας άμυνες κι επινοώντας στρατηγικές επιβίωσης. Επιπλέον, η Χάνα επισκευάζει με βιβλία τα χαλασμένα σκαλοπάτια της σκάλας με μια φυσική πράξη που εμπεριέχει προφανείς συμβολικές προεκτάσεις.
Όσο για τον «Άγγλο ασθενή», αυτός ανατρέχει αδιαλείπτως στην αγαπημένη του Ιστορία του Ηροδότου, όπου έχει επέμβει με πλήθος από σημειώσεις στο περιθώριο, σχόλια, καταγραφές και χάρτες ώστε να βρίσκεται σε συνεχή διάλογο και αλληλεπίδραση με το κυρίως κείμενο και τα περιεχόμενά του. Δηλώνοντας ενάντιος στα κάθε είδους σύνορα ανά τον κόσμο, ο «Άγγλος ασθενής» κάνει μια σαρωτική κριτική του ιμπεριαλισμού και της αποικιοκρατίας, αν και ο ίδιος ως εντεταλμένος χαρτογράφος των δυτικών δυνάμεων έχει συμβάλει με την εργασία του στην ονοματοθεσία και στις άλλες δόλιες πρακτικές που επέβαλαν οι αποικιοκράτες σε ξένες ηπείρους. Η βαθιά εξοικείωση με την έρημο, που από τη φύση της ανθίσταται σε κάθε απόπειρα χαρτογράφησης και οριοθέτησής της, υπήρξε για τον ασθενή ένα μάθημα που τον δίδαξε το «σβήσιμο» των πάσης φύσεως ονομάτων και των (πλαστών) ταυτοτήτων που αυτά συνεπάγονται. Άλλωστε και ο ίδιος αρνείται μέχρι τέλους να φανερώσει ευθέως το όνομά του.
Καταφεύγοντας στα βιβλία, η Χάνα επουλώνει εσωτερικές πληγές, ενώ συγχρόνως ανοίγει διαύλους επικοινωνίας και σύνδεσης με τον «Άγγλο ασθενή», που την ακούει να διαβάζει. Μέσω των βιβλίων, η νεαρή νοσοκόμα οικοδομεί μια νέα ταυτότητα και απορροφά τους ψυχοφθόρους κλυδωνισμούς, που έχει προκαλέσει ο πόλεμος χτίζοντας άμυνες κι επινοώντας στρατηγικές επιβίωσης.
Σε αντίθεση με τη Χάνα και τον ασθενή, ο Ινδός Κιπ είναι καχύποπτος απέναντι στα βιβλία και σε καμιά περίπτωση δεν τα εμπιστεύεται. Στη συνείδησή του, τα βιβλία των λευκών δίνουν κωδικοποιημένες οδηγίες για την καθυπόταξη των «μελαχρινών» και περιέχουν όλη εκείνη την ιδεολογία που ευθύνεται για την αποικιοκρατία και τα άλλα δεινά της ανθρωπότητας. Ο Κιπ είναι συνδεμένος με τη φύση και με το σώμα του, διαθέτοντας πρακτική σοφία και εκπληκτική διαίσθηση. Γνωρίζει να απενεργοποιεί βόμβες με χαρισματική επιδεξιότητα και αποφεύγει συστηματικά να μπαίνει στη βίλα, προτιμώντας να μένει μόνιμα στη σκηνή που έχει στήσει στον κήπο.
Χαρτογραφώντας το ανθρώπινο τραύμα με περίσκεψη κι ευαισθησία, το μυθιστόρημα αυτό απηχεί έναν οικουμενικό προβληματισμό και αναδεικνύει διαχρονικές ουμανιστικές αξίες μέσ’ από μια σαγηνευτική πλοκή μυστηρίου, που συνδυάζει τον έρωτα με τον θάνατο και ξεδιπλώνεται περίτεχνα μεταξύ ανατολής και δύσης.
* Η ΝΙΚΗ ΚΩΤΣΙΟΥ είναι φιλόλογος.
Ο Άγγλος ασθενής
MICHAEL ONDAATJE
Μτφρ. ΆΝΝΑ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ
ΠΑΤΑΚΗΣ 2021
Σελ. 432, τιμή εκδότη €18,80
ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ MICHAEL ONDAATJE
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Κάποια εποχή οι χαρτογράφοι έδιναν στα μέρη όπου ταξίδευαν ονόματα εραστών κι όχι τα δικά τους. Κάποια που την είδαν να λούζεται σ’ ένα ερημικό καραβάνι, κρατώντας μια μουσελίνα με το ένα χέρι μπροστά της. Τη γυναίκα κάποιου παλιού άραβα ποιητή, που οι λευκοί σαν περιστέρι ώμοι της τον έκαναν να δώσει σε μια όαση το όνομά της. Το φλασκί ρίχνει πάνω της νερό, εκείνη τυλίγεται με το πανί και ο γέρος γραφέας της γυρίζει την πλάτη για να περιγράψει τη Ζερζουρά. Έτσι, ένας άντρας στην έρημο μπορεί να χωθεί κρυφά μέσα σ’ ένα όνομα, όπως μέσα σ’ ένα πηγάδι πο ο ίδιος ανακάλυψε, και στη σκιερή δροσιά του να νιώσει τον πειρασμό να μην εγκαταλείψει ποτέ ένα τέτοιο κελί... Στην έρημο, τα πιο αγαπημένα νερά, σαν το όνομα του αγαπημένου, μεταφέρονται γαλάζια μεσ’ στα χέρια σου, εισχωρούν στο λαρύγγι σου. Καταπίνεις την απουσία. Μια γυναίκα στο Κάιρο διπλώνει το μακρύ λευκό σώμα της για να σηκωθεί από το κρεβάτι και σκύβει από το παράθυρο μες στη νεροποντή για να επιτρέψει στη γύμνια της να δεχθεί τη βροχή».