Φένιτσκα, της Λου Αντρέας-Σαλομέ

Η Λου Αντρέας-Σαλομέ [1861-1837] είναι ευρέως γνωστή ως «η μοιραία γυναίκα» στη ζωή του Νίτσε και του Ρίλκε, ή το πολύ πολύ ως «η μαθήτρια και φίλη του Φρόυντ». Ωστόσο, είμαι σίγουρη πως, αν η ίδια μπορούσε να πληροφορηθεί ότι έχει περάσει στην ιστορία της ευρωπαϊκής διανόησης, προσδιοριζόμενη μόνον μέσα από την ανδρική οπτική, θα εξοργιζόταν. Και δεν θα είχε άδικο, διότι η τολμηρή, ανεξάρτητη, πολύπλευρη αυτή γυναίκα, με το ακάθιστο πνεύμα, όχι μόνον δεν μπορεί να προσδιοριστεί ως συμπλήρωμα οποιουδήποτε άνδρα, ακόμα και του πλέον σημαντικού, αλλά με τον βίο, τα έργα και τις απόψεις της εκπροσωπεί ένα γυναικείο πρότυπο, το οποίο έως και σήμερα, φαντάζει εξαιρετικά προχωρημένο.

Η γερμανογαλλικής καταγωγής Λουίζε φον Σαλομέ γεννιέται στην Αγία Πετρούπολη το 1861 και μεγαλώνει στο αριστοκρατικό περιβάλλον της γερμανικής κοινότητας που ήταν εγκαταστημένη στην ευρωπαΐζουσα ρωσική μεγαλούπολη από την εποχή της Μεγάλης Αικατερίνης. Ο πατέρας της ήταν στρατηγός του τσαρικού στρατού και η μητέρα της καταγόταν από εύπορη οικογένεια. Στο σπίτι μιλούσαν γερμανικά και γαλλικά. Η Λου θα έρθει σε επαφή με την ευρωπαϊκή φιλοσοφική σκέψη καθώς και την ιστορία της Θεολογίας και των θρησκειών από τα εφηβικά της χρόνια, χάρη στη μαθητεία της κοντά στον Ολλανδό πάστορα και δάσκαλό της Χένρικ Γκιλότ. Στα δεκαεννιά της χρόνια πηγαίνει να σπουδάσει Φιλοσοφία, Θεολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης, το πρώτο στην Ευρώπη που είχε ανοίξει τις πύλες του και στις γυναίκες. Λόγοι υγείας όμως την αναγκάζουν να διακόψει τις σπουδές της και να κατέβει προς την Ιταλία, στη Ρώμη συγκεκριμένα, όπου θα γνωριστεί με τη φίλη και θαυμάστρια του Νίτσε, Μαλβίντα φον Μαίζεμπουργκ, μια προοδευτική γερμανίδα συγγραφέα, στο σαλόνι της οποίας η εικοσάχρονη Λου θα κάνει δύο γνωριμίες-σταθμούς για τη ζωή της, την πνευματική κυρίως: Των φιλοσόφων, Φρήντριχ Νίτσε και Πάουλ Ρέε. Και οι δύο άντρες εντυπωσιάζονται από το ελεύθερο, δυνατό της πνεύμα, την οξυδέρκειά της, τις γνώσεις της, την τόλμη της να τους αντιμετωπίζει ισότιμα με την ίδια.

«Από ποια αστέρια πέσαμε στη γη, για να συναντηθούμε εδώ;». Η Σαλομέ θα προτείνει στους δύο άνδρες να δοκιμάσουν το περίφημο «menage a trois», όπως έχει περάσει στην ανεκδοτολογική ιστορία, μια τριαδική συμβίωση, Ανίερη Τριάδα κατά τον Νίτσε, που όμως θα βασιζόταν στην πνευματική σχέση που είχαν μεταξύ τους και όχι στη σεξουαλική.

Ιδιαίτερα εντυπωσιάζεται ο –κατά δεκαεπτά χρόνια μεγαλύτερός της–, Νίτσε του οποίου έχει μείνει σχεδόν ιστορική η φράση που της απεύθυνε όταν τη γνώρισε: «Από ποια αστέρια πέσαμε στη γη, για να συναντηθούμε εδώ;». Η Σαλομέ θα προτείνει στους δύο άνδρες να δοκιμάσουν το περίφημο «menage a trois», όπως έχει περάσει στην ανεκδοτολογική ιστορία, μια τριαδική συμβίωση, Ανίερη Τριάδα κατά τον Νίτσε, που όμως θα βασιζόταν στην πνευματική σχέση που είχαν μεταξύ τους και όχι στη σεξουαλική. Η εξωφρενική για τις κοινωνικές συμβάσεις της εποχής αυτή θέση, φαίνεται πως προκάλεσε αμηχανία και στον Νίτσε και στον Ρέε, οι οποίοι της κάνουν πρόταση γάμου. Η Σαλομέ, εκ πεποιηθήσεως κατά του γάμου, τουλάχιστον για αρκετά χρόνια του βίου της, απορρίπτει και τις δύο. Ωστόσο, συνεχίζουν να λειτουργούν ως πνευματική τριάδα έως η Λου απομακρύνεται εντελώς από τον Νίτσε για να ζήσει με τον Ρέε. Η πνευματική γειτνίαση με τις ιδέες του Νίτσε θα επηρεάσουν βαθιά τη Σαλομέ, τα γραπτά και οι δημοσιεύσεις της σε περιοδικά της εποχής θα ακολουθούν το ένα μετά το άλλο, και θα αφορούν ποικίλα ζητήματα, τέχνης, θρησκείας, ερωτισμού και αργότερα, όταν θα γνωρίσει τον Φρόυντ, ψυχανάλυσης. Θα επηρεαστεί επίσης, από τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε, νεότερό της κατά δεκαπέντε χρόνια, με τον οποίο θα έχει μια μακρόχρονη ερωτική σχέση. Παρά το πλούσιο έργο της και το τόσο έντονο και καθοριστικής σημασίας εκτόπισμά της στον χώρο των ιδεών και προπαντός της γυναικείας χειραφέτησης, για πολλά χρόνια το όνομα της  Σαλομέ θα συνδέεται μόνον με το χαρακτηρισμό της φαμ φατάλ, ώσπου να την ανακαλύψει και να την επαναφέρει στην επιφάνεια το φεμινιστικό κίνημα της δεκαετίας του 1970. Η ιδιαίτερη προσωπικότητά της και ο ανατρεπτικός βίος της θα αποτελέσουν θέμα μυθιστορηματικών βιογραφιών, μυθιστορημάτων, κινηματογραφικών έργων αλλά και της όπερας. Το 1981 ο Τζουζέπε Σινόπολι συνθέτει μια όπερα με τίτλο Lou Salome, ενώ φημολογείται ότι η όπερα του Βίντεκιτ “Loulou” έχει ως πηγή έμπνευσης τη Σαλομέ, με δεδομένο ότι αυτή αρνήθηκε και τη δική του πρόταση γάμου. 

Επάνω: Η Λου Αντρέας-Σαλομέ. Κάτω: Ο Φρήντριχ Νίτσε, ο Πάουλ Ρέε και ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε.

ΦΕΝΙΤΣΚΑ ή ΤΟ ΑΛΛΟ ΓΥΝΑΙΚΕΙΟ ΠΡΟΤΥΠΟ

Η Λου Αντρέας-Σαλομέ θα γράψει τη νουβέλα Φένιτσκα το 1898 σε ηλικία 37 ετών. Την ίδια χρονιά κυκλοφορεί και η νουβέλα της Παιδιά των ανθρώπων, ενώ θα έχουν προηγηθεί τα πεζά της, Ρουθ και Μέσα σε μια ξένη ψυχή. Όπως μας πληροφορεί στην, εξαιρετικά διαφωτιστική εισαγωγή της η Αναστασία Αντωνοπούλου, η φιλολογική έρευνα  που ακολούθησε την επανέκδοση της νουβέλας, το 1983, από τον Ernst Pfeiffer, έχει διαπιστώσει τη συνάφειά της με το δοκίμιο της Σαλομέ “Der Mensch als Weib” [Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας, μτφρ. Αλέξανδρος Βέλιος, Ροές]. Πώς όμως φαίνεται κάτι τέτοιο; Δεν έχουμε πάρα να ακολουθήσουμε την ηρωίδα της Σαλομέ στις σελίδες της ευσύνοπτης νουβέλας της. Η νουβέλα ανοίγει με μία εικόνα σε ένα χαρακτηριστικό παριζιάνικο μπαρ, στο Καρτιέ Λατέν, ένα σεπτεμβριάτικο πνιγηρό βράδυ, στα τέλη του 19ου αιώνα. Ο Γερμανός Μαξ Βέρνερ, άρτι αναγορευθείς διδάκτορας ψυχολογίας στην πατρίδα του, νεοφερμένος στο Παρίσι, αφού έχει περιπλανηθεί στους παρισινούς δρόμους, κατά τα μεσάνυχτα, συναντά μια παρέα φίλων του, την οποία ακολουθεί στο εν λόγω παριζιάνικο μπαρ. Εκεί, ανάμεσα στους νεαρούς και νεαρές της παρέας, θα τραβήξει την προσοχή του μια κοπέλα που φαίνεται να διαφέρει από τις άλλες. Τη λένε Φένιτσκα και είναι φοιτήτρια, γεγονός εξαιρετικά σπάνιο για τον καιρό του, όταν στα καθώς πρέπει κορίτσια, τα μοναδικά μαθήματα που διδάσκονται αφορούν στη διαπαιδαγώγησή τους ως μελλοντικές σύζυγοι και μητέρες.

Ένα απρόβλεπτο συμβάν που γίνεται στο μπαρ και η απρόσμενη αντίδραση της Φένιτσκα, η οποία μάλιστα συνοδεύεται και από μια εξίσου παράδοξη για τον Μαξ Βέρνερ άποψη, τον ωθούν να την πλησιάσει και να αρχίσει μια συζήτηση μαζί της γύρω από τη γυναικεία φύση και ψυχολογία. Ο άντρας, από τη μια εντυπωσιάζεται από την πνευματικότητα, την εξυπνάδα, τον αυθορμητισμό και την έλλειψη  προσποίησης της Φένιτσκα και από την άλλη κατατρύχεται από αμηχανία και απορία που γρήγορα θα συνοδευτούν και από καχυποψία. Αδυνατεί να την κατατάξει στα στερεότυπα περί γυναικών που έχει κατά νου αφενός και, αφετέρου, την υποψιάζεται ότι δεν είναι ειλικρινής, ότι κάτι κρύβει πίσω από τα λεγόμενά της. Ωστόσο, παρά τις επιφυλάξεις του και «την αποστροφή που του προκαλούσε εκείνη την εποχή κάθε γυναίκα που είχε σπουδάσει», ο Μαξ Βέρνερ αισθάνεται να τον ελκύει όλο και περισσότερο η Φένιτσκα. Έτσι, αφού φεύγουν από το μπαρ, προθυμοποιείται να τη συνοδεύσει ως το σπίτι της για να συνεχίσουν τη μεταμεσονύχτια πλέον συζήτησή τους στους νυχτερινούς δρόμους του Παρισιού. Αντί όμως για το σπίτι της, την παραπλανά και με το πρόσχημα ενός πρωινού καφέ την οδηγεί στο δωμάτιο του ξενοδοχείου του όπου, σύμφωνα με την ορολογία της δικής μας εποχής, επιχειρεί να την παρενοχλήσει σεξουαλικά. Το πώς αντιδρά και κυριολεκτικά τον αφοπλίζει η Φένιτσκα, θεωρώ ότι αποτελεί διαχρονικό παράδειγμα για τα κατά καιρούς φεμινιστικά κινήματα, συμπεριλαμβανόμενου και του πρόσφατου #metoo. 

Εκεί, ανάμεσα στους νεαρούς και νεαρές της παρέας, θα τραβήξει την προσοχή του μια κοπέλα που φαίνεται να διαφέρει από τις άλλες. Τη λένε Φένιτσκα και είναι φοιτήτρια, γεγονός εξαιρετικά σπάνιο για τον καιρό του, όταν στα καθώς πρέπει κορίτσια, τα μοναδικά μαθήματα που διδάσκονται αφορούν στη διαπαιδαγώγησή τους ως μελλοντικές σύζυγοι και μητέρες.

Στις επόμενες σελίδες το σκηνικό αλλάζει. Από την πρωτεύουσα της δυτικής μπελ επόκ μεταφερόμαστε στον απαστράποντα, σχεδόν μεταφυσικό, ρωσικό χειμώνα της ευρωπαΐζουσας μεγαλούπολης του Μεγάλου Πέτρου, την Αγία Πετρούπολη. Εκεί θα συναντηθούν εκ νέου, ο Μαξ Βέρνερ και η Φένιτσκα. Η αρχική τους συνάντηση θα γίνει με αφορμή έναν ρωσικό γάμο που τελείται με όλο το ορθόδοξο τελετουργικό, πασπαλισμένο και με παραδοσιακές ρωσικές πινελιές, σε ένα αγρόκτημα ευπόρων Ρώσων, κοντά στην Πετρούπολη. Ο Βέρνερ που έχει έρθει από την Αυστρία, παρευρίσκεται ως καλεσμένος. Η Φένιτσκα, που έχει πλέον ολοκληρώσει τις σπουδές της και ετοιμάζεται να ακολουθήσει επαγγελματική καριέρα, έχει συγγενική σχέση με τους μελλόνυμφους. Η γαμήλια τελετή και γενικότερα ο γάμος πυροδοτούν νέο κύκλο συζητήσεων και αντιπαραθέσεων ανάμεσα στον Βέρνερ και τη Φένιτσκα, που επεκτείνονται στις ερωτικές σχέσεις ανάμεσα στον άνδρα και στην γυναίκα. Ο Βέρνερ αντιπαραθέτει στις απόψεις της Φένιτσκα το πρότυπο της Γερμανίδας μνηστής του, το οποίο είναι σύμφωνο με τα παραδομένα στερεότυπα της εποχής για τη γυναίκα και τη θέση της μέσα στον γάμο. Και ενώ οι επίμαχες συζητήσεις μεταφέρονται στη χιονισμένη, σχεδόν παραμυθένια, Λεωφόρο Νιέφκσι, της Αγίας Πετρούπολης, μια σειρά γεγονότων ανατρέπουν το ήρεμο, συζητητικό περιβάλλον και οδηγούν σε μια απρόσμενη κορύφωση τη σχέση του Βέρνερ και της Φένιτσκα.

Στη νουβέλα δεν ανιχνεύεται μόνον η συνάφειά της με το δοκίμιο της Σαλομέ Η ανθρώπινη φύση της γυναίκας αλλά και το εμφανές βιωματικό-αυτοβιογραφικό της υπόβαθρο. Η Φένιτσκα δεν είναι παρά το νεανικό προσωπείο της Ρωσσογερμανίδας Σαλομέ. Ακόμα και τα σκούρα αυστηρά ρούχα που την συναντούμε να φοράει ως φοιτήτρια στο Παρίσι, είναι ακριβώς τα ίδια που η συγγραφέας προτιμούσε όταν σπούδαζε στη Γενεύη. Είναι άραγε το μυθιστορηματικό προσωπείο του Νίτσε ο Μαξ Βέρνερ ή ένας συνδυασμός χαρακτηριστικών και απόψεων των σημαντικών ανδρών με τους οποίους συγχρωτίστηκε η Λου Αντρέας-Σαλομέ έως το 1898 που έγραψε τη νουβέλα; Όπως και να έχει, η νουβέλα, από λογοτεχνικής απόψεως, πιστώνεται στον ψυχολογικό ρεαλισμό, και οργανώνεται γύρω από τις συζητήσεις των δύο ηρώων. Ο χρόνος είναι αργός και πυκνός έως τις τελευταίες σελίδες όπου τα γεγονότα αποκτούν απρόσμενη ταχύτητα. Η Σαλομέ, δίνει ιδιαίτερη έμφαση στις πολιτισμικές και εθιμικές διαφορές ανάμεσα στη δυτική ζωή του Παρισιού και στη ρωσική της Πετρούπολης. Προχωρεί μάλιστα ακόμη περισσότερο τη ματιά της για να περιγράψει τις κοινωνικές διαφορές ανάμεσα στο λαμπερό ευρωπαΐζον κέντρο της Πετρούπολης και στο παλαιορωσικό των περιχώρων της με τα μοναστήρια και τις εκκλησίες.

«Η Σαλομέ καταθέτει στο έργο της μια δυναμική ηρωίδα που απορρίπτει τις κοινωνικές νόρμες της τάξης και του φύλου της και ορίζει η ίδια την ζωή και το συναίσθημά της, προβάλλοντας έτσι μια νέα μορφή γυναικείας χειραφετημένης ύπαρξης».

Στο ερώτημα τώρα ποια οπτική φαίνεται να κυριαρχεί στη νουβέλα, δεν συμφωνώ ότι ανήκει κυρίως στον Βέρνερ. Βεβαίως παρακολουθούμε συνεχώς τις απόψεις του για το γυναικείο πρότυπο που έχει κατά νου, που όμως τίθενται εν αμφιβόλω καθώς συζητά με τη Φένιτσκα, και πολύ γρήγορα η προσωπικότητα της νεαρής ηρωίδας γέρνει τη μυθιστορηματική πλάστιγγα προς το μέρος της. Πάνω απ' όλα όμως το διαχρονικό στοιχείο που διαπερνά τη νουβέλα αλλά και τις γενικότερες θέσεις της Σαλομέ είναι το γυναικείο πρότυπο που προτείνει. Όπως πολύ σωστά επισημαίνει στην εισαγωγή της η Αναστασία Αντωνοπούλου «η Σαλομέ καταθέτει στο έργο της μια δυναμική ηρωίδα που απορρίπτει τις κοινωνικές νόρμες της τάξης και του φύλου της και ορίζει η ίδια την ζωή και το συναίσθημά της, προβάλλοντας έτσι μια νέα μορφή γυναικείας χειραφετημένης ύπαρξης». Μιας γυναικείας ύπαρξης, προσθέτουμε εμείς, που θα είναι σε θέση να υπερβαίνει τον, στο από αιώνες κατασταλαγμένο, ρόλο του θύματος και θα μπορεί να αντιμετωπίζει με ειλικρινείς ίσους όρους το άλλο φύλλο, έτσι ώστε να οδηγούνται τα δύο φύλα μαζί σε μια ισότιμη και γόνιμη αλληλοεπίδραση και αλληλοδιάδραση. 

Η προσεγμένη μετάφραση της νουβέλας φέρει την υπογραφή πέντε μεταφραστριών των: Νάντιας Κασσιάνου, Μαρίας Μελανίτη, Μαρίνας Μωρικίδου, Αρτέμιδος Ρούντου και Αικατερίνης Τσιούλου.

* Η ΕΛΕΝΑ ΧΟΥΖΟΥΡΗ είναι συγγραφέας και δημοσιογράφος. Το επόμενο διάστημα κυκλοφορεί το νέο της μυθιστόρημα με τίτλο «Η σκοτεινή πλευρά του φεγγαριού. Μια παλιά ιστορία» (εκδ. Πατάκη).

Φένιτσκα 
LOU ANDREAS SALOME
Μτφρ. ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ 
ΣΟΚΟΛΗ 2020
Σελ. 160, τιμή εκδότη €10,60

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ LOU ANDREAS SALOMÉ 

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Η γεμάτη φυσικότητα και απλότητα άνεσή της τον μπέρδευε. Οι ώρες που είχε περάσει μαζί της στο ξενύχτι είχαν εξάψει την περιέργεια του γι’ αυτή σε σημείο νευρικής διέγερσης. Κι αν δεν την πήγαινε στην τραπεζαρία; Πώς το ήξερε εκείνη; Το πιο πιθανό να μην είχε ανοίξει ακόμα. Τα ιδιαίτερα δωμάτια του όμως ήταν δίπλα. 

Ένα είδος σιωπηλής οργής τον κατέλαβε. Τον βασάνιζε η αβεβαιότητα του γι’ αυτό το κορίτσι. Ήταν δυνατόν να έχει έρθει τόσο κοντά σ’ έναν εντελώς άγνωστό της άνθρωπο και να τον έχει εμπιστευτεί τόσο ανυποψίαστα, αν όλα αυτά δεν απλώς μια επιδέξια πονηριά; Μήπως τώρα μέσα της γελούσε σε βάρος του; Διαφορετικά από ποιο μακρινό αστέρι είχε πέσει αυτό το κορίτσι στους λιθόστρωτους δρόμους του Παρισιού;». [σελ. 65].