Για το μυθιστόρημα της Ali Smith «Χειμώνας» (μτφρ. Μιλτιάδης Αργυρόπουλος, εκδ. Καστανιώτη).
Του Γεωργίου Νικ. Σχορετσανίτη
Στο δεύτερο μέρος του «Κουαρτέτου των Εποχών», τον Χειμώνα, η Σκωτσέζα Άλι Σμιθ, μας μεταφέρει κάπως απότομα στην καινούργια εποχή μετά το προηγηθέν Φθινόπωρο. Τώρα, όμως, τα πάντα γύρω είναι νεκρά, ή σχεδόν έτσι. Άλλωστε ο χειμώνας είναι η εποχή όπου ολόκληρη η φύση βρίσκεται αδρανοποιημένη, με λιγοστό φως και με τα περισσότερα πράγματα να φαντάζουν σβησμένα, χωρίς τη γνωστή ενεργητικότητα που χαρακτηρίζει τη ζωή. Όμως εδώ, η συγγραφέας μάς πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, ευθύς εξ’ αρχής. «Κι ο Θεός ο ίδιος είναι νεκρός», λέει, μαζί με πολλά άλλα, όπως ο έρωτας, η ιπποσύνη, η ποίηση, η πεζογραφία, η ζωγραφική, η μουσική, οι αξίες, η ιστορία, η πολιτική, η δημοκρατία, τα πολιτικά καθεστώτα και οι επί μέρους ιδεολογίες, η θρησκεία, η ελπίδα, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, το διαδίκτυο, η αγάπη – με τη λίστα να ξετυλίγεται ακάθεκτη περιλαμβάνοντας μέχρι και τον θάνατο. Όμως υπήρχαν ακόμα η ζωή, η επανάσταση, η φυλετική ισότητα και το μίσος! Κάπως έτσι μας συστήνεται η συγγραφέας στον Χειμώνα της, όπου η λίστα με τα υποτιθέμενα νεκρά πράγματα, αποδεικνύονται τελικά πράγματα πλημμυρισμένα από ζωντάνια και χάρη.
Η Άλι Σμιθ γεννήθηκε στο Ινβερνές της βόρειας Σκωτίας, το 1962. Στο βιογραφικό της σημείωμα βρίσκουμε κείμενα αρθρογραφίας σε εφημερίδες και περιοδικά, μυθιστορήματα, θεατρικά έργα, μικρές ιστορίες και συλλογές διηγημάτων, και τελευταία την πολλά υποσχόμενη τετραλογία, το «Κουαρτέτο των Εποχών», με τα αυτοτελή μυθιστορήματα οι τίτλοι των οποίων φέρουν τα ονόματα εποχών. Δίπλα σε όλα αυτά να προσθέσουμε και έναν καθόλου ευκαταφρόνητο αριθμό βραβείων και τιμητικών διακρίσεων. Το Φθινόπωρο (2016) της τετραλογίας κέρδισε πολλαπλές ευνοϊκές κριτικές, διεκδίκησε με αξιώσεις το βραβείο Μπούκερ και τοποθετήθηκε από τους Τάιμς της Νέας Υόρκης ανάμεσα στα δέκα καλύτερα βιβλία εκείνης της χρονιάς.
Το Φθινόπωρο (2016) της τετραλογίας κέρδισε πολλαπλές ευνοϊκές κριτικές, διεκδίκησε με αξιώσεις το βραβείο Μπούκερ και τοποθετήθηκε από τους Τάιμς της Νέας Υόρκης ανάμεσα στα δέκα καλύτερα βιβλία εκείνης της χρονιάς.
Από τις πρώτες σελίδες του Φθινοπώρου, ο αναγνώστης έρχεται σε επαφή με τη μακρόχρονη ιστορία της ειλικρινούς φιλίας ενός υπερήλικα άντρα και μιας γυναίκας μόλις τριάντα δύο ετών, μια ιδιότυπη σχέση στην οποία προφανώς απουσιάζει το ερωτικό στοιχείο. Το μυθιστόρημα ασχολείται με ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, όπως η θνητότητα, η αντισυμβατική αγάπη, η ξενοφοβία που βασίζεται στον ναζισμό, τον τρέχοντα λαϊκισμό και τον επελαύνοντα –πολλαπλώς στις μέρες μας– εθνικισμό. Από χρονολογικής σκοπιάς τοποθετείται στο καλοκαίρι και στις αρχές του φθινοπώρου του 2016, αμέσως μετά την απόφαση του Ηνωμένου Βασιλείου να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση. Είναι πάντως ενδιαφέρον ότι η κυκλοφορία του έγινε λίγους μήνες μετά τη σχετική ψηφοφορία. Με άλλα λόγια, το Φθινόπωρο της Σμιθ τελειώνει ακριβώς την ώρα που κυκλοφόρησε το βιβλίο, με το στοίχημα της συγγραφέως να διαπιστώσει πόσο κοντά στη σύγχρονη ζωή μπορούσε να βρεθεί ένα βιβλίο.
Με τη δημοσίευση του Χειμώνα (2017), πλησιάζουμε κατά κάποιο τρόπο στη μέση του εποχιακού κουαρτέτου της Σμιθ. Το μυθιστόρημα λαμβάνει χώρα τα Χριστούγεννα και ασχολείται κυρίως με την επανασύνδεση δύο αδελφών που ήταν αποξενωμένες, την Άιρις και τη Σοφία Κλιβς. Από πολλές απόψεις, η Σοφία ενσαρκώνει τον χειμώνα, δεδομένου ότι έχει περάσει τη μέση ηλικία, είναι ανυπόμονη και με χαρακτήρα προκλητικό και τραχύ. Το πιο σημαντικό, φαίνεται πως είναι μουδιασμένη, με κάποιο τρόπο, απέναντι στα δεινά που τόσο καλά γνωρίζει ότι υπάρχουν στον κόσμο, και τα οποία η Άιρις προσπάθησε διαχρονικά με διάφορους τρόπους να μετριάσει στη ζωή της. Ο γιος της Σοφίας, Αρτ, βρίσκεται στο Λονδίνο αλλά τώρα τον περιμένει η μητέρα του στην Κορνουάλη κάνοντας τις απαραίτητες προετοιμασίες, γι' αυτόν και τη Σάρλοτ, την κοπέλα-σύντροφό του, για να περάσουν τις μέρες των Χριστουγέννων που έρχονται. Εκείνος δραστηριοποιείται σε μια ιστοσελίδα με κύριο αντικείμενο τη φύση, την οποία στην πραγματικότητα βιώνει μέσω των βίντεο του YouTube που παρακολουθεί κλεισμένος, στην πλειονότητα των περιπτώσεων, στο σπίτι. Η απαγόρευση των αναρτήσεων της σελίδας του αντικατοπτρίζει και την ψευδαίσθηση των όποιων εμπειριών πιστεύει πως αποκτά με την συγκεκριμένη ψηφιακή διαδικτυακή ενασχόληση. Η Σάρλοτ πρώτη και καλύτερη τον ειρωνεύεται για την συγκεκριμένη εμπλοκή του, ότι δηλαδή δήθεν είναι φυσιολατρικός συγγραφέας που απλώς επινοεί ιστορίες να περιπλανάται, ας πούμε, δίπλα σε έναν αγρότοπο και να τις ανεβάζει στο διαδίκτυο.
Με τη δημοσίευση του Χειμώνα (2017), πλησιάζουμε κατά κάποιο τρόπο στη μέση του εποχιακού κουαρτέτου της Σμιθ. Το μυθιστόρημα λαμβάνει χώρα τα Χριστούγεννα και ασχολείται κυρίως με την επανασύνδεση δύο αδελφών που ήταν αποξενωμένες.
Συζητάει εκτενώς και παθιασμένα με τη Σάρλοτ για τους μετανάστες, εκεί μακριά, «για τους ανθρώπους που πνίγηκαν προσπαθώντας να διασχίσουν τη θάλασσα για να γλιτώσουν απ’ τον πόλεμο… να φύγουν τρέχοντας απ’ τα σπίτια τους που καίγονταν και βομβαρδίζονταν… να μπουν σε μια βάρκα που μπάταρε», κι ακόμα για την απόφαση του Ηνωμένου Βασιλείου, ενός βασιλείου στην ουσία «διαιρεμένο στα τέσσερα», να αποχωρήσει από την Ευρωπαϊκή Ένωση, όπως βεβαίως και για τον πιθανό ρόλο των Ηνωμένων Πολιτειών στην όλη διαδικασία, αφού κάποια πράγματα «που συμβαίνουν στις Ηνωμένες Πολιτείες, έχουν άμεση σχέση, πιθανώς μάλιστα οικονομική». Αντί, λοιπόν, να πει με ειλικρίνεια στη μητέρα του ότι έχει χωρίσει με τη φίλη του, ο Αρτ προσλαμβάνει μια γυναίκα που συναντά σε μια στάση λεωφορείου και την παρακαλεί να παρουσιαστεί ως φίλη του και να πάει μαζί του στο σπίτι της μητέρας του για τα Χριστούγεννα. Αυτή η ξένη, η Λουξ, είναι ευγενική, προσεκτική και πρακτική ως χαρακτήρας, αλλά είναι μετανάστρια στην Αγγλία και το σπουδαιότερο χωρίς επίσημα έγγραφα. Να σημειώσουμε, με την ευκαιρία, ότι ο Χειμώνας δεν αποτελεί τη συνέχεια του προηγηθέντος Φθινοπώρου. Εδώ εμφιλοχωρούν νέοι χαρακτήρες και η πλοκή είναι σαφώς διαφορετική, παρά το γεγονός πως διαθέτουν παρεμφερή σύμβολα και θέματα. Αμφότερα αφορούν το παγωμένο περιβάλλον, αλλά όχι μόνο, ενώ δεν λείπουν και οι πολλαπλές αναφορές στις Χριστουγεννιάτικες ιστορίες του Τσαρλς Ντίκενς και σε κάποια εδάφια αναφορές στα ύστερα έργα του Σαίξπηρ, όπως ας πούμε τον Κυμβελίνο, τον οποίο λατρεύει η Σοφία, η μητέρα του Αρτ, η οποία παρεμπιπτόντως είναι και θαυμάστρια της σύγχρονης γλυπτικής της Μπάρμπαρα Χέπγουορθ, με τις γνωστές της εξαίσιες πινελιές του μοντερνισμού.
«Αυτό είναι ένα από τα πράγματα που μπορούν να κάνουν οι ιστορίες και τα βιβλία· να μας τοποθετήσουν σε πολλούς χρόνους την ίδια στιγμή», μας λέει η Άλι Σμιθ. Πάντως δεν υπολείπονται και εδώ αναφορές στην τέχνη γενικώς, και τον ουσιαστικό της ρόλο στην λεπτομερή θέαση των πραγμάτων, χωρίς την οποία λέει ένας χαρακτήρας δεν θα μπορούσαμε να πάμε ένα βήμα παραπέρα, να βλέπουμε πέρα από εκείνο «που πρέπει να βλέπουμε». Στον Χειμώνα, όπως φυσικά και στο Φθινόπωρο, πολλές παράγραφοι και πολλές στιγμές των κύριων χαρακτήρων έρχονται από το παρελθόν μπροστά στο παρόν με τρόπο απότομο και σουρεαλιστικό, σαν απρόσκλητοι επισκέπτες. Σε στιγμές ήρεμες αλλά και περισσότερο έντονων συζητήσεων, όλοι στρέφουν το νου και ξανακοιτάζουν τα προηγούμενα χρονικά διαστήματα και τμήματα της ζωής τους. Ολόκληρο το κείμενο αναφέρεται στις αναμνήσεις και στις σκέψεις των τεσσάρων ανθρώπων στις τρεις μέρες των Χριστουγέννων που περνάνε μαζί σε ένα ευρύχωρο και παλιό σπίτι στην Κορνουάλη.
Ο Χειμώνας δημοσιεύτηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο στις αρχές Νοεμβρίου 2017. Περιέχει άμεσες και έμμεσες αναφορές στον Αμερικανό πρόεδρο Ντόναλντ Τραμπ («για να δούμε σε ποια βάθη θα μας ρίξει ο νέος ηγέτης του κόσμου»), καθώς και στην τρομακτική πυρκαγιά του Πύργου Γκρένφελ, στο βόρειο Κένσινγκτον του Λονδίνου, που ξεκίνησε στις 14 Ιουνίου του 2017 και κατέγραψε αρκετούς νεκρούς και τραυματίες. Άλλωστε ευθύς εξ’ αρχής και μόλις στη δεύτερη σελίδα του μυθιστορήματος, η συγγραφέας μάς είχε προειδοποιήσει πως «αυτή η ιστορία δεν είναι μια ιστορία με φαντάσματα… και πραγματεύεται πραγματικά πράγματα που συμβαίνουν πραγματικά στον πραγματικό κόσμο, με πρωταγωνιστές πραγματικούς ανθρώπους, σε πραγματικό χρόνο, σε πραγματική γη (…κι η γη, επίσης νεκρή)».
Η Σμιθ με τα βιβλία της υπαινίσσεται ότι τα γεγονότα αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας, και ότι όλα τα γεγονότα πρόσφατα ή παλιά, σε μεγάλο βαθμό είναι κυκλικά και επαναλαμβάνονται όπως οι εποχές. Ο σκληρός χειμώνας με τα χιόνια και τους πάγους του, τις χαμηλές θερμοκρασίες και τον χαμηλό ημερήσιο φωτισμό αργά ή γρήγορα θα δώσει τη θέση του σε περισσότερο ηλιακό φως, υψηλότερες θερμοκρασίες και μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα ημέρας. Όπως και ο ήλιος ανατέλλει κάθε μέρα, έτσι και ο κόσμος του χειμώνα, αν και βρίσκεται προσωρινά σε μερική ύπνωση και αδράνεια, βουτηγμένος στον κόσμο της αφέλειας και της κακεντρέχειας, όπως είναι εκείνος του ίντερνετ, αργά ή γρήγορα θα αλλάξει διάθεση και θα ζωντανέψει. Οι παλιοί πλασιέ που πωλούσαν εγκυκλοπαίδειες στην εξώπορτα του σπιτιού μας, και τις είχαμε αποδεχτεί τότε, τώρα είναι οι πιο πανούργοι πλασιέ που εφευρέθηκαν ποτέ, και «δεν είναι ανάγκη να βάλουν το πόδι στην πόρτα», αφού «βρίσκονται ήδη στην καρδιά του σπιτιού». Όμως ήταν και αυτός ο χειμώνας απαραίτητος αφού έδωσε την ευκαιρία στους χαρακτήρες του βιβλίου για μακρές συζητήσεις, βίαια ξεσπάσματα πλημμυρισμένα από θυμό και πόνο και αφορμή για περαιτέρω ωρίμανση, γενναιοδωρία, περισσότερη σκέψη και τελικά την πολυπόθητη σοφία.
Η Σμιθ με τα βιβλία της υπαινίσσεται ότι τα γεγονότα αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα της ιστορίας, και ότι όλα τα γεγονότα πρόσφατα ή παλιά, σε μεγάλο βαθμό είναι κυκλικά και επαναλαμβάνονται όπως οι εποχές.
Η έννοια της διαμαρτυρίας είναι, επίσης, πανταχού παρούσα στο βιβλίο, όπως και οι πολυποίκιλες αναφορές στο δράμα των μεταναστών, αφού η Άιρις είχε ιδίαν πείρα των τεκταινομένων εκεί στα νησιά του ανατολικού Αιγαίου, αρχικά εντείνοντας την αντιπαράθεση μεταξύ των δύο αδελφών, και μετέπειτα αποκαθιστώντας τη σχέση τους, σε απώτερο φυσικά χρόνο. «Μερικές φορές μας χρειάζεται ένας θάνατος για να μας κάνει να ζήσουμε λίγο περισσότερο», λέει κάπου η Άιρις, και η Σοφία με τη σειρά της: «η ομορφιά είναι ο πραγματικός τρόπος να αλλάξουμε τα πράγματα προς το καλύτερο. Να κάνουμε τα πράγματα καλύτερα. Θα έπρεπε να υπάρχει πολύ περισσότερη ομορφιά στη ζωή όλων μας. Δεν υπάρχει ψεύτικη ομορφιά. Κι αυτός είναι ο λόγος που η ομορφιά είναι τόσο ισχυρή».
Ο φαινομενικά νεκρός χρόνος του Χειμώνα και των Χριστουγέννων, το λιγοστό φως, οι λιγοστοί, έστω, καλεσμένοι των γιορτών, και οι γόνιμες και δημιουργικές συζητήσεις δρομολογούν περισσότερο στέρεες σχέσεις μεταξύ των εμπλεκομένων χαρακτήρων και με την έννοια της ζωής να προσομοιάζει περισσότερο και σε μεγαλύτερη κλίμακα ως αειθαλής, αλλά με σαφώς αναθεωρημένες απόψεις και στάσεις. Στα θετικά της έκδοσης, το επίμετρο του μεταφραστή του Χειμώνα στα ελληνικά, Μιλτιάδη Αργυρόπουλου, ένα βαθυστόχαστο, επίκαιρο και πραγματικά λίαν ενδιαφέρον κείμενο που συνοδεύει την παρούσα έκδοση.
* Ο ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΣΧΟΡΕΤΣΑΝΙΤΗΣ είναι Διευθυντής Χειρουργικής στο Παν/κό Νοσ/μείο Ηρακλείου και συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η ανθολογία κειμένων «Η αβάσταχτη μελαγχολία της κλεψύδρας – Άρθρα και κείμενα» (εκδ. Οδός Πανός).
ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ
«Ο μόνος τρόπος να το καταλάβεις, η μόνη ένδειξη που θα είχες πως είναι Χριστούγεννα ή οποιαδήποτε ξεχωριστή μέρα, αν, για παράδειγμα, υπήρχαν πραγματικά εξωγήινοι από άλλους πλανήτες και ήσουν εξωγήινος και είχες προσγειωθεί με το διαστημόπλοιό σου στην (εκπληκτικά μεγάλη) έκταση γύρω από αυτό το (σαφώς πολύ όμορφο κάποτε, αυτό που λέμε δαιδαλώδες, μάλλον της παλιάς εύπορης τάξης) αρχοντικό σε τούτη την (στη μέση του πουθενά) εξοχική τοποθεσία, είναι η αναμμένη τηλεόραση και ο πιο χριστουγεννιάτικος από το συνηθισμένο κόσμος που προβάλλει στην οθόνη το BBC, συν το γεγονός ότι το National Velvet μεταδίδεται ακριβώς αυτή τη στιγμή, μολονότι είναι σχεδόν η ώρα του μεσημεριανού φαγητού».