Για τον τόμο του Paul Auster «Μέρα Νύχτα» στον οποίο περιλαμβάνονται δυο μυθιστόρηματα: «Ταξίδια στο σκριπτόριο» και «Άνθρωπος στο σκοτάδι» (μτφρ. Μαρία Ξυλούρη, εκδ. Μεταίχμιο).
Του Γιώργου Βέη
«Να παλεύετε αδιάκοπα·
όλοι οι σχηματισμοί είναι φθαρτοί».
Βούδας
Ο τυπικός ορισμός στη σελίδα 245 του βιβλίου παρέχει το ικανό και αναγκαίο εργαλείο διασάφησης των κανόνων του παρόντος λογοτεχνικού παιγνίου. Οι δε συνδηλώσεις, τα συμφραζόμενά τους και οι γραμματικές εικόνες, οι οποίες κατ’ ανάγκην παράγονται, πιστοποιούν τη διαρκή ρήξη του σημαντικού αυτού συγγραφέα (γενν. 1947) με την ακραιφνή ρεαλιστική απόκλιση ή τη συμβατική γραφή εν γένει. Αντιγράφω κατά λέξη:
«Δεν υπάρχει μία και μοναδική πραγματικότητα, Δεκανέα. Υπάρχουν πολλές πραγματικότητες. Δεν υπάρχει ένας και μοναδικός κόσμος. Υπάρχουν πολλοί κόσμοι, κι όλοι τρέχουν παράλληλα ο ένας με τον άλλο, κόσμοι και αντίθετοι κόσμοι, κόσμοι και σκιώδεις κόσμοι, και κάθε κόσμο τον ονειρεύεται ή τον φαντάζεται ή τον γράφει κάποιος σ’ έναν άλλο κόσμο. Κάθε κόσμος είναι δημιούργημα ενός νου».
Εδώ βέβαια υπονοείται τόσο η σινική παράδοση, η οποία ισχυρίζεται ότι εννέα (9) είναι οι Άβυσσοι του Κόσμου, όσο και η παμπάλαια εκείνη ινδουιστική πρόληψη, σύμφωνα με την οποία το σύμπαν διαρκεί όσο χρόνο ο Βράχμα κοιμάται και ονειρεύεται. Όταν ξυπνά, το σύμπαν χάνεται, αλλά πάλι ξαναγεννιέται όταν ο θεός πηγαίνει για ύπνο. Ο Βράχμα, μαθαίνουμε εκεί, είναι καταδικασμένος να ονειρεύεται τον κόσμο, ενώ εμείς είμαστε καταδικασμένοι να συνιστούμε το όνειρό του. Γνωρίζουμε μάλιστα τη διάρκεια αυτών των περιοδικών ονείρων: 2.190.000 γήινα χρόνια. Κατά μια άλλη εκδοχή είναι 4.320.000 χρόνια, όπως υπογραμμίζει ο νομπελίστας Οκτάβιο Πας στο γνωστό, εμβληματικό έργο του Στο φως της Ινδίας (μτφρ. Μαρώ Φιλίππου, εκδ. Κέδρος).
Ο Μπλανκ/Άδειος δεν θυμάται ποιος είναι καν. Ή έστω πώς βρέθηκε εκεί. Όταν εντέλει αντιλαμβάνεται ότι είναι κλειδωμένος μέσα στο κατ’ ουσίαν κελί του, αρχίζει να διαβάζει ένα χειρόγραφο που βρίσκεται δίπλα του, στο γραφείο, το μόνο υποτυπώδες έπιπλο του ασφυκτικού αυτού μικρόκοσμου.
Ο παρών τόμος περιλαμβάνει δύο συγγενή μυθιστορήματα, τόσο από υφολογική όσο και από καθαρά εννοιολογική άποψη. Διαβάζονται μαζί, συνιστώντας χαρακτηριστικά δείγματα της κειμενικής δεξιοτεχνίας του συγγραφέα. Στο πρώτο, το οποίο φέρει τον τίτλο Ταξίδια στο σκριπτόριο (2006), ένας ηλικιωμένος, ονόματι Μπλανκ, ήτοι Άδειος, παραμένει για ένα μεγάλο διάστημα βασανιστικά αποπροσανατολισμένος. Ο χώρος, αυτή η παράδοξη, αφιλόξενη μήτρα, για να θυμηθούμε τη φροϋδική ορολογία, δεν του θυμίζει, παρά τις προσπάθειες που καταβάλλει, κάτι το συγκεκριμένο. Ούτε συνάγεται από κάποια πηγή πληροφοριών η παραμικρή ένδειξη ταυτότητας του τόπου. Η παρατεταμένη αίσθηση: καμιά ιδέα δεν συγκροτεί κόσμο. Το περιβάλλον είναι δηλαδή ο ορισμός του δυσνόητου ή και του ακατανόητου. Σημειώνω ότι ο Μπλανκ/Άδειος δεν θυμάται ποιος είναι καν. Ή έστω πώς βρέθηκε εκεί. Όταν εντέλει αντιλαμβάνεται ότι είναι κλειδωμένος μέσα στο κατ’ ουσίαν κελί του, αρχίζει να διαβάζει ένα χειρόγραφο που βρίσκεται δίπλα του, στο γραφείο, το μόνο υποτυπώδες έπιπλο του ασφυκτικού αυτού μικρόκοσμου. Πρόκειται για την ιστορία ενός άλλου αιχμαλώτου, σε έναν παράλληλο κόσμο. Εννοείται ότι ο όμηρος του δωματίου δεν αναγνωρίζει ούτε τον διηγητικό ήρωα. Στη διάρκεια της μέρας, διάφοροι χαρακτήρες επισκέπτονται τον αιχμάλωτο στο καταναγκαστικό του σκριπτόριο. Ο καθένας τους κομίζει νύξεις για την ταυτότητα και το παρελθόν του έγκλειστου.
Σε ένα από τα προηγούμενα μυθιστορήματα του ίδιου συγγραφέα και συγκεκριμένα στην Επινόηση της μοναξιάς, έργο του 1982, ξανασυναντάμε το δωμάτιο-μικρόκοσμο. Εννοώ τα εξής χαρακτηριστικά: «Γεγονός όμως είναι ότι δεν υπάρχει κάποιος στον οποίο θα ήθελε να μιλήσει. Ούτε στην Καλιφόρνια, ούτε στο Παρίσι, ούτε στην Κίνα. Γι’ αυτόν ο κόσμος έχει συρρικνωθεί στις διαστάσεις του δωματίου του και, για όσο διάστημα του πάρει να το καταλάβει, θα πρέπει να μείνει εδώ όπου βρίσκεται. Ένα μονάχα πράγμα είναι σίγουρο: Δεν μπορεί να βρεθεί πουθενά αλλού αν πρώτα δεν υπάρξει εδώ. Και αν δεν καταφέρει να βρει τούτο το μέρος, θα ήταν παράλογο γι’ αυτόν να σκεφτεί να αναζητήσει κάποιο άλλο […] Η πραγματικότητα ήταν ένα κινέζικο κουτί, μια ατέλειωτη σειρά από θήκες η μια μέσα στην άλλη. Επειδή εδώ, στο πιο απίθανο σημείο, έκανε πάλι την εμφάνισή του το γνωστό θέμα: η κατάρα του απόντος πατέρα» (μτφρ. Σταυρούλα Αργυροπούλου, εκδ. Μεταίχμιο). Βλ. και την κριτική μου στην bookpress.gr, 29/3/2016). Εννοείται ότι το αρχετυπικό δωμάτιο αντιστοιχεί και στο δωμάτιο της ακραίας δοκιμασίας του μυθιστοριογράφου Πολ Όστερ, με όσους σωματικούς και πνευματικούς κόπους συνειρμικά μας επισημαίνει.
Ο Μπριλ φαντάζεται έναν παράλληλο κόσμο όπου οι ΗΠΑ δεν έχουν εμπλακεί σε πόλεμο με το Ιράκ – αλλά με το ίδιο το καινοφανές είναι της. Σε αυτή την άλλη Βόρεια Αμερική οι Δίδυμοι Πύργοι δεν κατέρρευσαν την 11η Σεπτεμβρίου. Οι δε εκλογές του 2000 οδήγησαν στην άκρως αιματηρή διαδικασία της απόσχισης, καθώς η μία πολιτεία μετά την άλλη αποσύρεται από την πάλαι ποτέ φερέλπιδα ένωση.
Οι διαδοχικές εκμυστηρεύσεις συνθέτουν ένα ψυχογράφημα διχασμένου εγώ. Αν υπάρχει ελπίδα ανασυγκρότησής του, αυτή έγκειται στην ανεύρεση της σωτηρίας μέσα από μια λεξίαση. Η θεραπεία δια των συλλαβών, η ανάκαμψη διά των εύστοχων παραγράφων: το ρήμα καθαγιάζει τη συνέχεια ενός ανακουφισμένου βίου. Η δε αιφνίδια έκρηξη της λίμπιντο, η οποία αναπτερώνει προς στιγμή τον γερο-Μπλανκ/Άδειο, αποτυπώνεται ως ραψωδία σεξουαλικού λεξοϋλικού. Οι κατάλληλες ad hoc λέξεις είναι εν πάση περιπτώσει ο ξανακερδισμένος Παράδεισος. Το ήθος της γλώσσας είναι το προσκέφαλο για έναν ποθητό, λυτρωτικό ύπνο. Ό,τι δηλαδή συμβαίνει στην τελευταία πρόταση του έργου. Η αλλεπάλληλή χρήση της επινόησης, η οποία απαντά σε όλο το φάσμα της αφήγησης, συνιστά το φάρμακο, το ελιξίριο της ύπαρξης. Προφορικός και γραπτός λόγος αποτελεί κοντολογίς τη μηχανή, το εργοτάξιο του ευ ζην.
Ο εβδομηνταδυάχρονος Όγκαστ Μπριλ, στο δεύτερο μυθιστόρημα, που τιτλοφορείται Άνθρωπος στο σκοτάδι (2008), αναρρώνει μετά από ένα σοβαρό τροχαίο ατύχημα στο σπίτι της κόρης του. Άυπνος για ώρες, ξαπλωμένος στο κρεβάτι, διηγείται ιστορίες προς εαυτόν, πασχίζοντας να καταπιέσει σκέψεις για πράγματα, τα οποία για ευνόητους λόγους θα προτιμούσε να ξεχάσει για πάντα. Ήτοι, τον πρόσφατο θάνατο της γυναίκας του και τον αποτρόπαιο φόνο στο Ιράκ του φίλου της εγγονής του. Ο Μπριλ φαντάζεται έναν παράλληλο κόσμο όπου οι ΗΠΑ δεν έχουν εμπλακεί σε πόλεμο με το Ιράκ – αλλά με το ίδιο το καινοφανές είναι της. Σε αυτή την άλλη Βόρεια Αμερική οι Δίδυμοι Πύργοι δεν κατέρρευσαν την 11η Σεπτεμβρίου. Οι δε εκλογές του 2000 οδήγησαν στην άκρως αιματηρή διαδικασία της απόσχισης, καθώς η μία πολιτεία μετά την άλλη αποσύρεται από την πάλαι ποτέ φερέλπιδα ένωση. Ο αρχετυπικός εμφύλιος υπαγορεύει με τη σειρά του αξιομνημόνευτες σελίδες. Η πολλαπλότητα των κόσμων δεν είναι ο εφιάλτης, όπως θα περίμενε κανείς, αλλά το άλας της γραφής.
Η μετάφραση, το τονίζω αυτό, δικαιώνει το νευρώδες, ασθματικό ενίοτε, ιδιαίτερα γοητευτικό πρωτότυπο.
Η κριτική βεβαίως έχει ήδη αποφανθεί προ πολλού. Και μάλιστα εγκωμιαστικά. Παραθέτω ενδεικτικά: «Ο Paul Auster έχει ένα τρομερό ταλέντο στη δημιουργία κόσμων φανταστικών όσο και πιστευτών… Τα μυθιστορήματά του είναι αδύνατον να τα αφήσεις από τα χέρια σου, μια αδιάψευστη μαρτυρία της αφηγηματικής του δεινότητας» (San Francisco Chronicle), «Πονηρά παιγνιώδες και έξυπνα φιλοσοφικό… Ένας φόρος τιμής στη δύναμη της φαντασίας, τη λαβυρινθώδη φύση του νου, την υπερβατικότητα του μύθου» (Booklist) και «Η τρυφερότητα άρρηκτα δεμένη με τη βία, ένα λογοτεχνικό πείραμα χωρίς καμία διάθεση ειρωνείας – ο Paul Auster ξεπέρασε τον εαυτό του». (The Village Voice). Ο απόηχος εν ολίγοις της ρήσης του Μπλεζ Πασκάλ (1623-1662) «μα δεν υπάρχει κανένας σοβαρός λόγος να μην πιστεύει ένας άνθρωπος στο θαύμα» φαίνεται ότι στοιχειώνει και την προκείμενη Μέρα Νύχτα.
Η μετάφραση, το τονίζω αυτό, δικαιώνει το νευρώδες, ασθματικό ενίοτε, ιδιαίτερα γοητευτικό πρωτότυπο.
* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ είναι πρέσβης επί τιμή και ποιητής. Τελευταίο του βιβλίο, η ποιητική συλλογή «Βράχια» (εκδ. Ύψιλον).
→ Στην κεντρική εικόνα: Illustration © Jillian Tamaki.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Αν τη δεις από τις εσχατιές του διαστήματος, η Γη δεν είναι μεγαλύτερη από κόκκο σκόνης. Να το θυμάσαι την επόμενη φορά που θα γράψεις τη λέξη ανθρωπότητα.
Από το αηδιασμένο ύφος που απλώνεται στο πρόσωπό του καθώς διατρέχει αυτές τις αράδες, μπορούμε να είμαστε αρκετά βέβαιοι ότι ο κύριος Μπλανκ δεν έχει χάσει την ικανότητα να διαβάζει. Το ποιος όμως θα μπορούσε να είναι ο συγγραφέας των αράδων αυτών είναι ένα ερώτημα που παραμένει ανοιχτό.
Ο κύριος Μπλανκ κάνει να πιάσει την επόμενη σελίδα στη στοίβα και ανακαλύπτει ότι είναι κάποιου είδους δακτυλόγραφο. Η πρώτη παράγραφος γράφει: Με το που άρχισα να λέω την ιστορία μου, με έβαλαν κάτω και με κλότσησαν κατακέφαλα. Όταν στάθηκα όρθιος και ξανάρχισα να μιλώ, ένας τους με χτύπησε στο στόμα, και έπειτα ένας άλλος μου έριξε μπουνιά στην κοιλιά. Έπεσα κάτω. Κατάφερα να ξανασηκωθώ, πάνω που πήγαινα όμως να αρχίσω την ιστορία για τρίτη φορά, ο Συνταγματάρχης με πέταξε στον τοίχο και λιποθύμησα.
Υπάρχουν άλλες δύο παράγραφοι στη σελίδα, πριν όμως προλάβει ο κύριος Μπλανκ να αρχίσει τη δεύτερη, χτυπάει το τηλέφωνο. Είναι ένα μαύρο μοντέλο με καντράν από τα τέλη του σαράντα ή τις αρχές του πενήντα του περασμένου αιώνα, και επειδή βρίσκεται στο κομοδίνο, ο κύριος Μπλανκ αναγκάζεται να σηκωθεί από τη μαλακή δερμάτινη καρέκλα και να συρθεί ως την άλλη άκρη του δωματίου. Σηκώνει το ακουστικό στο τέταρτο χτύπημα […] O Tζιορντάνο Μπρούνο και η θεωρία των άπειρων κόσμων. Προκλητικά πράγματα, ναι, αλλά υπάρχουν κι άλλες πέτρες για ξέθαμα».
Μέρα Νύχτα
Ταξίδια στο σκριπτόριο & Άνθρωπος στο σκοτάδι
Paul Auster
Μτφρ. Μαρία Ξυλούρη
Μεταίχμιο 2020
Σελ 376, τιμή εκδότη €16,60