Αστυνομική λογοτεχνία: Οι Γάλλοι το κάνουν καλύτερα!

Για τα μυθιστορήματα του Pierre Lemaitre «Ιρέν» (μτφρ. Κλαιρ Νεβέ, εκδ. Μίνωας), της Nadine Monfils «Τεκίλα Φραπέ» (μτφρ. Μαρία Γυπαράκη, εκδ. Εξάντας) και του Tanguy Viel «Άρθρο 353 του Ποινικού Κώδικα» (μτφρ. Χαρά Σκιαδέλλη, Πόλις).

Της Χίλντας Παπαδημητρίου

Από τον Gaboriau στον Simenon, και από τον Manchette στη Vargas, η γαλλική αστυνομική λογοτεχνία αμφισβήτησε από την πρώτη στιγμή την πρωτοκαθεδρία της αγγλοσαξονικής, αφού οι Γάλλοι την πήραν εξαρχής στα σοβαρά. Ίσως επειδή ο πρώτος διευθυντής της Sûreté, της παριζιάνικης Αστυνομίας, ήταν ένας πρώην κακοποιός που μεταστράφηκε, ο περίφημος Eugène François Vidocq, ένας σπουδαίος αφηγητής ιστοριών και παραμυθάς που επηρέασε τους συγγραφείς και το κοινό εξίσου με την προσωπικότητά του. Ήδη από τα μέσα του 19ου αιώνα άρχισαν να γράφονται τα πρώτα γαλλικά αστυνομικά, παράλληλα με τα αγγλικά κι αμερικανικά.

Ο Jean Gabin και η Annie Girardot στην ταινία του
Jean Delannoy «Maigret Sets a Trap» (1958), βασισμένη
στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Georges Simenon.

Όπως προανέφερα, οι Γάλλοι αντιμετώπισαν με τη δέουσα σοβαρότητα την αστυνομική μυθοπλασία, τη μελέτησαν και την κατηγοριοποίησαν, ενώ χάρη σ’ αυτούς διασώθηκαν πλείστοι Αμερικανοί pulp συγγραφείς. Ωστόσο, ο σπουδαιότερος συγγραφέας τους ήταν Βέλγος, ο μεσιέ Georges Simenon, οι περισσότερες ιστορίες του οποίου διαδραματίζονταν στο Παρίσι και τη γαλλική επαρχία. Οι σύγχρονοι και λίγο μεταγενέστεροι επίγονοί του μας είναι άγνωστοι, λίγο ως πολύ (Pierre Verry, Claude Aveline), μερικοί όμως έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά: ο Léo Malet, οι Boileau-Narcejac, o Sébastien Japrisot, o Thierry Jonquet.

Και μετά ακολούθησε η ιδεολογική, πολιτική και κοινωνική αμφισβήτηση της δεκαετίας του ’60 και ο Μάης του ’68, και εξαιτίας της απογοήτευσης που άφησε πίσω του, εγένετο neopolar. Οι εκπρόσωποί του είναι πολύ πιο γνωστοί στους φανατικούς του αστυνομικού είδους: Jean-Patrick Manchette, Frédérique H. Fajardie, Didier Daeninckx, Jean Bernard Pouy. Εξίσου γνωστοί κι αγαπητοί οι δημιουργοί του γαλλικού πολιτικού neo-noir, Jean Claude Izzo, Tonino Benaquista, Maurice Attia.

Όλη αυτή η τεράστια εισαγωγή για να φτάσουμε στο καίριο ερώτημα: τι συμβαίνει σήμερα στο γαλλικό αστυνομικό μυθιστόρημα; Όπως συμβαίνει συχνά στα καλλιτεχνικά κινήματα, οι σημερινοί Γάλλοι συγγραφείς του αστυνομικού μοιάζουν να επιστρέφουν στους κλασικούς, αδιαφορώντας για το neopolar (με εξαίρεση ίσως τον Marcus Malte). Χωρίς να έχουμε σαφή εικόνα της αγοράς, αφού λίγοι μόνο ελληνικοί εκδοτικοί οίκοι ασχολούνται συστηματικά με το γαλλικό genre (Άγρα, Καστανιώτης, Κέδρος, Πόλις, Angelus Novus), θα μπορούσαμε να συνάγουμε ότι οι σύγχρονοι Γάλλοι μοιάζουν μάλλον επηρεασμένοι από τον «συντηρητικό» Simenon παρά από τον «επαναστάτη» Manchette. Το θέμα δεν εξαντλείται σε ένα άρθρο, φυσικά˙δεν αναφερθήκαμε στην κορυφαία Fred Vargas, η οποία απαιτεί ένα κείμενο μόνο για κείνη.

Διάλεξα τρεις πρόσφατες κυκλοφορίες που εκπροσωπούν αυτή την τάση της επιστροφής στην παράδοση Simenon, παρότι φέρουν πολλά στοιχεία εκσυγχρονισμού στη θεματολογία και την εξιχνίαση των εγκλημάτων.

Δανεικά εγκλήματα

Ο Pierre Lemaitre έχει κερδίσει το βραβείο
Goncourt το 2013.
Μέχρι τότε δίδασκε λογοτεχνία, ενώ πλέον ασχολείται
αποκλειστικά με το να γράφει μυθιστορήματα
και κινηματογραφικά σενάρια.

Ο αστυνόμος Καμίγ Βεροβέν είναι από τους πιο περίεργους στο σύμπαν της αστυνομικής λογοτεχνίας (όπου κι αν έχουμε γνωρίσει περίεργα φρούτα!) Γόνος αστικής οικογένειας, γιος μιας διάσημης ζωγράφου, έχει τον σωματότυπο του Τουλούζ Λοτρέκ: είναι δηλαδή 1,45 ύψος. Ωστόσο, οι ικανότητές του έχουν εμπνεύσει τον σεβασμό των συναδέλφων του, όπως και των κατά καιρούς αντιπάλων του. Στο πρώτο αυτό μυθιστόρημα της τετραλογίας με ήρωα τον Βεροβέν, ο αστυνόμος είναι παντρεμένος με τη γοητευτική Ιρέν και πρόκειται να γίνει πατέρας. Και τότε αρχίζει να δρα στο Παρίσι ένας κατά συρροή δολοφόνος, ο οποίος διαπράττει φρικιαστικά εγκλήματα που εικονογραφούν σκηνές από γνωστά μυθιστορήματα της αστυνομικής λογοτεχνίας: από τη Μαύρη Ντάλια του James Elroy ως το Έγκλημα στο Όρσιβαλ του Émile Gaboriau, κι από την Αμερικάνικη Ψύχωση του Bret Easton Ellis ως το Laidlaw του Σκοτσέζου William MvIlvanney. Το τμήμα Ανθρωποκτονιών του Παρισιού, επανδρωμένο από μια ομάδα τελείως ετερόκλιτων ατόμων, ξεκινάει έναν αγώνα δρόμου για να προλάβει το επόμενο χτύπημα του δολοφόνου, ο οποίος αλληλογραφεί με τον Βεροβέν και τον προειδοποιεί για τις επόμενες κινήσεις του.

Το μυθιστόρημα περιέχει άκρως ανατριχιαστικές σκηνές φόνων και ο αναγνώστης θα χάσει μεγάλο μέρος της απόλαυσης αν προσπαθήσει αν το διαβάσει ως μια ρεαλιστική αστυνομική ιστορία. Το αυτοαναφορικό κομμάτι της πλοκής, οι ιστορίες μέσα στην κυρίως ιστορία, οι βιβλιοφιλικές αναφορές του, όπως επίσης η σκιαγράφηση των περίεργων συνεργατών του Βεροβέν, κρατούν τον αναγνώστη σε διαρκή αγωνία. Δημιουργώντας μια κάπως παλιομοδίτικη ατμόσφαιρα του Παρισιού, όπως ίσως θα την περιέγραφε ο Simenon αν ζούσε ακόμα, χρησιμοποιεί συγχρόνως τα επιτεύγματα της τεχνολογίας στην εξιχνίαση, εστιάζοντας κυρίως στον ανθρώπινο παράγοντα. Από τις εκδόσεις Μίνωας κυκλοφορούν και οι επόμενες περιπέτειες του Βεροβέν, αλλά διάλεξα αυτή, την πρώτη ιστορία του, λόγω του παθιασμένα βιβλιοφιλικού χαρακτήρα της.

noir polar 3

Σουρεαλισμός χτυπημένος στο σέικερ

Η Nadine Monfils είναι από το Βέλγιο και εκτός από τα
αστυνομικά μυθιστορήματα, ασχολείται με τη σκηνοθεσία
και την παραγωγή κινηματογραφικών ταινιών.

Στη φανταστική πόλη Πανδώρα, όπου βρέχει ροδοπέταλα και τα βραδάκια κυκλοφορούν άντρες με μπομπέ καπέλα (οι ανδρικές φιγούρες του Magritte), αποστολή των οποίων είναι η πώληση ονείρων, μια μονοκατοικία ανατινάζεται σκοτώνοντας τον ιδιοκτήτη της κι έναν γείτονα. Η σύζυγος του ιδιοκτήτη, η Αλίς, σώζεται ως εκ θαύματος. Ο διαζευγμένος αστυνομικός διευθυντής Μπαρν και ο αστυνόμος Λυντς, λάτρης της σειράς Sopranos (οι οποίοι μοιράζονται τις υπηρεσίες της πόρνης Κοκό) μπλέκουν σ’ έναν κυκεώνα παράλογων στοιχείων, ενώ στην έρευνά τους ανακατεύεται αυτοβούλως η προφάιλερ Νίκι Σλίβερ.

Η Nadine Monfils είναι Βελγίδα συγγραφέας, σκηνοθέτης και παραγωγός, κι έχει γράψει έναν τεράστιο αριθμό αστυνομικών βιβλίων (ανάμεσά τους η σειρά με ήρωα τον αστυνόμο Λεόν που έχει ως χόμπι του το πλέξιμο). Υφολογικά, μοιάζει επηρεασμένη αφενός από τον Simenon (στις περιγραφές της επαρχιακής πόλης και των μπιστρό), αφετέρου από τη σχολή του Oulipo και τους σουρεαλιστές (ο αστυνόμος Λυντς πίνει τεκίλα φραπέ μαζί με τον κακάσχημο σκύλο του, η φετιχίστρια προφάιλερ ανακαλύπτει ένα κομμένο χέρι σκαλωμένο σ’ ένα δέντρο, το οποίο χέρι μία εμφανίζεται και μία εξαφανίζεται, ένας ηδονοβλεψίας κατασκευάζει ένα ψεύτικο υποβρύχιο στην αυλή του, ένας άστεγος μοιράζει κόκκινες καραμέλες, παντού συναντούμε αναφορές στο έργο του Magritte – και δεν ξεκίνησα καν να περιγράφω την Αλίς, τη διασωθείσα σύζυγο). Παιχνιδιάρικο και διακειμενικό, απολαυστικό αστυνομικό που αποδεικνύει ότι το χιούμορ έχει τεκμηριωμένη θέση στο είδος.

Ο νόμος στα χέρια του απελπισμένου

Ο Tanguy Viel είδε το πρώτο του μυθιστόρημα
στα βιβλιοπωλεία το 1998. Σχεδόν είκοσι χρόνια μετά,
το τελευταίο του μυθιστόρημα Άρθρο 353
του Ποινικού Κώδικα θα είναι το πρώτο βιβλίο του
που θα κυκλοφορήσει στις Ηνωμένες Πολιτείες.

Ο Μαρσιάλ Κερμέρ, απολυμένος εργάτης των στρατιωτικών ναυπηγείων, μεγαλώνει μόνος τον γιο του σε μια μικρή παραθαλάσσια πόλη του νομού Φινιστέρ, στο απώτατο βορειοδυτικό άκρο της Γαλλίας. Σχεδόν όλος ο ανδρικός πληθυσμός της πόλης θα αποτελείται σύντομα από απολυμένους πρώην εργάτες, αφού τα ναυπηγεία κλείνουν οριστικά. Και τότε εμφανίζεται ως από μηχανής Θεός ο κτηματομεσίτης Αντουάν Λαζενέκ, κρατώντας σαν δώρο εξ ουρανού τη μακέτα της ανέγερσης ενός συγκροτήματος πολυτελών κατοικιών δίπλα στη θάλασσα. Όλοι μαγεύονται από την ιδέα της τουριστικής ανάπτυξης, με προεξάρχοντα τον δήμαρχο ΛεΓκοφ. Σχεδόν όλοι επενδύουν την αποζημίωσή τους στο προσοδοφόρο σχέδιο του μεγαλοεργολάβου. Αλλά κανείς δεν τολμάει να αντιδράσει όταν γρήγορα φαίνεται καθαρά πως όλα αυτά είναι μια απάτη. Ο μόνος που παίρνει τον νόμο στα χέρια του είναι ο γερο-Κερμέρ. Και δολοφονεί τον Λαζενέκ.

Δεν έχουμε λοιπόν με ένα whodunit, αφού εξαρχής γνωρίζουμε τον δολοφόνο. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι το whydunit, και ο Viel με μια αφήγηση πυκνή και υπέροχα λογοτεχνική, ξετυλίγει την ιστορία ενός εγκλήματος Διά Ασήμαντον Αφορμή (για να θυμηθούμε την παλιά ταινία του Τάσου Ψαρρά). Χτισμένο με πολλαπλά επίπεδα ανάγνωσης, το μυθιστόρημα αφηγείται δευτερευόντως την απογοητευτική πορεία μιας γενιάς ιδεαλιστών σοσιαλιστών, την αποβιομηχάνιση της γαλλικής επαρχίας, την απελπισία νέων και λιγότερο νέων μπρος στο φάσμα της ανεργίας, την αδυναμία του νόμου να τιμωρήσει κάποιες πράξεις που μπορεί να είναι νόμιμες αλλά δεν είναι ηθικές.

Ο Έλληνας αναγνώστης θα βρει πολλά γεγονότα που θα του θυμίσουν «οικεία κακά», και οι λάτρεις του Simenon θα αναγνωρίσουν τη λεπτότητα με την οποία ο μετρ χειριζόταν την αστυνομική πλοκή. Τόσο ο ανακριτής που αναλαμβάνει την υπόθεση του φόνου του Λαζενέκ όσο και ο δολοφόνος Κερμέρ είναι σαν να βγαίνουν από ταινίες του Κλοντ Σαμπρόλ και του Μπερτράν Τραβερνιέ. Ένα κοινωνικό νουάρ στον αντίποδα της ανούσιας συσσώρευσης πτωμάτων και φρίκης που έχει καταντήσει η σύγχρονη αστυνομική μυθοπλασία.

* Η ΧΙΛΝΤΑ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι μεταφράστρια και συγγραφέας.
Τελευταίο βιβλίο της, το αστυνομικό μυθιστόρημα «Η συχνότητα του θανάτου» (εκδ. Μεταίχμιο).

Ιρέν
Πιερ Λεμέτρ
Μτφρ. Κλαιρ Νεβέ
Μίνωας 2018
Σελ. 512, τιμή εκδότη €17,70