Στη ναρκοθετημένη επικράτεια του Μισέλ Ουελμπέκ

Ο χάρτης και η επικράτεια

Απρόβλεπτος, ευρηματικός αλλά και ιδιαίτερα διεισδυτικός και ευθύβολος στα μηνύματά του ο Μισέλ Ουελμπέκ, ίσως ο σπουδαιότερος εν ζωή Γάλλος συγγραφέας (και διανοούμενος), τύπωσε το 2010 στη Γαλλία το –κατά τη γνώμη μου– εξαιρετικά σημαντικό και μεστό βιβλίο του Ο χάρτης και η επικράτεια. Βασικός πρωταγωνιστής ο καλλιτέχνης Ζεντ Μαρτέν, που ζει και δημιουργεί μοναχικά. Ξεκινώντας από την τέχνη της φωτογραφίας, συνεχίζει με τη ζωγραφική, από την οποία αποκτά απρόβλεπτη εμπορική επιτυχία, για να καταλήξει απομονωμένος, παρότι με οικονομική άνεση, σε μεγάλη ηλικία (μεγάλη ηλικία για τον Ουελμπέκ, έχει κι ένας εξηντάρης ή εξηνταπεντάρης, αφού η φθορά και το γήρας τσακίζουν πρόωρα τους πρωταγωνιστές των βιβλίων του, εναρμονίζοντάς τους κατ’ αυτόν τον τρόπο με τη φθορά του δυτικού πολιτισμού και εν γένει του ανθρώπου, ως οντότητα που θα οδηγηθεί αναπόφευκτα στο μοιραίο), να προσπαθεί απεγνωσμένα, όμως με διαμορφωμένη και οξυμένη καλλιτεχνική συνείδηση, να αποτυπώσει με την τέχνη του βίντεο (video-art) τη σταδιακή εξάλειψη του ανθρώπινου είδους, την αναπόφευκτη φθορά του, το οριστικό τέλος της βιομηχανικής εποχής, με όλα τα επακόλουθά του, και τον «θρίαμβο της βλάστησης».

Ξεκινώντας από την τέχνη της φωτογραφίας, συνεχίζει με τη ζωγραφική, από την οποία αποκτά απρόβλεπτη εμπορική επιτυχία, για να καταλήξει απομονωμένος, παρότι με οικονομική άνεση, σε μεγάλη ηλικία, να προσπαθεί απεγνωσμένα, όμως με διαμορφωμένη και οξυμένη καλλιτεχνική συνείδηση, να αποτυπώσει με την τέχνη του βίντεο (video-art) τη σταδιακή εξάλειψη του ανθρώπινου είδους. 

Ο χάρτης και η επικράτεια είναι πολυσήμαντο και χορταστικό βιβλίο. Ο αναγνώστης μέσα από τις σελίδες του περιδιαβάζει όλη την εξέλιξη της δυτικής τέχνης, την πορεία της από την Αναγέννηση μέχρι τις μέρες μας· η τέχνη της ζωγραφικής, της φωτογραφίας, της αρχιτεκτονικής, η αρχιτεκτονική των πόλεων, η εξέλιξη και η μετεξέλιξη των μηχανημάτων και των μηχανών, η μετεξέλιξη των αστών σε βάθος χρόνου, τα κατάλοιπα και η εξαφάνιση του βιομηχανικού θαύματος, όλα επί χάρτου, για να οδηγηθεί τελικώς ο αναγνώστης σε μια φουτουριστική κοινωνία, στην οποία ο συγγραφέας ευελπιστεί πως κάποτε η ανθρωπότητα θα οδηγηθεί στο εγγύς μέλλον – ένας ιδανικός προορισμός όπου η βιομηχανική παραγωγή θα έχει εξαλειφθεί και τη θέση της θα έχει πάρει ένας μοντέρνου τύπου αγροτουρισμός, που θα έχει κρατήσει τα απολύτως αναγκαία τεχνολογικά εργαλεία. Eυχή ή κατάρα του Ουελμπέκ για τον δυτικό κόσμο; Ίσως τίποτα από τα δύο ή απλώς μια προφητεία για τις ανάγκες της μυθοπλασίας;

Πέρα από την καλλιτεχνική πορεία του Ζεντ Μαρτέν, παρακολουθούμε παράλληλα τις σχέσεις του ήρωα με τις γυναίκες, με τον πατέρα του που καταλήγει να κάνει ευθανασία στην Ελβετία, μη ανεχόμενος μια ζωή υπό αίρεση, ενώ, από ένα σημείο και μετά, το βιβλίο αποκτά και έντονη, αστυνομικού τύπου πλοκή, με την είσοδο στο στόρι του συγγραφέα Ουελμπέκ, ως μυθιστορηματικού ήρωα. Ο Ζεντ ζητά ένα δοκιμιακού τύπου σχόλιο για κάποια δουλειά του από τον διάσημο Γάλλο συγγραφέα, δίνοντάς του ως ανταμοιβή, πέρα από χρήματα, και μια προσωπογραφία του. Έξυπνο και ασυνήθιστο εύρημα που κρύβει αυτοσαρκασμό και λελογισμένο ναρκισσισμό, εντείνει όμως την πλοκή και το ενδιαφέρον του μύθου.

Η τέχνη εδώ και αιώνες έχει χάσει το αληθινό της νόημα και ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος, από γνήσια φιλότεχνος έχει εκτροχιαστεί, έχει απονευρωθεί, όντας πλέον ένας εφησυχασμένος πελάτης, καταναλωτής, τουρίστας, μιας καταναλωτικής και μαζικής κοινωνίας, έρμαιο της εικονικής πραγματικότητας, όπου το χρήμα και το ίντερνετ θριαμβεύουν.

Κριτικοί τέχνης και μεσάζοντες, πλούσιοι συλλέκτες που δεν πολυκαταλαβαίνουν από τέχνη, όμως χρυσώνουν γκαλερίστες και δημιουργούς για έναν πίνακα, αστυνομικοί διευθυντές που πασχίζουν ν’ αποκαλύψουν τον δολοφόνο ενός απεχθούς εγκλήματος, στυγνές διευθύντριες κλινικών ευθανασίας που έχουν «τρελαθεί» στο χρήμα μ’ αυτή τους τη δραστηριότητα, Ρωσίδες υπάλληλοι της Μισελέν που ανταποκρίνονται στο φλερτ καλλιτεχνών, ο Τζομπς και ο Γκέιτς ως δυάδα ζωγραφικών μοντέλων του Μαρτέν, ο Ουελμπέκ αυτοπροσώπως ως… ήρωας του Ουελμπέκ, ατέλειωτα ταξίδια στη Γαλλία και στην Ιρλανδία, ξενοδοχεία Mercure και ακριβά γαλλικά κρασιά, αλλαντικά και τυριά, και ένας λέβητας διαμερίσματος που γουργουρίζει μισοχαλασμένος από την αρχή έως το τέλος, συνθέτουν τον μυθοπλαστικό κόσμο του Γάλλου συγγραφέα, του οποίου το μήνυμα είναι διαυγές και κρυστάλλινο: Η τέχνη εδώ και αιώνες έχει χάσει το αληθινό της νόημα και ο σύγχρονος δυτικός άνθρωπος, από γνήσια φιλότεχνος έχει εκτροχιαστεί, έχει απονευρωθεί, όντας πλέον ένας εφησυχασμένος πελάτης, καταναλωτής, τουρίστας, μιας καταναλωτικής και μαζικής κοινωνίας, έρμαιο της εικονικής πραγματικότητας, όπου το χρήμα και το ίντερνετ θριαμβεύουν. Ωστόσο η τέχνη, η αληθινή τέχνη, παραμένει ανόθευτη και ανεπηρέαστη, ασχέτως της εκκωφαντικής τιμής που κοστολογούν κάποιοι επιτήδειοι έναν ζωγραφικό πίνακα ή της προβολής και του πλουτισμού ενός δημιουργού, από το πουθενά, για ακατανόητους λόγους. Τι είναι τελικώς πιο έντιμο, ειλικρινές και δραστικό για έναν σύγχρονο δημιουργό, κατά τον Ουελμπέκ; Ίσως η, πέρα από ανούσιες κοσμικότητες, μοναχική συνέχιση μιας καλλιτεχνικής δημιουργίας που αποτυπώνει και αναπαριστά τη σταδιακή οξείδωση της ανθρώπινης συνείδησης και τη φθορά του πολιτισμού μας.

Τις τρεις πρώτες μέρες της κυκλοφορίας της Σεροτονίνης στη Γαλλία, οι πωλήσεις ξεπέρασαν τα 90.000 αντίτυπα. Πίνακας © Martin Sjardijn

Γερνώντας σε μια γερασμένη ήπειρο

Αν στο Ο χάρτης και η επικράτεια υπάρχει το αισθητικό βάθος που κάνει τον αναγνώστη να βουτήξει στις σελίδες του και να απομυζήσει τις θέσεις και απόψεις του συγγραφέα μέσω των ηρώων του (συμπεριλαμβανομένου και του Ουελμπέκ ως εκ των πρωταγωνιστών του στόρι), το πρόσφατο βιβλίο του Ουελμπέκ Σεροτονίνη φαντάζει πιο στεγνό, σκοτεινό, μελαγχολικό, κάπως μονότονο στην πλοκή του αλλά και διφορούμενο ως προς τη μυθοπλαστική του απόληξη. Ο βασικός πρωταγωνιστής, μεσήλικας κι αυτός (ίσως αρκετά νέος για να χάσει οριστικά τη λίμπιντό του και να αναπληρώνει με χαπάκι την έλλειψη της ευφορικής ουσίας Σεροτονίνη· στην ηλικία πάντως που πέθανε κι ο Γκυ ντε Μωπασάν, κατά διατύπωση του συγγραφέα), είναι ένας σαρανταεξάχρονος γεωργικός μηχανικός που αναπολεί την περασμένη ζωή του, το σφρίγος της νιότης του, την αποτυχία των ιδανικών του. Παίρνοντας επ’ αόριστον άδεια από την εργασία του περιδιαβαίνει τη σύγχρονη Γαλλία που ζει υποκριτικά, προσπαθώντας να ισορροπήσει ανάμεσα στην παράδοση και τη νεωτερικότητα, τρώει συνεχώς τυριά και πίνει δεκάδες φιάλες κρασιών σε ξενοδοχεία Mercure, αναπολεί παλιούς έρωτες, ενώ κομβικό σημείο της αφήγησης αποτελεί και η θερμή φιλία του μ’ έναν αριστοκράτη γεωργό, τον Αίμερικ, που εμπλέκεται σε γεωργικού τύπου διαδηλώσεις κατά των οργάνων της τάξης. Σ’ αυτόν τον ξεσηκωμό των γεωργών και γαλακτοπαραγωγών της Γαλλίας –πολλοί κριτικοί μίλησαν για προφητική αναφορά στην εξέγερση των Κίτρινων Γιλέκων, με αληθινές σφαίρες, για ζητήματα γαλακτοκομικής φύσης– ο Αίμερικ, οπλισμένος, αντί να σκοτώσει τους αντιπάλους του κινήματος, σε μια στιγμή υπαρξιακής κρίσης στρέφει το όπλο εναντίον του και αυτοκτονεί, δίνοντας έτσι τέλος στα προσωπικά, εργασιακά και ερωτικά του αδιέξοδα. Ο βασικός μας ήρωας, ο καταθλιπτικός που παίρνει Σεροτονίνη, εντέλει απομονώνεται, αποσύρεται από τα εγκόσμια (όπως ακριβώς ο Ζεντ Μαρτέν του προηγούμενου βιβλίου), βρίσκεται στα πρόθυρα αυτοκτονίας, υποκείμενος όμως σε κατάσταση θεϊκής φώτισης ή συνειδησιακής έκλαμψης, μένει αδιευκρίνιστο αν θα δώσει τέλος στη ζωή του, όπως έπραξε κάποιες σελίδες νωρίτερα ο συνδικαλιστής φίλος του, που ο ίδιος τον ενθάρρυνε, τότε, να ζήσει, ή αν θα εξακολουθήσει να ζει έχοντας κάποιο άλλο κίνητρο ζωής.

Ο αιρετικός, μη πολιτικώς ορθώς και κυνικός Ουελμπέκ αυτοαναιρείται, αναμένοντας τη σωτηρία του ανθρώπου από τη θεϊκή συμμετοχή. Συγγραφική κόπωση του Ουελμπέκ, θεολογικού τύπου ανάνηψη, επιστροφή σ’ έναν νέου τύπου ουμανισμό...;

Η παράθεση των μηνυμάτων της χριστιανικής αγάπης και το παράδειγμα του Ιησού ως ξέφωτο διαφυγής και ενσυναίσθησης της οικουμενικής συγκυρίας που βιώνουμε (κρίση οικονομική, γήρανση του δυτικού πολιτισμού σε όλα τα επίπεδα, διάψευση ιδανικών, αβέβαιο μέλλον κλπ.), στις τελευταίες αράδες του στόρι, όχι μόνο προκαλούν αμηχανία στον αναγνώστη, όχι μόνο δεν αποτελούν την επιθυμητή κορύφωση, αλλά και δεν συνάδουν με την κοσμοθεωρία, το ταμπεραμέντο και το ταλέντο του Ουελμπέκ. Ο αιρετικός, μη πολιτικώς ορθώς και κυνικός Ουελμπέκ αυτοαναιρείται, αναμένοντας τη σωτηρία του ανθρώπου (του καταθλιπτικού, του μίζερου, του σκοτεινού ανθρώπου) από τη θεϊκή συμμετοχή. Συγγραφική κόπωση του Ουελμπέκ, θεολογικού τύπου ανάνηψη (ο ίδιος δηλώνει άθεος ή αγνωστικιστής!), επιστροφή σ’ έναν νέου τύπου ουμανισμό, συμπόρευση με το πνεύμα της εποχής που θέλει τη λογοτεχνία να δίνει διεξόδους και λύσεις στα σύγχρονα προβλήματα (γιατί άραγε να γίνεται αυτό;) ή μήπως κάποια δαιμόνια ντρίπλα εκ μέρους του, κάποιος ακραίος αυτοσαρκασμός και αυτοαναίρεση που λειτουργεί πάντως ως συγγραφική ειρωνεία; Εδώ ο σχολιαστής σηκώνει τα χέρια…

Όπως και να έχει, ακόμη κι αν η Σεροτονίνη του Ουελμπέκ δεν αγγίζει σε συγγραφική μεστότητα και βάθος προηγούμενα βιβλία του συγγραφέα, πρόκειται πάλι για ένα σημαντικό βιβλίο. Ένα βιβλίο όπου ο καταθλιπτικός ήρωάς του γερνάει από τα σαράντα έξι του σε μια παρηκμασμένη, σκοτεινή και αφυδατωμένη ήπειρο, έχοντας ως εφόδιο και παρηγοριά μόνο «ένα μικρό λευκό χάπι, οβάλ, με μια εγκοπή στη μέση», που, επιπροσθέτως, «δεν δημιουργεί ούτε μεταμορφώνει· ερμηνεύει… Δεν δίνει καμία μορφή ευτυχίας, ούτε καν πραγματικής ανακούφισης, η δράση του είναι εντελώς άλλης φύσης: μετατρέπει τη ζωή σε μια διαδοχή από τυπικότητες, σου επιτρέπει να ξεγελιέσαι… Κι έτσι βοηθά τους ανθρώπους να ζουν, ή τουλάχιστον να μην πεθαίνουν – για ένα ορισμένο διάστημα». Ακριβώς ό,τι κάνει δηλαδή –ή οφείλει να κάνει– στις μέρες μας η αληθινή λογοτεχνία. Δίχως να προσφέρει λύσεις και θεραπεία για οτιδήποτε, σου επιτρέπει να ξεγελιέσαι και να ζεις.

* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Τελευταίο βιβλίο του, η συλλογή με νουβέλες «Μποέμ και Ρικάρντο» (εκδ. Κέδρος).

Αποσπάσματα από τα βιβλία

Πολλές φράσεις του Ουελμπέκ (διά στόματος των ηρώων του, οι περισσότερες), απομονωμένες από την υπόλοιπη αφήγηση, θυμίζουν αφορισμούς ή σύγχρονα γνωμικά. Μιας μικρής κλίμακας αποθησαύριση αυτών των ρήσεων είναι και η παρακάτω:

---

Ο χάρτης και η επικράτεια

Σεροτονίνη
Μισέλ Ουελμπέκ
Μτφρ. Γιώργος Καράμπελας
Εστία 2019
Σελ. 318, τιμή εκδότη €17,00

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΜΙΣΕΛ ΟΥΕΛΜΠΕΚ