«Η εικόνα και το βλέμμα» του Τζον Μπέργκερ (κριτική)

Με τον Τζον Μπέργκερ συντροφιά, πέρασα ένα ολόκληρο καλοκαίρι πριν από πέντ’ έξι χρόνια. Όχι βέβαια με τον ίδιο, μα με τα βιβλία του. Είναι κάτι που μονάχα το καλοκαίρι το κάνω: παράλληλα με την καθημερινή μου δουλειά, ν’ αφιερώνω δύο μήνες σ’ έναν συγγραφέα· όμως θα πρέπει κάτι σ’ αυτόν να με γοητεύσει και να συναντηθούμε – η δική μου διάθεση με τη δική του σκέψη και λέξη.

Διάβασα απανωτά τα “Hold Everything Dear”, “Pig Earth”, “A Seventh Man” (με φωτογραφίες του Jean Mohr), τα βιβλία για την τέχνη και το βλέμμα “The Shape of a Pocket” και “About Looking”· κι άφησα τελευταία εκείνα που αγάπησα πιο πολύ: το “A Fortunate Man: The Story of a Country Doctor” (πάλι με φωτογραφίες του Jean Mohr· η καταγραφή απ’ τον Μπέργκερ της καθημερινότητας ενός επαρχιακού γιατρού, με λόγο βαθύ, ποιητικό, στοχαστικό και κοντά στον άνθρωπο πάντα) κι ένα ολιγοσέλιδο βιβλιαράκι με τον υπέροχο τίτλο “and our faces, my heart, brief as photos” (το πρώτο «a» πεζό), με στοχαστικά μικρά κείμενα σχετικά με τη θνητότητα, τον τόπο, την τέχνη, την αγάπη, την απουσία, και με κάποια ποιήματα, εδώ κι εκεί, του Μπέργκερ. Δεν είναι τα μοναδικά του βιβλία φυσικά, και λείπουν τα αμιγώς μυθοπλαστικά του όπως, για παράδειγμα, το “G”, που βραβεύτηκε με Booker το 1972, ή τα Ένας ζωγράφος του καιρού μας και Από την Άιντα στον Χαβιέρ.

Ο Μπέργκερ ήταν μαρξιστής. Αυτό είναι κάτι που ’χει σημασία και δεν έχει, μιας και πιο πολλή σημασία δεν έχει τι είσαι, αλλά το πώς είσαι αυτό που είσαι. Ίσως πιο γνωστός σ’ εμάς είναι για το Η εικόνα και το βλέμμα (μτφρ. Ειρήνη Σταματοπούλου, εκδ. Μεταίχμιο), τηλεοπτική σειρά του BBC του ’72, τεσσάρων επεισοδίων, για τον τρόπο που βλέπουμε την τέχνη και την προσλαμβάνουμε, καθώς και ομότιτλο βιβλίο των Τζον Μπέργκερ, Σβεν Μπλόμπεργκ, Κρις Φοξ, Μάικλ Ντιμπ, Ρίτσαρντ Χόλις, με επτά δοκίμια που τα τέσσερα είναι κείμενα και τα υπόλοιπα τρία εικόνες μόνο, με «αφηγηματική» παράθεση, σαν δοκίμια χωρίς λέξεις.

Ο Μπέργκερ ήταν μαρξιστής. Αυτό είναι κάτι που ’χει σημασία και δεν έχει, μιας και πιο πολλή σημασία δεν έχει τι είσαι, αλλά το πώς είσαι αυτό που είσαι.

Και στην Εικόνα και το βλέμμα έχει σίγουρα σημασία ότι ο Μπέργκερ ήταν μαρξιστής. Η στάση του εδώ απέναντι στην τέχνη –την τέχνη ως προϊόν στον δυτικό κόσμο– είναι ξεκάθαρη και, κάποτε, απόλυτη, με την πολεμική να αντικαθιστά, συχνά, την ποιητική ματιά και σκέψη που διαπνέουν άλλα κείμενά του, ανάμεσά τους και πολλά απ’ όσα με γοήτευσαν εκείνο το καλοκαίρι.

Πολεμική στο πρώτο «κειμενικό» κι όχι «εικονικό» δοκίμιο, για το πώς μια «προνομιούχα μειοψηφία» συσκοτίζει την τέχνη του παρελθόντος κι «αγωνίζεται να εφεύρει μια ιστορία που θα μπορεί αναδρομικά να δικαιολογήσει τον ρόλο των κυρίαρχων τάξεων», φέρνοντας ως παράδειγμα τους πίνακες «Επίτροποι του Γηροκομείου» και «Γυναίκες Επίτροποι του Γηροκομείου» του Φρανς Χαλς, που ο ζωγράφος τους έφτιαξε γέρος και πένης πλέον, και εικονίζει σ’ αυτούς τις «νέες εκφράσεις που δημιουργήθηκαν από τον καπιταλισμό». Είναι έτσι; Πιθανώς. Ας μη λησμονούμε πως ένας ζωγράφος και το μοντέλο του είναι δυο αντικριστοί καθρέφτες, έτσι αυτοί οι εχούμενοι επίτροποι του γηροκομείου σαφώς καθρεφτίζουν την ευμάρειά τους πάνω στον φτωχό γερο-ζωγράφο που ’χουν αντίκρυ τους κι αυτός, με τη σειρά του, τους εικονίζει σαν καθρέφτης και συνάμα τους σχολιάζει.

Αυτή η αξία «επιβεβαιώνεται και εκτιμάται από την τιμή που πιάνει στην αγορά» και «η αγοραστική του αξία εκλαμβάνεται ως αντανάκλαση της πνευματικής του αξίας».

Συζητιέται σ’ αυτό το δοκίμιο ο ρόλος που έπαιξαν καταρχάς η φωτογραφία και κατόπιν η τηλεόραση στον τρόπο που βλέπουμε τους πίνακες, με την αέναη αναπαραγωγή τους αφενός και την επιλεκτική παρουσίαση λεπτομερειών τους αφετέρου, που τώρα εντάσσονται σ’ ένα νέο περιβάλλον (το δωμάτιο, π.χ., όπου βρίσκεται η τηλεόραση) κι επηρεάζεται η σημασία τους απ’ ό,τι υπάρχει γύρω. Έτσι, η νέα κατάσταση του πρωτότυπου έργου αποτελεί «λογική συνέπεια των νέων μέσων αναπαραγωγής», εισβάλλει εδώ μια διαδικασία συσκότισης και πλέον η σημασία του «δεν βρίσκεται σε αυτό το ξεχωριστό που λέει αλλά σε αυτό το ξεχωριστό που είναι».

Αυτή η αξία «επιβεβαιώνεται και εκτιμάται από την τιμή που πιάνει στην αγορά» και «η αγοραστική του αξία εκλαμβάνεται ως αντανάκλαση της πνευματικής του αξίας». Σήμερα ένας πίνακας σαν τον «Η Παρθένος και ο μικρός Ιησούς με την αγία Άννα και τον άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή» του Leonardo da Vinci «κρέμεται σε μια αίθουσα μόνος του. Η αίθουσα μοιάζει με παρεκκλήσι […] Έχει αποκτήσει ένα νέο είδος αίγλης. Όχι εξαιτίας αυτού που αναπαριστά – όχι εξαιτίας της έννοιας της εικόνας του. Έχει γίνει εντυπωσιακός, μυστηριώδης, εξαιτίας της αγοραστικής του αξίας. Η επίπλαστη θρησκευτικότητα που περιβάλλει σήμερα τα αυθεντικά έργα τέχνης […] αποτελεί την τελευταία χιμαιρική διεκδίκηση των διαρκών αξιών μιας ολιγαρχικής, μη δημοκρατικής κουλτούρας».

Ο Τζoν Μπέργκερ (1926-2017), συγγραφέας, ζωγράφος, σεναριογράφος, κορυφαίος θεωρητικός της τέχνης και διανοούμενος, γεννήθηκε στο Λονδίνο. Μετά τη θητεία του στο στρατό (1944-46), παρακολούθησε δύο Σχολές Καλών Τεχνών και στα τέλη της δεκαετίας του '40 άρχισε να εκθέτει σε μικρές γκαλερί του Λονδίνου ως ζωγράφος. Λίγο αργότερα εμφανίστηκε με κριτικά άρθρα του στο περιοδικό «New Statesman», υιοθετώντας μια ριζοσπαστική, μαρξιστική όσο και ουμανιστική προσέγγιση του μοντερνισμού. Τα μυθιστορήματά του, πρωτότυπα σε μορφή και με ιστορική και πολιτική διεισδυτικότητα, αντλούν τα θέματά τους από τον κόσμο της τέχνης και του κριτικού του πνεύματος. Ανάμεσα στις εξαιρετικές μελέτες του για τη ζωγραφική και τη φωτογραφία περιλαμβάνονται τα «The Success and Failure of Picasso» (1965), «Art and Revolution: Ernst Neizvestny, Endurance, and the Role of the Artist in the USSR» (1969), «The Moment of Cubism» (1969), το διεθνούς αναγνώρισης «Ways of Seeing» (1972, ελλ. έκδ. Η εικόνα και το βλέμμα· νέα έκδ. Μεταίχμιο, 2022). Τη δεκαετία του '80 έζησε και εργάστηκε σε ένα μικρό χωριό στις Γαλλικές Άλπεις. Με το βιβλίο του Από την Άιντα στον Χαβιέρ, με αντικείμενο τις επιστολές της γυναίκας του προς έναν φυλακισμένο τρομοκράτη ο Μπέργκερ ήταν και πάλι υποψήφιος για το βραβείο Booker το 2008. Πέθανε στο σπίτι του στο προάστιο Antony του Παρισιού, στις 2 Ιανουαρίου 2017, σε ηλικία 90 ετών.

Πώς θα ’πρεπε εντούτοις να δείχνεται και να προσλαμβάνεται ένας πίνακας, όταν οι ιστορικές, χρονικές και τοπικές συγκυρίες που μέσα τους φτιάχτηκε έχουν εκλείψει πλέον; Υπάρχει πράγματι σ’ ένα μουσείο αυτή η «επίπλαστη» θρησκευτικότητα: στον τρόπο που κινούνται οι επισκέπτες από πίνακα σε πίνακα κι από αίθουσα σε αίθουσα και στέκονται μπροστά στους πίνακες σιωπηλοί, προσπαθώντας μέσα σε τούτο το σύντομο προσκύνημα ν’ απορροφήσουν ό,τι είναι στον πίνακα σπουδαίο και τον κάνει μοναδικό. Αλλά μπαίνεις από τους πολύβοους δρόμους μιας πόλης σ’ ένα μουσείο και παίρνεις μια ανάσα βαθιά μέσα σου· οι πίνακες γίνονται μέσον για να υπάρξεις ξανά με τον εαυτό σου και τις σκέψεις σου – είναι πράγματι μια εμπειρία που αγγίζει τη θρησκευτικότητα. Σ’ έναν κόσμο αέναης κίνησης κι αναπαραγωγής, είναι εντέλει κάτι κακό, τούτη η θρησκευτικότητα που περιβάλλει τη μοναδικότητα;

Ο πίνακας έχει μια υπέρογκη αξία στο χρηματιστήριο της τέχνης, και η χυδαιότητα αυτού του χρηματιστηρίου, καθώς και το πώς αλληλοεξυπηρετείται από ένα ιερατείο της τέχνης στηρίζοντάς το και στηριζόμενο απ’ αυτό, είναι πράγματα αναμφίβολα.

Ωστόσο, λέγεται προς το τέλος αυτού του πρώτου δοκιμίου, «οι μάζες παραμένουν αδιάφορες και σκεπτικές». Τι σημαίνει όμως αυτό; Πώς θα ’πρεπε κάποιος που δεν έχει σκύψει πάνω στη ζωγραφική, δεν έχει σκεφτεί γι’ αυτήν και δεν την έχει αγαπήσει, να νιώσει απέναντι σ’ έναν πίνακα, για παράδειγμα, του Rothko; Ο πίνακας έχει μια υπέρογκη αξία στο χρηματιστήριο της τέχνης, και η χυδαιότητα αυτού του χρηματιστηρίου, καθώς και το πώς αλληλοεξυπηρετείται από ένα ιερατείο της τέχνης στηρίζοντάς το και στηριζόμενο απ’ αυτό, είναι πράγματα αναμφίβολα. Αλλά υπάρχει τελικά, ή μάλλον καταρχάς, ο πίνακας ο ίδιος· υπάρχει ο ζωγράφος. Πώς δηλαδή θα περίμενε κανείς αυτές οι «αδιάφορες και σκεπτικές μάζες», που λέγονται στο δοκίμιο, να σταθούν απέναντι σ’ αυτόν τον πίνακα, που εντέλει δεν είναι παρά ένα δυο χρώματα βαλμένα σ’ ένα γιγάντιο τελάρο. Τι ’ναι αυτό το πράγμα, τι εικονίζει; Έχει αξία; Γιατί έχει αξία; Δε χωρά εδώ μια συζήτηση για το χρώμα.

Τα υπόλοιπα δοκίμια είναι στον ίδιο τόνο αλλά με άλλο κάθε φορά θέμα: τη σημασία του γυναικείου γυμνού στη ζωγραφική, την ελαιογραφία ως έκφραση του τρόπου που η κυρίαρχη τάξη στην Ευρώπη έβλεπε τον κόσμο από το 1500 έως το 1900, με εξαίρεση ίσως την τοπιογραφία και λιγοστούς ζωγράφους σαν τον Rembrandt· το ρόλο της διαφήμισης. Σ’ αυτό το τελευταίο δοκίμιο λέγεται κάπου:

«Κάθε έργο τέχνης που “παρατίθεται” από τη διαφήμιση εξυπηρετεί δύο στόχους. Η τέχνη συνιστά μια ένδειξη ευμάρειας· ανήκει στην καλή ζωή· αποτελεί μέρος της διακόσμησης που ο κόσμος παρέχει στους πλούσιους και στους όμορφους. Ένα έργο τέχνης όμως υποδηλώνει επίσης και ένα πολιτισμικό κύρος, μια μορφή αξιοπρέπειας, ακόμα και σοφίας, που είναι ανώτερη από οποιοδήποτε ποταπό υλικό συμφέρον· μια ελαιογραφία ανήκει στην πολιτισμική κληρονομιά· αποτελεί υπενθύμιση του τι σημαίνει να είσαι καλλιεργημένος Ευρωπαίος. Γι’ αυτό, λοιπόν, το παρατιθέμενο έργο τέχνης (και γι’ αυτόν το λόγο είναι και τόσο χρήσιμο για τη διαφήμιση) λέει δύο σχεδόν αντιφατικά πράγματα την ίδια στιγμή: υποδηλώνει πλούτο και πνευματικότητα».

Ορθά όλα αυτά σχετικά με τη διαφήμιση, ωστόσο σε ποιους αλήθεια απευθύνεται ένα βιβλίο σαν αυτό, ποιος είναι ο δυνάμει αναγνώστης του; Μήπως ένας χωρικός στην Αφρική, μήπως ένας Αβορίγινας; Γιατί πρέπει εντέλει αυτός ο άνθρωπος να νοιάζεται για τις απόψεις των συγγραφέων στην Εικόνα και το βλέμμα; Είναι λοιπόν ένα βιβλίο για τα κακώς κείμενα της δυτικής τέχνης, που απευθύνεται σ’ αυτούς ακριβώς τους ανθρώπους που είτε την καταναλώνουν είτε την αγαπούν. Το οξύμωρο είναι φανερό, πιστεύω.

Αν κάποιος με ρωτούσε: Να διαβάσω την Εικόνα και το βλέμμα; Θα του απαντούσα: Μα και βέβαια, ασυζητητί. Με τον δικό του τρόπο, είναι ένα βιβλίο σχεδόν τόσο σημαντικό όσο, για παράδειγμα, τα Τέχνη και ψευδαίσθηση του Gombrich ή Μελέτες εικονολογίας του Panofsky. Ας κρατάει όμως μικρό καλάθι, θα ’λεγα, απέναντι σε κάποιες απόψεις που παγιδεύουν με τη σιγουριά τους.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, η επιστολική νουβέλα, την οποία συνέγραψε με την Ελένη Κοφτερού, «Άρης» (εκδ. Κίχλη).