alfavita ton pragmaton

Για την ποιητική συλλογή της Ειρήνης Γιαννάκη «Η αλφαβήτα των πραγμάτων» (εκδ. Μελάνι).

Του Κώστα Κουτσουρέλη

Ο Άρης Μπερλής, που πρόσφατα αποχαιρετήσαμε, στάθηκε μεγάλος λάτρης της ποίησης – ελληνικής και αγγλικής προ πάντων. Γνώριζε τα πάθη και τα παθήματά της σε βάθος, γνώριζε καλά και τα αδιέξοδά της τα σημερινά. Σ’ ένα σαρδόνιο κείμενό του προ καιρού είχε αραδιάζει κάμποσους λόγους για να απαντήσει σ’ ένα ερώτημα που κατά τ’ άλλα κανείς δεν του έθεσε: γιατί δεν γράφει ποίηση. Σε αντίθεση με το περίλαμπρο παρελθόν του, είχε πει, ο ποιητικός λόγος, «ιδιαίτερα στη σημερινή Ελλάδα είναι λόγος αναιμικό, εσωστρεφής, μαραζιάρης, βαρετός».

 

Εγκλωβισμένοι καθώς είμαστε ανάμεσα σε δύο φαινόμενα που απαξιώνουν την τέχνη μας όλο και περισσότερο, και παριστάνουμε ότι δεν τα βλέπουμε, τον τρομακτικό εκδοτικό πληθωρισμό, αφ’ ενός, και την επιδεικτική αδιαφορία του κοινού, αφ’ ετέρου, καθένας από μας που επιμένει να στιχουργεί, και το πράττει συνειδητά και όχι για χόμπυ, οφείλει να εξηγήσει, να εξηγηθεί γιατί και για ποιον το κάνει. Όχι στους άλλους – στον εαυτό του τον ίδιο.

Το κείμενο του Μπερλή δεν προκάλεσε τις αντιδράσεις που θα όφειλε, γενικά τα καίρια ερωτήματα σ’ αυτή τη χώρα τ’ αποφεύγουμε όπως ο διάολος το λιβάνι. Όμως το ερώτημα που έθεσε είναι καίριο, το κύριο ερώτημα που οφείλει να θέτει κάθε ποιητής: «Γιατί γράφω;». Εγκλωβισμένοι καθώς είμαστε ανάμεσα σε δύο φαινόμενα που απαξιώνουν την τέχνη μας όλο και περισσότερο, και παριστάνουμε ότι δεν τα βλέπουμε, τον τρομακτικό εκδοτικό πληθωρισμό, αφ’ ενός, και την επιδεικτική αδιαφορία του κοινού, αφ’ ετέρου, καθένας από μας που επιμένει να στιχουργεί, και το πράττει συνειδητά και όχι για χόμπυ, οφείλει να εξηγήσει, να εξηγηθεί γιατί και για ποιον το κάνει. Όχι στους άλλους – στον εαυτό του τον ίδιο.

Η Ειρήνη Γιαννάκη είναι μια τέτοια περίπτωση, ανθρώπου που την έχει απασχολήσει έντονα και συνειδητά το ποιητικό πρόβλημα. Ήδη ως κριτικός και δοκιμιογράφος έχει καταπιαστεί μ’ αυτό. Το βιβλίο της, παρότι πρώτο, δεν είναι βεβαίως πρωτόλειο. Έρχεται άλλωστε σε μια ηλικία όπου η ίδια η έννοια του πρωτολείου στις προσπάθειες τις συνειδητές, τις σοβαρές, καταχρηστικώς χρησιμοποιείται. Ένας άνθρωπος που περιμένει τόσο καιρό δεν βγαίνει στα φόρα με πρωτόλεια. Η Αλφαβήτα των πραγμάτων, που είναι η απάντηση της Γιαννάκη στο ερώτημα «γιατί γράφω», είναι μια απάντηση ώριμη, μεστή, και ως τέτοια πρέπει να κριθεί.

Ήδη ο τίτλος μάς λέει εδώ πολλά. Η μια του λέξη, η Αλφαβήτα, για το ζήτημα της μορφής, της οργάνωσης του ποιητικού υλικού. Η άλλη λέξη, τα πράγματα, για το πρόβλημα της θεματολογίας, της αναφορικότητας του λόγου. Η Γιαννάκη μας παρουσιάζει μια σειρά από ποιήματα οργανωμένα σε τίτλους μονολεκτικούς, από την «Αγριοσυκιά» και τη «Βάρκα» στο έμπα, ώς τα «Ψάρια» και το «Ωρολόγιον» στο έβγα του βιβλίου της. Ένα τέτοιο βιβλίο προφανώς δεν γράφεται διαχυτικά, τα γράμματα στη σειρά δεν μας τα αραδιάζει κάποια έμπνευση ή εκχείλιση συναισθημάτων. Το αλφάβητο, που είναι μια μορφή καταλόγου αρχέτυπη, ίσως η πιο αρχέτυπη μορφή του πολιτισμού μας, ως τρόπος οργάνωσης ποιητικής προϋποθέτει, προαπαιτεί πρόγραμμα, ενοποιό ματιά, εικόνα συνολική. Δεν είναι τυχαίο ότι πάνω στον καμβά του έχουν γραφτεί έργα σημαντικά διεθνώς, αναφέρω πρόχειρα το συναρπαστικό Αλφάβητο της Ίνγκερ Κρίστενσεν. Μερικά ποιήματα, τα πρώτα, μπορεί να έρθουν όντως χαρισμένα, όπως έλεγε ο Βαλερύ, όμως τα υπόλοιπα τα κρίνει η ικανότητα του ποιητή να εργαστεί αναλυτικά και συνθετικά. Και η Γιαννάκη την ικανότητα αυτή την διαθέτει. Δεν μας προτείνει μια συλλογή ποιημάτων, που θα μπορούσε να είναι και το αποτέλεσμα μιας ουρανοκατέβατης μουσοληψίας, μας προτείνει μια σύνθεση, κι αυτό έχει τη σημασία του. Ένα το κρατούμενο λοιπόν.

Η άλλη συνιστώσα λέξη του τίτλου του βιβλίου είναι κι αυτή προγραμματική. Η ποιήτρια μιλάει για πράγματα. Προσοχή: όχι για συναισθήματα και εντυπώσεις, για τις περιπλανήσεις του εγώ στη σφαίρα του νεφελώδους υποκειμενισμού, στην οποία πελαγοδέρνεται το 90% της τρέχουσας ποιηματογραφίας. Αλλά κι αυτό ακόμη το ποιητικό εγώ το τοποθετεί μέσα σε πράγματα απτά, σε ένα περιβάλλον αναγνωρίσιμο, ακόμη κι όταν οι οικείες του μορφές μάς έχουν γίνει πλέον γριφώδεις.

Στις ξερολιθιές φυτρώνουν παπαρούνες
σαν τις λέξεις που έχεις μόνο ακουστά
να πεις πώς γράφονται δεν ξέρεις.

Η στροφή αυτή στα πράγματα, στην περίπτωσή της είναι και στροφή στην ιστορία των πραγμάτων, δηλαδή στην ιστορία. Η Γιαννάκη ανήκει στους πολύ λίγους νεώτερους ποιητές μας σήμερα που δεν διστάζει να στοχαστεί πάνω στο ζήτημα της ιθαγένειας, της ελληνικής γλώσσας και της αντοχής της, της ολισθηρής έννοιας της ελληνικότητας της ίδιας.

Ξαναπιάνει έτσι ένα νήμα που από τον καιρό της Γενιάς του 1930 μόνο αραιά και πού το συναντούμε στις σελίδες της σύγχρονης λογοτεχνίας. Οι αναφορές της Γιαννάκη σε δύο πρόσωπα σημαδιακά αλλά και άκρως αντιθετικά στο εσωτερικό αυτής της μεγάλης Γενιάς, της σπουδαιότερης φουρνιάς συγγραφέων που έγραψαν ελληνικά μετά την κλασική εποχή, τον Ζήσιμο Λορεντζάτο και τον Νικόλαο Κάλας, είναι χαρακτηριστικές. Όπως και η μνεία της λεωφόρου Συγγρού, που από τον καιρό του Θεοτοκά και του Σεφέρη παραμένει ο δρόμος που ενώνοντας το παρελθόν με το μέλλον δεν έπαψε να ζητάει «δυνατούς ποιητές».

Είδα τη Συγγρού σε όνειρο
κι ήμουνα ακριβώς στο μέσον
γύρω ερημιά
ούτε πεζοί ούτε τροχοφόρα
απ’ τη μια η θάλασσα να λαμπυρίζει
κι απ’ την άλλη οι Στύλοι να ’χουν τυλιχτεί στις φλόγες

H Γιαννάκη ως ανθρωπότυπος συγγραφικός ανήκει στους poetae docti, στους διανοητικούς ποιητές. Όμως ο παρεξηγημένος αυτός όρος την αδικεί στο μέτρο που η ποίησή της δεν αποστέργει, κάθε άλλο, ούτε τον γλωσσικό αισθησιασμό, ούτε τη συγκινησιακή φόρτιση.

Δύο τα κρατούμενα. Προφανώς η Γιαννάκη ως ανθρωπότυπος συγγραφικός ανήκει στους poetae docti, στους διανοητικούς ποιητές. Όμως ο παρεξηγημένος αυτός όρος την αδικεί στο μέτρο που η ποίησή της δεν αποστέργει, κάθε άλλο, ούτε τον γλωσσικό αισθησιασμό, ούτε τη συγκινησιακή φόρτιση. Ποίηση διανοητική δεν σημαίνει ποίηση εγκεφαλική, αλλά ποίηση ιδεών αρμοσμένων πάνω στην επικράτεια των βιωμάτων, «στοχασμός των σπλάχνων», για να το πω με τον τρόπο του Παναγιώτη Κονδύλη. Το αντίθετο του διανοητικού ποιητή δεν είναι ο ναΐφ ή ο πηγαίος ποιητής – είναι ο ντιλετάντης. 

Στο κείμενό του που μνημόνευσα στην αρχή, ο Άρης Μπερλής διαπιστώνει ότι «ο κύκλος της ποίησης, όπως την ξέραμε, έχει κλείσει». Θα συμφωνήσω με τη διαπίστωση αυτή, υπό μία διευκρίνιση όμως. Αντίθετα από την ευθεία γραμμή, τη μονοδρομημένη ιδίως, ο κύκλος, ώς σχήμα γεωμετρικό, δεν έχει ούτε αρχή ούτε πέρας. Δεν υπάρχει σε μια του άκρη νήμα τερματισμού για να κοπεί, όπως οι θεολογίες της ιστορίας, οι μεσσιανισμοί και οι ουτοπίες επιμένουν. Τη μία πλήρη περιστροφή ακολουθεί μια δεύτερη, και μια τρίτη. Του κύκλου τα γυρίσματα αναπαημό δεν έχου

Καλώς λοιπόν έκλεισε ο κύκλος. Καιρός να ξαναρχίσει. Θέλουμε δε θέλουμε είμαστε υποχρεωμένοι να τον πάρουμε εκ νέου από την αρχή. Τότε μόνο ενδέχεται να δούμε και πάλι μέσα από τα σκοροφαγωμένα μας γράμματα να αναθάλλουν, εκ νέου, τα πράγματα.

Ξύπνησα και ήμουνα ξανά στο πατρικό
κι η γυναίκα που ξεσκόνιζε το σπίτι
να σαλεύει κάτι είδε στον σκοροφαγωμένο Παλαμά
η άνοιξη η άγρια που χίμηξε απ’ το φεγγίτη
φύσηξε πνοή στη βιβλιοθήκη

* Ο ΚΩΣΤΑΣ ΚΟΥΤΣΟΥΡΕΛΗΣ είναι ποιητής και μεταφραστής.

altΗ αλφαβήτα των πραγμάτων
Ειρήνη Γιαννάκη
Μελάνι 2017
Σελ. 42, τιμή εκδότη €7,50

alt

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Κομμάτια» του Ευριπίδη Γαραντούδη (κριτική) – Προσεγγίζοντας το παρελθόν μέσα από τη μνήμη και το όνειρο

«Κομμάτια» του Ευριπίδη Γαραντούδη (κριτική) – Προσεγγίζοντας το παρελθόν μέσα από τη μνήμη και το όνειρο

Για την ποιητική συλλογή του Ευριπίδη Γαραντούδη «Κομμάτια» (εκδ. Πόλις). 

Γράφει ο Αλέξανδρος Δεδιλιάρης

Με την τελευταία ποιητική του συλλογή, ...

«Σατόρι – Η στιγμή της φωτοσύνθεσης» του Μανόλη Πρατικάκη (κριτική) – Τ’ ανθισμένα δέντρα είναι τα πιο αυθεντικά ποιήματα

«Σατόρι – Η στιγμή της φωτοσύνθεσης» του Μανόλη Πρατικάκη (κριτική) – Τ’ ανθισμένα δέντρα είναι τα πιο αυθεντικά ποιήματα

Για την ποιητική συλλογή του Μανόλη Πρατικάκη «Σατόρι – Η στιγμή της φωτοσύνθεσης» (εκδ. Αρμός). 

Γράφει ο Σταύρος Κουβαράς

Ο Μαν...

«Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» του Αρμάντο Ρομέρο – Ποίηση όπως το φως κι η θάλασσα

«Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» του Αρμάντο Ρομέρο – Ποίηση όπως το φως κι η θάλασσα

Για την ποιητική συλλογή του Αρμάντο Ρομέρο (Armando Romero) «Το χρώμα του Αιγαίου και άλλα ποιήματα» (μτφρ. Αγαθή Δημητρούκα, εκδ. Τόπος). 

Γράφει ο Χρήστος Κούκης

Ο Αρμάντο Ρομέρο έλκει την καταγωγή του από την Ελλάδα. Σ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«

«"Λέω παραμύθια να ξορκίσω το κακό" – Σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας του Σωκράτη Μάλαμα» του Λέοντα Ναρ

Για τη βιογραφία «Λέω παραμύθια να ξορκίσω το κακό... – Σχεδίασμα ποιητικής βιογραφίας του Σωκράτη Μάλαμα» (εκδ. Πατάκη) του Λέοντα Α. Ναρ. Κεντρική εικόνα: Ο Σωκράτης Μάλαμας. 

Γράφει ο Κώστας Φρουζάκης

Το ν...

«Η νύφη και το “Καληνύχτα Σταχτοπούτα”» της Καρολίνα Μπιάνκι (κριτική) – Η ιστορία της σφαγής των γυναικών

«Η νύφη και το “Καληνύχτα Σταχτοπούτα”» της Καρολίνα Μπιάνκι (κριτική) – Η ιστορία της σφαγής των γυναικών

Για την παράσταση «Η νύφη και το “Καληνύχτα Σταχτοπούτα”» της Καρολίνα Μπιάνκι (Carolina Bianchi) και της κολλεκτίβας Cara de Cavalo στην Πειραιώς 260, στο πλαίσιο του Φεστιβάλ Αθηνών. 

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

...
«Βίος και Πολιτεία»: Ο Δημήτρης Σίμος έρχεται στο Υπόγειο

«Βίος και Πολιτεία»: Ο Δημήτρης Σίμος έρχεται στο Υπόγειο

Στο 85ο επεισόδιο της σειράς συζητήσεων στο Βιβλιοπωλείο της Πολιτείας με ανθρώπους από το χώρο του βιβλίου και των ιδεών, o Κώστας Κατσουλάρης συνομιλεί με τον συγγραφέα αστυνομικών μυθιστορημάτων Δημήτρη Σίμο, με αφορμή το τελευταίο του μυθιστόρημα «Κανονικά παιδιά» (εκδ. Μεταίχμιο). Η συζήτηση θα μεταδοθεί την Πέ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Καλοκαίρι 2025: «Διαβάζοντας σε ανοιχτούς ορίζοντες» – 50 λογοτεχνικά βιβλία για όλες τις διαθέσεις και για κάθε στιγμή

Καλοκαίρι 2025: «Διαβάζοντας σε ανοιχτούς ορίζοντες» – 50 λογοτεχνικά βιβλία για όλες τις διαθέσεις και για κάθε στιγμή

Διηγήματα, νουβέλες και μυθιστορήματα, σύγχρονα και κλασικά, όλα μαζί ανοίγουν μια αναγνωστική βεντάλια για όλες τις διαθέσεις και προτιμήσεις και για κάθε στιγμή. 

Επιλογή-κείμενα: Κώστας Αγοραστός, Διονύσης Μαρίνος

Π...

Πού πάει ο κόσμος μας: 50 βιβλία για την Ιστορία, την πολιτική, την κοινωνία, την επιστήμη

Πού πάει ο κόσμος μας: 50 βιβλία για την Ιστορία, την πολιτική, την κοινωνία, την επιστήμη

Επιλογή πενήντα βιβλίων από την πρόσφατη βιβλιοπαραγωγή, εστιάζοντας στην Ιστορία, ελληνική και διεθνή, στην πολιτική και τη φιλοσοφία, αλλά και σε βιβλία που αφορούν τον πολιτισμό, την κοινωνία, τη θρησκεία, την ψυχολογία, την επιστήμη. Πενήντα δοκίμια ή μελέτες που μπορούν να μας κάνουν καλύτερους και πιο ενημερωμ...

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά νέες ποιητικές συλλογές από τις εκδόσεις Βακχικόν

Επτά ποιητές και ποιήτριες παραδίδουν τους στίχους τους στο αναγνωστικό κοινό μέσα από τις νέες τους ποιητικές συλλογές που κυκλοφορούν από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Book Press

Επτά ποιητικά βιβλία από τις εκδόσεις Βακχικόν. 

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ