Λένιν, του Βλαντιμίρ Μαγιακόφσκι - «Βάρκες οι άνθρωποι πάνω στην ξέρα»

Στις φερώνυμες εκδόσεις που οργάνωσε και δρομολόγησε ο Θανάσης Καστανιώτης με συνέπεια και διορατικότητα, έχουμε κατά καιρούς συναντήσει ιδιαιτέρως σημαντικούς οδοδείκτες για εσωτερικές διαδρομές, καθώς ακολουθούμε τη ροή του γενικού πολιτισμικού (και όχι μόνον) χρόνου. Στο πλαίσιο αυτό εντάσσεται η δίγλωσση έκδοση του εκτενέστατου ποιήματος του Βλαντίμιρ Μαγιακόφσκι (1893-1930) με τον πλήρη τίτλο «Βλαντίμιρ Ίλιτς Λένιν» (1924).

H ανάγνωση του ποιητικού κειμένου, παράλληλα με τα συναγόμενα από τον συνδυασμό των παρακειμένων που το πλαισιώνουν, μας προ(σ)καλεί να ανιχνεύσουμε ποικίλες λεπτομέρειες γενικού ενδιαφέροντος που δηλώνουν την πρόσληψη του Μαγιακόφσκι σε ό,τι αφορά το διαχρονικής αναφοράς φαινόμενο Λένιν στην ατομική και στη δημόσια διάστασή του μέσα στον ευρύ ιστορικόν ορίζοντα.

Η απόδοση στα ελληνικά απηχεί τη γλωσσική αισθητική ενός σπουδαίου διανοητή: του (γεννημένου το 1924) Αλέξη Πάρνη, ποιητή, πεζογράφου, θεατρικού συγγραφέα, μεταφραστή. Για όσους παρακολουθούμε, έστω και ενίοτε με δυσχέρειες προσέγγισης, πάντως συστηματικά την κινητικότητα και την επικοινωνία των γλωσσών, η ανά χείρας έκδοση αποτυπώνει με τον παραστατικότερο τρόπο την αντιστικτική σχέση ανάμεσα στη ρωσική γλώσσα του ποιητικού κειμένου του Μαγιακόφσκι και στην απόδοση του Πάρνη, η οποία (απόδοση) είναι σαφές ότι αντιπροσωπεύει μια μορφή δημιουργικής μετάφρασης και μεταφέρει στα καθ’ ημάς όχι μόνον την εν προκειμένω θεματική αλλά και την αισθητική αντίληψη του Μαγιακόφσκι.

Η έκδοση ενισχύεται με εισαγωγικό σημείωμα και με επίμετρο του Πάρνη, ως παρακείμενα σχετικά με βιογραφικά και εργογραφικά δεδομένα του Μαγιακόφσκι, όπου και οι συνθήκες σύνθεσης του ποιήματος ως άμεσης (και εν θερμώ) αντίδρασης στον θάνατο του Βλαντίμιρ Ίλιτς Ουλιάνοφ, επιλεγόμενου Λένιν (1870-1924), και συμπληρώνεται με σημειώσεις ως πραγματολογική τεκμηρίωση για πρόσωπα και πράγματα που εμπλέκονται στην οργάνωση του κειμενικού κόσμου.

Εκτός από το αυτονόητο, δηλαδή πληροφορίες για την παρουσία του Λένιν ως ανθρώπινης υπόστασης και ως δημόσιας οντότητας μέσα στον γενικό ιστορικό χρόνο, καθώς αυτός ακολουθεί τις προσωπικές και τις πολιτικές διαδρομές του, η ανάγνωση στην επιφάνεια αλλά και κάτω από τις γραμμές του ποιητικού κειμένου, παράλληλα με τα συναγόμενα από τον συνδυασμό των παρακειμένων που το πλαισιώνουν, μας προ(σ)καλεί να ανιχνεύσουμε ποικίλες λεπτομέρειες γενικού ενδιαφέροντος που δηλώνουν την πρόσληψη του Μαγιακόφσκι σε ό,τι αφορά το διαχρονικής αναφοράς φαινόμενο Λένιν στην ατομική και στη δημόσια διάστασή του μέσα στον ευρύ ιστορικόν ορίζοντα αυτού, όπως:

Ακόμα:

Όλα αυτά τα δεδομένα συνθέτουν ένα ευρύ πεδίο στήριξης για την ευρηματική διαχείριση εννοιών με γενικό διαχρονικό ενδιαφέρον, όπως είναι ο θάνατος και η ταχύτητα ροής του βίου, η σχέση της Ιστορίας με την αντικειμενική πραγματικότητα, η προδοσία, η εκδίκηση, η βούληση και η λογική, η γνώση και η άγνοια, η αυτογνωσία, ο φόβος, το πένθος, ο πόνος, η θλίψη, ο θρήνος, η δόξα και η πτώση, η θυσία, η φιλανθρωπία, η φτώχεια, η ηθική, η αισθητική, η ελευθερία και η δουλεία, η επανάσταση, η υπερηφάνεια, η αιωνιότητα, η μνήμη και η λήθη, η κοινωνική ισότητα και η κοινωνική αδικία, η δράση, ο κόσμος των ιδεών, το άτομο και το σύνολο, η ροή του χρόνου, η υπέρβαση των ορίων.

Με αυτές τις προϋποθέσεις, το εκτενέστατο ποίημα «Λένιν» φαίνεται να αντιστοιχεί σε μια εξίσου εκτενέστατη πινακοθήκη γραμματικών εικόνων που αποδίδουν εσωτερικά τοπία με ιδιαίτερη ένταση και ποικίλη θεματική.

H λεπτομερής προσωπογραφία με θέμα την ιστορική παρουσία του Λένιν αποτελεί το επίκεντρο στη δομή της πινακοθήκης και προβάλλεται ως παραστατική κωδικοποίηση του εσωτερικού ανθρώπου με το βαρύ βιωματικό και γνωστικό φορτίο, που διαγράφει τις διαδρομές του ανάμεσα στις διελκυστίνδες της αντικειμενικής πραγματικότητας κραδαίνοντας και το κοινωνικό, εξίσου βαρύ, προσωπείο του.

Στο πλαίσιο αυτό, η λεπτομερής προσωπογραφία με θέμα την ιστορική παρουσία του Λένιν αποτελεί το επίκεντρο στη δομή της πινακοθήκης και προβάλλεται ως παραστατική κωδικοποίηση του εσωτερικού ανθρώπου με το βαρύ βιωματικό και γνωστικό φορτίο, που διαγράφει τις διαδρομές του ανάμεσα στις διελκυστίνδες της αντικειμενικής πραγματικότητας κραδαίνοντας και το κοινωνικό, εξίσου βαρύ, προσωπείο του. Για τη σύνθεση του περιεχομένου αυτής της κωδικοποίησης ο Μαγιακόφσκι φαίνεται να αξιοποιεί δεδομένα που προσδιορίζουν τις δικές του επιλογές και διαδικασίες σε ό,τι αφορά τη βιωματική πρόσληψη της εξωτερικής, αντικειμενικής πραγματικότητας. Από αυτή την άποψη είναι δυνατόν να εκτιμήσουμε τις γραμματικές εικόνες που προσδιορίζουν τη σύνθεση του ποιήματος «Λένιν», ως παραστατικά τεκμήρια του υποκειμενικού και επομένως κειμενικού κόσμου του ίδιου του Μαγιακόφσκι.

Εδώ εντοπίζουμε και τοπία από τον εξωτερικό κόσμο, όπως: η Λεωφόρος Νέφσκι και ο ποταμός Νέβα στην Αγία Πετρούπολη ή «Πήτερ» κατά την απόδοση του Πάρνη από παρεμφερή διατύπωση του Μαγιακόφσκι (που ακούγεται μέχρι και σήμερα σαν έκφραση «ρομαντικού» συναισθήματος για την πόλη), οι δρόμοι Τβερσκόι και Ντιμιτρόβκα και ο σιδηροδρομικός σταθμός στη Μόσχα, το Μπαλσόι Τεάτρ, ποικίλες λεπτομέρειες από το κοινωνικό, το βιομηχανικό, το φυσικό περιβάλλον. Και στην περίπτωση όμως αυτή κυριαρχεί η βιωματική πρόσληψη από την οπτική του εσωτερικού ανθρώπου, δηλαδή εντέλει από την οπτική του Μαγιακόφσκι.

Για την οργάνωση των γραμματικών εικόνων εμπλέκεται ως προσδιοριστικός παράγων η αξιοποίηση της μεταφοράς, όπως αποτυπώνει ο Πάρνης. Π.χ.: «Βάρκες οι άνθρωποι / πάνω στην ξέρα», «κυλάνε τα δάκρυα / παγερές / ποταμιές», «Η καταχνιά / μοναχά / στα βράχια / ξαπλωμένη», «Δεν είσαι πια / στεγνό ποτάμι, / χλόη πατημένη. / Τους ατμούς της οργής / σε νέφη / θα σμίξεις», «σα γενειάδα / στην πόλη φυτρώνει ο καπνός», «Φανταζόσουν / το κανόνι / σαν τζάκι - / να βήχει φλόγες», «Γίγαντας / σκεπασμένος ματωμένη σκουριά / ο λαός», «Ο αγέρας / άγρυπνος / τη γη συνταράζει», «Στ’ άγρια δάση / των καμινάδων / πέρα».

Ομόλογη είναι η συμμετοχή της αφοριστικής διατύπωσης ως κωδικοποίηση αρχών που διέπουν τον κειμενικό (αλλά και τον συναγόμενο από τα συμφραζόμενα ιδεολογικό) κόσμο του Μαγιακόφσκι. Π.χ.: «Ολομόναχος / δεν τα βγάζεις πέρα, / κάθε τρανός / σου παριστάνει τ’ αφεντικό, / αλλά και δυο μικροί / σου παίρνουν τον αέρα», «Κόμμα - / ραχοκοκαλιά της τάξης. / Κόμμα - / αθανασία των έργων μας. / Κόμμα - / το μόνο που δε θα με προδώσει. / Σήμερα εντολοδόχος / κι αύριο / βασίλεια κάνω λιώμα. / Νους της τάξης, / έργο της τάξης, / ισχύς της τάξης - / να τι σημαίνει / κόμμα».

Καθώς ανιχνεύουμε περαιτέρω στοιχεία στη σημασιολογική και υφολογική δομή του ποιήματος, εντοπίζουμε ακόμα και –μικρής, έστω, έκτασης– ενδιαφέροντα μεταγλωσσικά τεκμήρια π.χ. στη διάσταση της αξιοποίησης γλωσσικών μονάδων ως υλικού για τη θεματική οργάνωση του κειμένου, ανεξάρτητα από τη χρήση της γλώσσας ως κοινού οχήματος διατύπωσης και διεκπεραίωσης σημαινομένων, όπως: «Για μας / η λέξη / μουσικός ωκεανός» (και μεταφορά), καθώς και στη διάσταση της αυτοαναφορικότητας της δημιουργικής γραφής, όπως: «Το ξέρω, / ο λυρικός / θα μορφάσει με πικρία. / Ο κριτικός / θα χυμήξει / για το χτύπημα: / “Δε βλέπω το στίχο. / Μοιάζει / ρητορία! / Αρθρογράφημα. / Δεν υπάρχει ποίημα.”».

Ο Πάρνης διασώζει τον καταιγιστικό, αφηγηματικό, παραστατικό, βιωματικό, σαρκαστικό, πλήρη πάθους λόγο του Μαγιακόφσκι, όπως αντιστοιχεί στην υφολογική δομή του πρωτότυπου κειμένου.

Ο Πάρνης διασώζει τον καταιγιστικό, αφηγηματικό, παραστατικό, βιωματικό, σαρκαστικό, πλήρη πάθους λόγο του Μαγιακόφσκι, όπως αντιστοιχεί στην υφολογική δομή του πρωτότυπου κειμένου, όπου αναγνωρίζουμε χωρίς υπερβολή και έναν μακρινό ή «αποκλίνοντα», έστω, απόγονο-διαχειριστή των αρχών του κινήματος Sturm und Drang (Ορμή και Θύελλα, ακριβώς) από τις πρώιμες εποχές του ρομαντισμού (18ος-19ος αιώνας).

Η συνεχής διαδοχή σύντομων στίχων μετρά τις κοφτές ανάσες και τα γρήγορα βήματα αυτού του λόγου με τον έντονο ρυθμό ως συνδυασμό ποικίλων παρηχήσεων, μεταξύ των οποίων η ομοιοκαταληξία, που αποτελεί τον ιδιαιτέρως προσδιοριστικό παράγοντα της αισθητικής του Μαγιακόφσκι και τηρεί απολύτως ο Πάρνης.

Ακριβώς στο επίμετρο της έκδοσης ο Πάρνης αναφέρεται στη μεγάλη παράδοση της ρωσικής γραμματείας που επιδεικνύει προσήλωση στον ρυθμό και στην ομοιοκαταληξία (ρίμα) ως κυρίαρχα υφολογικά στοιχεία με εμφανή πάντως ευελιξία κατά την εξέλιξη της ρωσικής λογοτεχνικής παραγωγής, και όχι βεβαίως με «αγκύλωση» σε παραδοσιακά στερεότυπα.

Εδώ έχουμε μια καλή ευκαιρία για να θυμηθούμε π.χ. το εκτενέστατο έμμετρο μυθιστόρημα Ευγένιος Ονιέγκιν του Αλεξάντρ Πούσκιν (1799-1837) και την επίσης έμμετρη δημιουργική μετάφραση (2000) της Κατερίνας Αγγελάκη-Ρουκ.

Παράλληλα, και στην περίπτωση του ποιήματος «Λένιν»ο Μαγιακόφσκι αποδεικνύει ότι παραμένει συνεπής στην ιδιότητά του ως δημιουργικού εκπροσώπου του κινήματος του Φουτουρισμού, όπως αυτό εκδηλώθηκε στη Ρωσία των αρχών του 20ού αιώνα (κυρίαρχες φυσιογνωμίες ο ζωγράφος Καζίμιρ Μαλέβιτς, 1878-1935, και ο Μαγιακόφσκι), με καταγωγή από το σχετικό Μανιφέστο του Ιταλού ποιητή Φιλίπο Τομάζο Μαρινέττι (1876-1944) και πάντως μέσα στο μείζον κλίμα της Ρωσικής Πρωτοπορίας. Ο Πάρνης επισημαίνει ιδιαιτέρως τη σχέση του Μαγιακόφσκι με τον Βελίμιρ Χλέμπνικοφ (1885-1922), ποιητή, πεζογράφο, θεωρητικό του Φουτουρισμού, ο οποίος εισήγαγε τον Μαγιακόφσκι στο κίνημα αυτό.

Τις αρχές και τις ιδέες του Φουτουρισμού ο Μαγιακόφσκι προσάρμοσε στην ποιητική του, όπως αναγνωρίζεται στο εμβληματικό ποίημα «Σύγνεφο με παντελόνια» (1915-1916), καθώς και στα ποιήματα «Ο πόλεμος και η ειρήνη» (επίσης 1915-1916), «Ο αυτοαγαπώμενος συγγραφέας αφιερώνει τούτες τις γραμμές στον εαυτό του» (1916), «Ο άνθρωπος» (1916-1917), «Παρίσι» (1923), «Ιωβηλαίο» (1924, hommage στον Πούσκιν, παρά την αρνητική θέση των φουτουριστών απέναντι στο έργο του Πούσκιν, του Ντοστογιέφσκι, του Τολστόι), «Ξελασπώστε το μέλλον» (1925), «Καλά πάμε / Το ποίημα του Οχτώβρη» (1926-1927), «Μ’ όλη μου τη φωνή» (1930). Για τα ποιήματα αυτά, μάλλον για εκτενή, έστω, αποσπάσματα αυτών, έχουμε εν προκειμένω στη (συγκριτική, και όχι μόνον) διάθεσή μας την απόδοση στα ελληνικά (πρώτη έκδοση 1964, επανέκδοση 2015) του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990) με βάση κατά λέξη μεταφράσεις, μεταξύ άλλων του Άρη Αλεξάνδρου (1922-1978), σε διαφορετικού είδους υφολογική αισθητική, όπου εντοπίζουμε και τον δεκαπεντασύλλαβο του Ρίτσου στο ποίημα «Σύγνεφο με παντελόνια»: επάνω στο ματόβρεχτο κομμάτι της καρδιάς μου.

Στο “Λένιν” ο Μαγιακόφσκι, από τη μακρά απόσταση του γενικού πολιτισμικού χρόνου, αναγνωρίζεται σήμερα να “προτείνει” μια ενδιαφέρουσα παραδειγματική εφαρμογή σε ό,τι αφορά τη δημιουργική αφήγηση του πραγματικού.

Ο Πάρνης υπενθυμίζει ότι ακριβώς στο ποίημα «Μ’ όλη μου τη φωνή» αναγνωρίζεται επιγραμματική διατύπωση των αρχών της ποιητικής του Μαγιακόφσκι, ο οποίος φαίνεται να προτείνει έναν τύπο διανοητή που προσωποποιεί τη συνέργεια της δημιουργίας και της κοινωνίας. Υπ’ αυτές τις συνθήκες, σχετικά με το ποίημα «Λένιν», και αν παρακαμφθούν οι συγκεκριμένες και πολλαπλώς γνωστές βιογραφικές, ιστορικές, γεωπολιτικές παράμετροι που προσδιορίζουν τη φυσική παρουσία τόσο του Μαγιακόφσκι ως δημιουργού όσο και του Λένιν ως παράγοντος πολιτικής στη Ρωσία και κατόπιν Σοβιετική Ένωση των αρχών του 20ού αιώνα:

Ο σύγχρονος αποδέκτης της έκδοσης που δεν (θέλει να) στηρίζεται κατ’ ανάγκην σε ανάλογο γνωστικό, φιλολογικό, ιστορικοπολιτικό υλικό, και ανεξάρτητα από ατομικούς ιδεολογικούς ή αισθητικούς προσανατολισμούς, καθώς αντιμετωπίζει ακριβώς το ποίημα «Λένιν» να έρχεται από ένα μεγάλο βάθος χρόνου, είναι δυνατόν να αναγνωρίσει μια ενδιαφέρουσα παραδειγματική εφαρμογή του τρόπου, με τον οποίον ο δημιουργός δεν προσλαμβάνει απλώς την αντικειμενική πραγματικότητα, αλλά αναπτύσσει διαλεκτική σχέση μαζί της παραβιάζοντας τα στοιχεία συγχρονίας με προοπτική διαχρονικής ισχύος για ελεύθερες περιηγήσεις στον κόσμο των ιδεών και της αισθητικής.

Με άλλα λόγια, στο ποίημα «Λένιν» ο Μαγιακόφσκι, από τη μακρά απόσταση του γενικού πολιτισμικού χρόνου, αναγνωρίζεται σήμερα να «προτείνει» μια ενδιαφέρουσα παραδειγματική εφαρμογή σε ό,τι αφορά τη δημιουργική αφήγηση του πραγματικού. Εδώ ακριβώς εντοπίζεται η προστιθεμένη αξία της έκδοσης.

* Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου.
Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).

Απόσπασμα από το ποίημα

Λένιν

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΒΛΑΝΤΙΜΙΡ ΜΑΓΙΑΚΟΦΣΚΙ