«Άξαφνα σταματάει καταμεσής μιας λέξης»

Οι Εκδόσεις Κέδρος, στο πλαίσιο της σταθερής παρουσίας τους στη σύγχρονη αγορά πολιτισμού, προσφέρουν μια εξαιρετική ευκαιρία για την επίσκεψη σε μια ιδιαίτερη περιοχή ενός δημιουργικού χωρόχρονου που αντιπροσωπεύει η ποίηση του Γιάννη Ρίτσου (1909-1990).

Αυτή την ιδιαίτερη περιοχή χαρτογραφεί η σύνθεση του συγκεντρωτικού τόμου με τον τίτλο Μαρτυρίες που περιλαμβάνει τρεις σειρές ποιημάτων: Σειρά πρώτη με ποιητική παραγωγή (εβδομήντα εννέα ποιήματα) των ετών 1957-1963 (έκδοση ως ανεξάρτητη ποιητική συλλογή 1963), Σειρά δεύτερη με ποιητική παραγωγή (εκατόν δέκα ποιήματα) των ετών 1964-1965 (έκδοση ως ανεξάρτητη ποιητική συλλογή 1966), Σειρά τρίτη με ποιητική παραγωγή (σαράντα ποιήματα) των ετών 1961-1967 (που δεν εκδόθηκε ποτέ αυτοτελώς). Σύμφωνα με σχετικό σημείωμα που ανήκει στα παρακείμενα του βιβλίου, η παρουσίαση των τριών αυτών σειρών εδώ βασίζεται στην έκδοση του συγκεντρωτικού τόμου ποιημάτων του Ρίτσου με τον τίτλο Ποιήματα Θ’  (Κέδρος 1989), την οποία επέβλεψε ο ίδιος ο Ρίτσος, και στην οποία περιλαμβάνονται οι τρεις σειρές των Μαρτυριών.

Μακρά δημιουργική πορεία

Η πολυσήμαντη συγγραφική δραστηριότητα του Ρίτσου αντιστοιχεί σε μια μακρά δημιουργική πορεία που αρχίζει το 1934 με την ποιητική συλλογή Τρακτέρ.

Η πολυσήμαντη συγγραφική δραστηριότητα του Ρίτσου (ποίηση, πεζογραφία, θέατρο, μεταφράσεις) αντιστοιχεί σε μια μακρά δημιουργική πορεία που αρχίζει το 1934 με την ποιητική συλλογή Τρακτέρ (μέσα στο τοπίο της νεωτερικής ποίησης με σημαντικούς οδοδείκτες, όπως είναι η ποιητική συλλογή του Γιώργου Σεφέρη με τον τίτλο Μυθιστόρημα, ή η ποιητική συλλογή του Ανδρέα Εμπειρίκου με τον τίτλο Υψικάμινος, πρώτες εκδόσεις και των δύο συλλογών το 1935), και φτάνει μέχρι σχεδόν το τέλος της δεκαετίας 1980.

Μέσα στην ατμόσφαιρα αυτής της δραστηριότητας, παράλληλα με τα περισσότερο «γνωστά» (και για αμιγώς εξωκειμενικούς λόγους) έργα του Ρίτσου, όπως είναι ο Επιτάφιος (1936) ή η Ρωμιοσύνη (1966), και πάντως σε αντιστικτική σχέση με τη μείζονος υφολογικής και θεματικής σημασίας συλλογή δεκαεπτά αυτοτελών αλλά και συγγενών μεταξύ τους εκτενέστατων ποιητικών κειμένων υπό τον τίτλο Τέταρτη Διάσταση (1972), ο συγκεντρωτικός τόμος με τις Μαρτυρίες εξασφαλίζει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιπλάνηση σε μια εκτενή και πλούσια πινακοθήκη χαρακτήρων, τόπων, εννοιών που αποτυπώνει με τον πλέον παραστατικό τρόπο την αντιπαράθεση ανάμεσα στην πρόσληψη του εξωτερικού κόσμου και στην οργάνωση της υποκειμενικής πραγματικότητας.

Μέσα στις διελκυστίνδες αυτής της αντιπαράθεσης ο εσωτερικός άνθρωπος φαίνεται να συλλέγει ένα ευρύτατο φάσμα στοιχείων από τον εξωτερικό, αντικειμενικό κόσμο και να μεταφέρει αυτά αποδομημένα και μεταλλαγμένα κατά την οργάνωσή τους σε εσωτερικά τοπία απείρου κάλλους και συναισθήματος που συνθέτουν μια υποκειμενική και εντέλει κειμενική πραγματικότητα ως προϊόν ποικίλων, αποκλινόντων από την κοινή αντίληψη συνδυασμών.

Ο συγκεντρωτικός τόμος με τις Μαρτυρίες εξασφαλίζει μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα περιπλάνηση σε μια εκτενή και πλούσια πινακοθήκη χαρακτήρων, τόπων, εννοιών που αποτυπώνει με τον πλέον παραστατικό τρόπο την αντιπαράθεση ανάμεσα στην πρόσληψη του εξωτερικού κόσμου και στην οργάνωση της υποκειμενικής πραγματικότητας.

Για τη σύνθεση των εσωτερικών τοπίων ο Ρίτσος αξιοποιεί πλείστες πραγματικές λεπτομέρειες, όπου εντάσσονται και τα πλέον απλά ή ευτελή υλικά, όπως: σταχτοδοχείο με αποτσίγαρα, νοτισμένες σανίδες, πολύχρωμες χάντρες, τρύπια φύλλα, μαύροι σπόροι καρπουζιών, γυναικεία τσατσάρα, καμένα σπίρτα, γυάλινα κουμπιά, αλατιέρες και φλυτζανάκια, καρφιά, αεραντλίες, σφουγγάρια, ενώ από μια δεσπόζουσα θέση ο καθρέφτης λειτουργεί σαν παράθυρο προς τη ζωή, σαν αντανάκλαση φωτός που τυφλώνει, σαν δίοδος για την αυτογνωσία και για την πρόσληψη του περιβάλλοντος.

Είναι σαφές ότι η έμφαση κατά τη δόμηση του κειμενικού κόσμου στο βιβλίο αφορά το περιβάλλον, τόσο αυτό που ήδη υπάρχει σε διαχρονική διάσταση ως φυσική και κοινωνική παρακαταθήκη, όσο και αυτό που κατασκευάζεται σε συγχρονική διάσταση με χρηστικά υλικά ως εστία για το παρόν και για το μέλλον του καθημερινού βίου, όπως κωδικοποιούν με την κειμενική παρουσία τους ο αρχιτέκτονας, οι εργάτες και οι χτίστες, και με αυτή την ευκαιρία αλλά και κάτω από αυτή την οπτική έχει ενδιαφέρον να ξαναδιαβάσουμε το αφηγηματικό έργο του Γιώργου Χειμωνά με τον τίτλο ακριβώς Οι Χτίστες (1979).

Με αυτή την προϋπόθεση, ιδιαίτερο προσδιοριστικό στοιχείο των εσωτερικών τοπίων αντιπροσωπεύουν τα σπίτια «χτισμένα πάνω σ’ άλλα σπίτια ευθύγραμμα,/ μαρμάρινα», αρχοντικά για χρόνια κλεισμένα που ξαφνικά φωτίζονται χωρίς την ανθρώπινη παρουσία, σκοτεινά σπίτια, σπίτια χαώδη, σπίτια με πολυελαίους, σπίτια έρημα και κλειδωμένα, σπίτια τετράγωνα και άσπρα, σπίτια καμένα, «σπίτια πίσω απ’ τα δέντρα».

Περαιτέρω, στον κειμενικό κόσμο του βιβλίου εντοπίζονται χωράφια, κάμποι, καλύβια, χαλάσματα, γέφυρες, πηγάδια, κοιμητήρια, φανοστάτες, τηλεγραφόξυλα, καμπάνες και ρολόγια, κοκκινόχωμα, χωματόδρομοι και καρόδρομοι, βράχια, άσπρα χαλίκια, γήπεδα ποδοσφαίρου, καφενεία, προθήκες με ρεκλάμες, φαρμακεία, επίσης: θάλασσες, ακρογιάλια, λιμάνια, καράβια, βάρκες.

Τα τοπία συμπληρώνουν δέντρα και φυτά (ελιές, λυγαριές, αμπέλια, φραγκοσυκιές, πικροδάφνες, μηλιές, μουριές, κυπαρίσσια, τριανταφυλλιές, ηλιοτρόπια, αλλά και ξεράγκαθα), ζώα (κυρίως άλογα, αλλά και ελάφια, σκυλιά, αρκούδες), πουλιά (γλάροι, κουκουβάγιες, γεράκια, λελέκια, αλλά και κότες), άλλοι ζώντες οργανισμοί της φύσης (τζιτζίκια, χρυσόψαρα, σαλιγκάρια, πεταλούδες, φίδια, αράχνες, μέλισσες, ακρίδες, μερμήγκια, σαύρες).

Μέσα στα τοπία αυτά παρεμβαίνει και μια ιδιαίτερη ανθρώπινη παρουσία: υπνοβάτες, τσιγγάνοι, γέροι ψαράδες και νέες χωρικές, γαλάζιες γυναίκες και βρέφη στην κούνια, αγγελιαφόροι, ακροβάτες, κλέφτες, τρελοί, αποφυλακισμένοι.

Παράλληλα, σημαντική είναι η λειτουργική παρουσία των αγαλμάτων ως στοιχείο του περιβάλλοντος, ως καθημερινή παραπομπή στο παρελθόν, ως άμεση επαφή με το παρελθόν, ως ψηλάφηση του παρελθόντος, ως αναγωγή και πρότυπο του ζωντανού ανθρώπινου κάλλους. Την ατμόσφαιρα που περιβάλλει όλα αυτά τα δεδομένα, προσδιορίζουν η συνήθως σκληρή λάμψη του ήλιου και το φως της άλλοτε ολόκληρης και άλλοτε κομματιασμένης σελήνης, αέρας, σύννεφα, καταιγίδες και νεροποντές.

Ολόκληρο τα φάσμα των διαπροσωπικών σχέσεων

Αυτό το σύνθετο υλικό αποτελεί πρόσχημα για τον Ρίτσο προκειμένου να διαχειρισθεί με ευρηματικό τρόπο μείζονα και γενικού ενδιαφέροντος ζητήματα, όπως είναι η ουσία των πραγμάτων και η ύπαρξη, η μοναξιά, η ροή του χρόνου, η ζωή και ο θάνατος ή η σχέση ζωντανών και νεκρών, η αλλοτρίωση, η βούληση, η σιωπή, η βεβαιότητα, η μνήμη και η λήθη, η νίκη και η ήττα, η απάτη και η αυταπάτη, η γνώση, η τύψη, οι αισθήσεις, ο φθόνος, ο μόχθος, ο κίνδυνος, ο φόνος, η ενοχή, η επικοινωνία, η υποταγή, η αγάπη και ο έρωτας, η αθανασία, η μοίρα, η δόξα, η φυγή, οι επιθυμίες. Ολόκληρο τα φάσμα των διαπροσωπικών σχέσεων αντιπροσωπεύει τον άξονα διαχείρισης αυτών των ζητημάτων.

Λόγος πρωτίστως παραστατικός, άμεσος, βιωματικός, αφηγηματικός, ενίοτε παραβολικός, πυκνός, ανατρεπτικός και απροσδόκητος ως προς την επιλογή, τη διάταξη και τον συνδυασμό των σημαινομένων στο εσωτερικό ή στο τέλος των κειμένων.

Με αυτές τις προϋποθέσεις, τα σημαινόμενα κατά την οργάνωση των ποιημάτων του τόμου με βάση τους ελεύθερους στίχους (οι οποίοι κατά περίπτωση δεν υπερβαίνουν τους είκοσι τρεις) σε ενιαία ροή ή σε σύνθεση ενοτήτων, διεκπεραιώνει λόγος πρωτίστως παραστατικός (χαρακτηριστικός του –και εικαστικού– Ρίτσου), άμεσος, βιωματικός, αφηγηματικός, ενίοτε παραβολικός, πυκνός, ανατρεπτικός και απροσδόκητος ως προς την επιλογή, τη διάταξη και τον συνδυασμό των σημαινομένων στο εσωτερικό ή στο τέλος των κειμένων.

Μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα συλλογή εντυπωσιακών γραμματικών εικόνων (σε συνδυασμό και με ακουστικά ισοδύναμα) βασίζεται σχεδόν αποκλειστικά στην ευρηματική, συχνά αποκλίνουσα από την κοινή χρήση αξιοποίηση της μεταφοράς, με τα συνακόλουθα υπερρεαλιστικά αποτελέσματα, π. χ.: «δοκίμαζαν/ τον αέρα και το φως με τη γλώσσα τους», «Οι πέτρες μουσκεύουν στο φως και στη μνήμη», «Κοίταξε το χάραμα που άχνιζε./ Λίγο τριανταφυλλί στον ουρανό είναι πόνος», «ο ήχος του κουδουνιού γέμισε ρίζες τον αέρα», «το επιλήσμον φως», «το βαθύλαλο νερό, …/ … αμετανόητο», «χώθηκε μες στην τρύπα του ίσκιου του», «Η μουσική/ δεν είχε ακόμη εξατμιστεί – μια πίεση προς τους τοίχους,/ κι η αντίστοιχη πίεση απ’ έξω, της νύχτας», «το ένδοξο ηλιόγερμα», «η μικρή τροχαλία, σαν ένας κόμπος ίσκιου», «Τα μάτια του αλόγου, μεγάλα, σκοτεινά, ετοιμοθάνατα,/ ήταν δυό πύργοι δικοί του, μακρινοί, σ’ ένα τοπίο που έβρεχε», «Πουλιά περνάνε πάνω του, …/ κρεμούν δυό νότες πρόχειρες και χάνονται στο δείλι», «ένα τραγούδι με πολλές, σκοτεινές τρύπες», «Τον είδα ολόσωμο τον άνεμο», «ο θάνατος ανύπαρκτος από ελαφρότητα», «ο αδέσποτος ορίζοντας», «όχι λόγια,/ μόνο ήχους θολωτούς», «Άξαφνα σταματάει καταμεσής μιας λέξης».

Σε άμεση συνάρτηση βρίσκουμε την περαιτέρω επιλεκτική αποτύπωση χρωμάτων, π. χ: «Όχι γαλάζιος, - λέει, - ο ουρανός είναι κόκκινος/ με κίτρινες κουκίδες…/ …/ κόκκινα παπούτσια, πράσινα μαλλιά, γαλάζια στήθη,/ …/ έτοιμη να πηδήσει το είδωλό της, με το κόκκινο άλογό της», «Το βράδυ είναι κίτρινο/ με μια μαχαιριά τριανταφυλλένια», «Ξεχώρισε τα χρώματα της βροχής πίσω απ’ τα τζάμια - / το λείο κίτρινο στις καλαμιές, τη σκουριά στο κιγκλίδωμα,/ το σκιασμένο πράσινο μες στο τεφρό», «Έπρεπε, λέει, ν’ αποφύγει τα χρώματα. Σ’ έσχατη ανάγκη,/ μόνο το καστανό και το σταχτί με υπόλευκα διάκενα./ … Το στόμα του, όμως,/ ήτανε κόκκινο βαθύ, και μια σκιά μαβιά-γαλάζια/ έμενε ανάμεσα στο κάτω χείλος του και στο σαγόνι».

Με αυτές τις προϋποθέσεις αναγνωρίζεται ο δυναμικός χαρακτήρας της δημιουργικής γραφής του Ρίτσου. Εδώ εντάσσεται και η εμπλοκή μεταγλωσσικών στοιχείων, όπως εντοπίζεται στην αυτοαναφορικότητα της ποιητικής δημιουργίας σύμφωνα με την αντίληψη του Ρίτσου, π.χ.: «Γεύση βαθιά του τέλους προηγείται του ποιήματος. Αρχή» (όπου και μια ενδιαφέρουσα πρόταση για τη μορφή χαϊκού), «Κάποτε, μια τυχαία κι εντελώς ασήμαντη λέξη/ προσδίδει μια απροσδόκητη σημασία στο ποίημα», «Παράταιρα πράγματα παίρνει στα χέρια του – μια πέτρα/ ένα σπασμένο κεραμίδι, δυό καμένα σπίρτα,/ το σκουριασμένο καρφί στον απέναντι τοίχο,/ το φύλλο που μπήκε απ’ το παράθυρο, τις στάλες/ που πέφτουν απ’ τις νοτισμένες γλάστρες, τ’ άχυρο εκείνο/ πού ’φερε χτες ο αέρας στα μαλλιά σου, - τα παίρνει/ κι εκεί στην αυλή του χτίζει περίπου ένα δέντρο./ Σ’ αυτό το “περίπου” κάθεται η ποίηση. Τη βλέπεις;», και το διαχρονικώς ζητούμενο: «Πώς ζούνε οι άνθρωποι χωρίς την/ ποίηση;».

Τα μεταγλωσσικά στοιχεία δηλώνουν γνωστικό υλικό σε ό,τι αφορά τη δημιουργική χρήση της γλώσσας που προσδιορίζει την ποιητική (και όχι μόνον) παραγωγή του Ρίτσου.

Δημιουργική διαχείριση υλικού από την πολιτισμική κληρονομιά

O Ρίτσος συνάγει από το υλικό της πολιτισμικής κληρονομιάς κεντρικές ιδέες ή κεντρικά θέματα, προβάλλει αρχαίους τόπους ως τοπόσημα της σύγχρονης ατομικής περιπέτειας, επιλέγει κεντρικά ή περιφερειακά μυθικά πρόσωπα ως πρότυπα για την οργάνωση του δικού του κειμενικού κόσμου, στον οποίον μετέχουν και τα μυθικά αυτά πρόσωπα έχοντας διανύσει απόσταση αιώνων.

Στο πλούσιο γνωστικό υλικό του Ρίτσου εντάσσονται και τα διακείμενα που αναγνωρίζονται στη σύνθεση των ποιημάτων του τόμου, και ιδιαιτέρως της Δεύτερης σειράς των Μαρτυριών. Πρόκειται για τη δημιουργική διαχείριση υλικού από την πολιτισμική κληρονομιά (Ομηρικά Έπη, Αργοναυτική εκστρατεία, Αισχύλου Επτά επί Θήβας, ποικίλες πληροφορίες μυθολογικού και ιστορικού περιεχομένου). Όπως ισχύει για τη σύνθεση της συλλογής Τέταρτη Διάσταση, και στην προκειμένη περίπτωση ο Ρίτσος συνάγει από το υλικό της πολιτισμικής κληρονομιάς κεντρικές ιδέες ή κεντρικά θέματα, προβάλλει αρχαίους τόπους ως τοπόσημα της σύγχρονης ατομικής περιπέτειας, επιλέγει κεντρικά ή περιφερειακά μυθικά πρόσωπα ως πρότυπα για την οργάνωση του δικού του κειμενικού κόσμου, στον οποίον μετέχουν και τα μυθικά αυτά πρόσωπα έχοντας διανύσει απόσταση αιώνων.

Στο πλαίσιο αυτό ο Ρίτσος έχει οργανώσει ένα εκτενές φάσμα λεπτομερειών, έως και τις λιγότερο γνωστές (τουλάχιστον σε ό,τι αφορά τη μεγάλη κοινότητα των μη ειδικών αναγνωστών) αλλά εξίσου σημαντικές και ενδιαφέρουσες, όπως αντιπροσωπεύουν π. χ. ο γλύπτης Σμίλις, το ιερατικό αθηναϊκό γένος των Ετεοβουταδών, η εορτή προς τιμήν της θεάς Αθηνάς Οσχοφόρια, ο αθηναίος πολιτικός και πατριός του Πλάτωνα Πυριλάμπης, ή ο Ευρύαλος, γιός του Οδυσσέα από την Ευίππη, τον οποίον εφόνευσε ο Οδυσσέας (κατά μία άλλη εκδοχή ο Τηλέμαχος) κατόπιν διαβολών της Πηνελόπης: λεπτομέρειες που τεκμηριώνουν τη βαθιά γνώση του Ρίτσου σε ό,τι αφορά το υλικό που αξιοποιεί κατά τη μεθόδευση της δημιουργικής παραγωγής του.

Στο εργαστήριο του Ρίτσου αυτό το υλικό της πολιτισμικής κληρονομιάς συνομιλεί με ζητήματα που συνθέτουν το εδώ-και-τώρα του σύγχρονου δημιουργού. Με τον τρόπο αυτόν, το υλικό της πολιτισμικής κληρονομιάς αποτελεί στερεή βάση για το σύγχρονο έργο, το οποίο πάντως είναι προσανατολισμένο στη σύγχρονη πραγματικότητα.

Από αυτή την άποψη ο συγκεντρωτικός τόμος των Μαρτυριών λειτουργεί ως ένας ιδιαίτερος, μοναδικός δίαυλος για την επίσκεψη σε ποικίλα σημασιολογικά και αισθητικά πεδία εντός και εκτός του βιβλίου, αλλά και για την πρόσληψη μιας ιδιαίτερης διάστασης του κειμενικού σύμπαντος του Ρίτσου.

Μαρτυρίες
Σειρά πρώτη, σειρά δεύτερη, σειρά τρίτη
Γιάννης Ρίτσος
Κέδρος 2014
Σελ. 246, τιμή € 22,00

 ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΓΙΑΝΝΗ ΡΙΤΣΟΥ