rawls250

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Μεταφράζοντας ένα βιβλίο εκλαϊκευμένης φιλοσοφίας του Ντάβιντ Ρ. Πρεχτ, έπεσα πάνω στη “Θεωρία της δικαιοσύνης” του John Rawls, ένα έργο παραγνωρισμένο στην Ευρώπη (κυκλοφόρησε στα ελληνικά από τις εκδόσεις Πόλις το 2001):

εμείς οι «Ευρωπαίοι» περιφρονούμε τους Αμερικανούς πολιτικούς φιλοσόφους· τους θεωρούμε θεμελιωτές και απολογητές του καταραμένου καπιταλιστικού συστήματος και του ιμπεριαλισμού. Εξαιρέσεις αποτελούν ο Νoam Chomsky και ο Howard Zinn επειδή είναι αριστεροί – με τον τρόπο του ο καθένας. Ο John Rawls ήταν επίσης αριστερός – με τον τρόπο του κι αυτός. Ίσως μάλιστα να υπήρξε πιο «αριστερός» απ’ όσο θα επέτρεπαν οι σημερινές συνθήκες και η ανθρώπινη φύση.

Η «Θεωρία της δικαιοσύνης» πρωτοεκδόθηκε το 1971, μια ενδιαφέρουσα εποχή για την αμερικανική φιλοσοφία και ηθική (Robert Nozick, David Kellogg Lewis): το βιβλίο πούλησε 200.000 αντίτυπα μόνο στις ΗΠΑ και μεταφράστηκε σε 23 γλώσσες. Η βασική ιδέα του Rawls προέρχεται από τον Επίκουρο: η λειτουργία του κράτους πρέπει να ρυθμίζεται από ένα «συμβόλαιο» που να δεσμεύει αμφότερα τα μέρη, τους πολίτες και τον μηχανισμό διακυβέρνησης. Ο Thomas Hobbes, ο John Locke και ο J-J. Rousseau επεξεργάστηκαν αυτή την ιδέα του συμβολαίου· ο Rousseau μάλιστα φαίνεται να εμπνέει τον Rawls ως προς την «καλή» φύση του ανθρώπου (κάτι με το οποίο διαφωνεί ο Hobbes). Ίσως εδώ έγκειται η αδυναμία της θεωρίας του Rawls για τη δικαιοσύνη: ο ήσυχος αυτός Αμερικανός πιστεύει ότι η δικαιοσύνη, η ορθότητα, το «Καλό» είναι οι αληθινές ανθρώπινες παρορμήσεις.

wirth-citizen-of-the-worldΟι επικριτές του ισχυρίζονται ότι στην πράξη, την ανάγκη για δικαιοσύνη που διακηρύσσει ο Rawls υπερφαλαγγίζει το προσωπικό συμφέρον και η ξέφρενη επιθυμία για προσωπική επιτυχία. Στον 18ο αιώνα, Adam Smith είχε δείξει με μάλλον πειστικό τρόπο ότι η κοινωνία δεν προχωρεί μέσω της δικαιοσύνης αλλά μέσω του εγωτισμού τόσο σε οικονομικό όσο και σε ηθικό επίπεδο: «Δεν περιμένουμε να είναι καλό το δείπνο μας εξαιτίας της καλοσύνης του κρεοπώλη αλλά επειδή φροντίζει τα συμφέροντά του». Ο κρεοπώλης πουλάει τα προϊόντα του σε σωστή τιμή που του επιτρέπει να είναι λιγότερο ακριβός από τους άλλους και σε συντονισμό με την οικονομική κατάσταση των πελατών του. Έτσι, δημιουργείται μια κοινότητα ικανή να λειτουργήσει, μια "ελεύθερη οικονομία της αγοράς"».

Σύμφωνα με τον Adam Smith, η επιθυμία για ιδιοκτησία μάς οδηγεί σαν «αόρατο χέρι» και «χωρίς να θέλει, χωρίς καν να ξέρει, υπόσχεται το συμφέρον της κοινωνίας». Στον 20ό αιώνα, οι επίγονοι του Smith, προπάντων ο Robert Nozick, συνάδελφος του Rawls στο Χάρβαρντ, υπερασπίστηκαν μ’ αυτόν τον τρόπο το κατεστημένο των κοινωνιών. Κάθε κοινωνία, έλεγε o Nozick, είναι το λίγο-πολύ επιτυχημένο αποτέλεσμα των αληθινών ανθρώπινων επιθυμιών. Είναι αδύνατο να επινοήσει κανείς καινούργιες παρορμήσεις βάση κάποιου σχεδίου. Για τον Nozick, ο Rawls έκανε λάθος με το να θέλει να θεσπίσει κανόνες της ανθρώπινης κοινότητας σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης. Η κοινωνία δεν έχει ανάγκη από τέτοιες αρχές. Γιατί να μη δικαιούται το άτομο να αξιοποιήσει πλήρως τα φυσικά του ταλέντα ή ό,τι του επιφυλάσσει η τύχη στην κούρσα των υλικών και κοινωνικών αγαθών της ζωής του; Γιατί οι επιτυχίες του να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης των άλλων; Για τον Nozick, ο Rawls ήταν ένας μεταμφιεσμένος σοσιαλιστής που αγνοούσε την ανθρώπινη φύση.

H διαμάχη για το έμφυτο -ή μη- «Καλό» είναι προαιώνια στον χώρο της φιλοσοφίας. Η ποικιλία των ηθικών αναπαραστάσεων δείχνει σε ποιο βαθμό η ικανότητα να έχουμε ηθικές αρχές και να τις εφαρμόζουμε μπορεί να χρησιμοποιηθεί διαφορετικά. Το δικαίωμα της περιουσίας (το οποίο δεν θίγει ο Rawls, αλλά που αποτελεί αδιαμφισβήτητη ανθρώπινη επιθυμία), η σεξουαλική ηθική, οι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι διάφοροι τρόποι αντιμετώπισης της επιθετικότητας, όλα αυτά παρουσιάζουν τόσες παραλλαγές ώστε είναι δύσκολο να πούμε τι είναι «ανθρώπινο» και τι όχι. Ανθρώπινο είναι να σκοτώνεις κατά συρροήν… να λες ψέματα... Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που μπορεί να φαντάζεται και να εκφράζει κάτι που δεν υπάρχει, άρα που να μπορεί να ψεύδεται. Homo homini lupus… Ακόμα και μέσα στην κοινωνία μας, παρατηρούμε πολλές αποχρώσεις. Υπάρχει μια ηθική της καθημερινότητας, μια ηθική της σκέψης, μια ηθική της συμπεριφοράς, μια ταξική ηθική, μια ηθική της ευθύνης, μια γυναικεία ηθική και μια αρσενική ηθική (που δεν δείχνουν τάση σύγκλισης), μια ηθική των επιχειρήσεων, μια ηθική των διοικητικών στελεχών, μια φεμινιστική ηθική, μια θεολογική ηθική. Και το αίτημα για δικαιοσύνη διατυπώνεται από τους φτωχούς, όχι από τους πλούσιους. Πώς εξηγείται λοιπόν αυτό;

Εξάλλου, κάθε φορά που η κοινωνία μας συναντά ένα καινούργιο πρόβλημα, εμφανίζεται μια καινούργια μορφή ηθικής για να απαντήσει σ’ αυτό το πρόβλημα. Αλλά κάθε καινούργια μορφή ηθικής στηρίζεται πάντα στις αξίες που έχουμε κληρονομήσει: επιτρέπει την παρέμβαση της συνείδησης και της υπευθυνότητας, κάνει έκκληση για ισότητα, αδελφότητα και δημοκρατία.

rawlsΓια αιώνες, οι φιλόσοφοι σπαζοκεφάλιαζαν για να συγκροτήσουν ένα γερό θεμέλιο της ηθικής ορίζοντας τα κριτήρια με τα οποία σεβόμαστε ή δεν σεβόμαστε τα πράγματα. Αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε το αποτέλεσμα: από μια πλευρά, στο πέρασμα των αιώνων, εμφανίστηκε ένα μοντέρνο ηθικό σύστημα όπως το κράτος του αστικού δικαίου· από μιαν άλλη πλευρά, όλη αυτή η ωραία κατασκευή αποδείχτηκε εύθραυστη: για παράδειγμα, στον 20ό αιώνα, και χωρίς πολλές διαμαρτυρίες, αναπτύχθηκε ο ναζισμός και τα κατασταλτικά σοσιαλιστικά καθεστώτα. Όλα συμβαίνουν λες και η κοινωνική πρόοδος στην κοινωνία προέρχεται λιγότερο από τη λογική και περισσότερο από την ευαισθητοποίηση ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού σε ορισμένα προβλήματα. Ακόμα και σε κοινωνικό επίπεδο, η κινητήρια δύναμη είναι τα συναισθήματα, τα οποία επίσης λείπουν από τη “Θεωρία της δικαιοσύνης” του Rawls. Όπως το διατυπώνει ένας άλλος Αμερικανός φιλόσοφος, ο Richard Rorty (ένας απ’ αυτούς που αποδέχονται οι Ευρωπαίοι): «Η ηθική πρόοδος δεν εξαρτάται από το γεγονός ότι υψωνόμαστε πάνω από τις απλές αισθήσεις για να φτάσουμε στη λογική. Ούτε από το γεγονός ότι παραμερίζουμε τις επαρχιώτικες μικρότητες όταν κρίνουμε ορισμένα εγκλήματα ή ότι τα τοποθετούμε ενώπιον μεγάλων δικαστηρίων με μη-ιστορικό ηθικό νόμο, ανεξάρτητο από τις τοπικές, εθνικές και πολιτιστικές αρχές».

Ο άνθρωπος διαθέτει έμφυτη ηθική, δεν ξέρουμε όμως σε ποιο βαθμό. Ο εγκέφαλος των εξελιγμένων θηλαστικών παρέχει τη δυνατότητα να ταυτιζόμαστε με τον συνάνθρωπό μας και να ανταμειβόμαστε (νευροχημικά) για τις «καλές» μας πράξεις. Η ηθική συμπεριφορά είναι ένας πολύπλοκος αλτρουισμός που συγκροτείται από συναισθήματα και συλλογισμούς. Το πιθανότερο είναι ότι δεν υπάρχει μέσα στον άνθρωπο «ηθικός νόμος» που τον ωθεί να είναι καλός, όπως πίστευε ο Καντ. Η ηθική πρακτική αναπτύχθηκε επειδή είναι συχνά επικερδής για το δρων πρόσωπο και για την ομάδα. Η δυνατότητα που έχει ένα άτομο να δρα με ηθικό τρόπο παραμένει ζήτημα προσωπικής εκτίμησης που με τη σειρά του είναι ζήτημα παιδείας.

Επιστρέφω στον Rawls και στην ανάγκη της μελέτης της σύγχρονης φιλοσοφίας και ηθικής. Οι κοινωνίες μας μοιάζουν ηθικά και πολιτικά ακυβέρνητες, σαν να μην έχει προηγηθεί η μακρά ιστορία και οι πολλαπλές διαμάχες γύρω από όλα αυτά τα θεμελιώδη ζητήματα. Η οικονομίστικη λογική από τη μια και η υπεραπλουστευτική δημαγωγία από την άλλη («δίκαιο είναι το δίκαιο του εργάτη», «Κάτω το κράτος») δημιουργούν πυκνό σκοτάδι στη σκέψη: ο πολίτης δεν σκέφτεται· παρ’ όλ’ αυτά αποφασίζει, ενεργεί, οργανώνεται, καταδικάζει, επικροτεί. Έτσι, ο Rawls διαψεύδεται: όταν το καράβι ναυαγεί, κανείς δεν αναλογίζεται την ισότητα των ευκαιριών· πασχίζει να βρει θέση στη σωσίβια λέμβο.

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

Η καταγωγή της οικογένειας

Η καταγωγή της οικογένειας

Για την πραγματεία του Φρίντριχ 'Ενγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του κράτους» (Στο φως των ερευνών του Λ. Χ. Μόργκαν) (εκδ.  Σύγχρονη Εποχή)

Της Σώτης Τρια...

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Με τον Σπινόζα, σε αναζήτηση της ευτυχίας

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Σ' αυτό το βιβλίο, ο Βalthasar Thomass αναλύει τη σκέψη του Σπινόζα γύρω από τα ζητήματα της καλής ζωής, τους όρους της γνώσης, τον προσδιορισμό της αλήθειας, της ηθικής, καθώς και της πολιτικής και αισ...

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Η συνωμοσιολογία ως τρόπος σκέψης

Σκέψεις με αφορμή το βιβλίο του Pierre-André Taguieff «Θεωρίες συνωμοσίας» (μτφρ. Αναστασία Καραστάθη, εκδ. Πόλις).

Της Σώτης Τριανταφύλλου

Ο Pierre-André Taguieff είναι από εκείνους τους ιστορικούς που έχουν αναλάβει τη mission impossible να...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

«Αυτοί που επέζησαν» και ««Πανέξυπνα πλάσματα»: Δύο μυθιστορήματα των εκδόσεων Μεταίχμιο μεταφέρονται στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη

«Αυτοί που επέζησαν» και ««Πανέξυπνα πλάσματα»: Δύο μυθιστορήματα των εκδόσεων Μεταίχμιο μεταφέρονται στη μικρή και τη μεγάλη οθόνη

«Αυτοί που επέζησαν» της Τζέιν Χάρπερ (Jane Harper) και  «Πανέξυπνα πλάσματα» της Σέλμπι Βαν Πελτ (Shelby Van Pelt): Δυο κορυφαία μπεστ σέλερ των New York Times, που κυκλοφορούν στη γλώσσα μας από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, διασκευάζονται για τη μικρή οθόνη. Κεντρική εικόνα: Από τη δι...

Πέθανε σε ηλικία 73 ετών ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου

Πέθανε σε ηλικία 73 ετών ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου

Ο ποιητής Λεωνίδας Κακάρογλου (1952-2025), υποψήφιος για Κρατικό Βραβείο Ποίησης,  ...

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ