εμείς οι «Ευρωπαίοι» περιφρονούμε τους Αμερικανούς πολιτικούς φιλοσόφους· τους θεωρούμε θεμελιωτές και απολογητές του καταραμένου καπιταλιστικού συστήματος και του ιμπεριαλισμού. Εξαιρέσεις αποτελούν ο Νoam Chomsky και ο Howard Zinn επειδή είναι αριστεροί – με τον τρόπο του ο καθένας. Ο John Rawls ήταν επίσης αριστερός – με τον τρόπο του κι αυτός. Ίσως μάλιστα να υπήρξε πιο «αριστερός» απ’ όσο θα επέτρεπαν οι σημερινές συνθήκες και η ανθρώπινη φύση.

Η «Θεωρία της δικαιοσύνης» πρωτοεκδόθηκε το 1971, μια ενδιαφέρουσα εποχή για την αμερικανική φιλοσοφία και ηθική (Robert Nozick, David Kellogg Lewis): το βιβλίο πούλησε 200.000 αντίτυπα μόνο στις ΗΠΑ και μεταφράστηκε σε 23 γλώσσες. Η βασική ιδέα του Rawls προέρχεται από τον Επίκουρο: η λειτουργία του κράτους πρέπει να ρυθμίζεται από ένα «συμβόλαιο» που να δεσμεύει αμφότερα τα μέρη, τους πολίτες και τον μηχανισμό διακυβέρνησης. Ο Thomas Hobbes, ο John Locke και ο J-J. Rousseau επεξεργάστηκαν αυτή την ιδέα του συμβολαίου· ο Rousseau μάλιστα φαίνεται να εμπνέει τον Rawls ως προς την «καλή» φύση του ανθρώπου (κάτι με το οποίο διαφωνεί ο Hobbes). Ίσως εδώ έγκειται η αδυναμία της θεωρίας του Rawls για τη δικαιοσύνη: ο ήσυχος αυτός Αμερικανός πιστεύει ότι η δικαιοσύνη, η ορθότητα, το «Καλό» είναι οι αληθινές ανθρώπινες παρορμήσεις.

Οι επικριτές του ισχυρίζονται ότι στην πράξη, την ανάγκη για δικαιοσύνη που διακηρύσσει ο Rawls υπερφαλαγγίζει το προσωπικό συμφέρον και η ξέφρενη επιθυμία για προσωπική επιτυχία. Στον 18ο αιώνα, Adam Smith είχε δείξει με μάλλον πειστικό τρόπο ότι η κοινωνία δεν προχωρεί μέσω της δικαιοσύνης αλλά μέσω του εγωτισμού τόσο σε οικονομικό όσο και σε ηθικό επίπεδο: «Δεν περιμένουμε να είναι καλό το δείπνο μας εξαιτίας της καλοσύνης του κρεοπώλη αλλά επειδή φροντίζει τα συμφέροντά του». Ο κρεοπώλης πουλάει τα προϊόντα του σε σωστή τιμή που του επιτρέπει να είναι λιγότερο ακριβός από τους άλλους και σε συντονισμό με την οικονομική κατάσταση των πελατών του. Έτσι, δημιουργείται μια κοινότητα ικανή να λειτουργήσει, μια "ελεύθερη οικονομία της αγοράς"».

Σύμφωνα με τον Adam Smith, η επιθυμία για ιδιοκτησία μάς οδηγεί σαν «αόρατο χέρι» και «χωρίς να θέλει, χωρίς καν να ξέρει, υπόσχεται το συμφέρον της κοινωνίας». Στον 20ό αιώνα, οι επίγονοι του Smith, προπάντων ο Robert Nozick, συνάδελφος του Rawls στο Χάρβαρντ, υπερασπίστηκαν μ’ αυτόν τον τρόπο το κατεστημένο των κοινωνιών. Κάθε κοινωνία, έλεγε o Nozick, είναι το λίγο-πολύ επιτυχημένο αποτέλεσμα των αληθινών ανθρώπινων επιθυμιών. Είναι αδύνατο να επινοήσει κανείς καινούργιες παρορμήσεις βάση κάποιου σχεδίου. Για τον Nozick, ο Rawls έκανε λάθος με το να θέλει να θεσπίσει κανόνες της ανθρώπινης κοινότητας σύμφωνα με τις αρχές της δικαιοσύνης. Η κοινωνία δεν έχει ανάγκη από τέτοιες αρχές. Γιατί να μη δικαιούται το άτομο να αξιοποιήσει πλήρως τα φυσικά του ταλέντα ή ό,τι του επιφυλάσσει η τύχη στην κούρσα των υλικών και κοινωνικών αγαθών της ζωής του; Γιατί οι επιτυχίες του να γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης των άλλων; Για τον Nozick, ο Rawls ήταν ένας μεταμφιεσμένος σοσιαλιστής που αγνοούσε την ανθρώπινη φύση.

H διαμάχη για το έμφυτο -ή μη- «Καλό» είναι προαιώνια στον χώρο της φιλοσοφίας. Η ποικιλία των ηθικών αναπαραστάσεων δείχνει σε ποιο βαθμό η ικανότητα να έχουμε ηθικές αρχές και να τις εφαρμόζουμε μπορεί να χρησιμοποιηθεί διαφορετικά. Το δικαίωμα της περιουσίας (το οποίο δεν θίγει ο Rawls, αλλά που αποτελεί αδιαμφισβήτητη ανθρώπινη επιθυμία), η σεξουαλική ηθική, οι θρησκευτικές αντιλήψεις, οι διάφοροι τρόποι αντιμετώπισης της επιθετικότητας, όλα αυτά παρουσιάζουν τόσες παραλλαγές ώστε είναι δύσκολο να πούμε τι είναι «ανθρώπινο» και τι όχι. Ανθρώπινο είναι να σκοτώνεις κατά συρροήν… να λες ψέματα... Ο άνθρωπος είναι το μοναδικό ον που μπορεί να φαντάζεται και να εκφράζει κάτι που δεν υπάρχει, άρα που να μπορεί να ψεύδεται. Homo homini lupus… Ακόμα και μέσα στην κοινωνία μας, παρατηρούμε πολλές αποχρώσεις. Υπάρχει μια ηθική της καθημερινότητας, μια ηθική της σκέψης, μια ηθική της συμπεριφοράς, μια ταξική ηθική, μια ηθική της ευθύνης, μια γυναικεία ηθική και μια αρσενική ηθική (που δεν δείχνουν τάση σύγκλισης), μια ηθική των επιχειρήσεων, μια ηθική των διοικητικών στελεχών, μια φεμινιστική ηθική, μια θεολογική ηθική. Και το αίτημα για δικαιοσύνη διατυπώνεται από τους φτωχούς, όχι από τους πλούσιους. Πώς εξηγείται λοιπόν αυτό;

Εξάλλου, κάθε φορά που η κοινωνία μας συναντά ένα καινούργιο πρόβλημα, εμφανίζεται μια καινούργια μορφή ηθικής για να απαντήσει σ’ αυτό το πρόβλημα. Αλλά κάθε καινούργια μορφή ηθικής στηρίζεται πάντα στις αξίες που έχουμε κληρονομήσει: επιτρέπει την παρέμβαση της συνείδησης και της υπευθυνότητας, κάνει έκκληση για ισότητα, αδελφότητα και δημοκρατία.

Για αιώνες, οι φιλόσοφοι σπαζοκεφάλιαζαν για να συγκροτήσουν ένα γερό θεμέλιο της ηθικής ορίζοντας τα κριτήρια με τα οποία σεβόμαστε ή δεν σεβόμαστε τα πράγματα. Αξίζει τον κόπο να εξετάσουμε το αποτέλεσμα: από μια πλευρά, στο πέρασμα των αιώνων, εμφανίστηκε ένα μοντέρνο ηθικό σύστημα όπως το κράτος του αστικού δικαίου· από μιαν άλλη πλευρά, όλη αυτή η ωραία κατασκευή αποδείχτηκε εύθραυστη: για παράδειγμα, στον 20ό αιώνα, και χωρίς πολλές διαμαρτυρίες, αναπτύχθηκε ο ναζισμός και τα κατασταλτικά σοσιαλιστικά καθεστώτα. Όλα συμβαίνουν λες και η κοινωνική πρόοδος στην κοινωνία προέρχεται λιγότερο από τη λογική και περισσότερο από την ευαισθητοποίηση ευρέων στρωμάτων του πληθυσμού σε ορισμένα προβλήματα. Ακόμα και σε κοινωνικό επίπεδο, η κινητήρια δύναμη είναι τα συναισθήματα, τα οποία επίσης λείπουν από τη “Θεωρία της δικαιοσύνης” του Rawls. Όπως το διατυπώνει ένας άλλος Αμερικανός φιλόσοφος, ο Richard Rorty (ένας απ’ αυτούς που αποδέχονται οι Ευρωπαίοι): «Η ηθική πρόοδος δεν εξαρτάται από το γεγονός ότι υψωνόμαστε πάνω από τις απλές αισθήσεις για να φτάσουμε στη λογική. Ούτε από το γεγονός ότι παραμερίζουμε τις επαρχιώτικες μικρότητες όταν κρίνουμε ορισμένα εγκλήματα ή ότι τα τοποθετούμε ενώπιον μεγάλων δικαστηρίων με μη-ιστορικό ηθικό νόμο, ανεξάρτητο από τις τοπικές, εθνικές και πολιτιστικές αρχές».

Ο άνθρωπος διαθέτει έμφυτη ηθική, δεν ξέρουμε όμως σε ποιο βαθμό. Ο εγκέφαλος των εξελιγμένων θηλαστικών παρέχει τη δυνατότητα να ταυτιζόμαστε με τον συνάνθρωπό μας και να ανταμειβόμαστε (νευροχημικά) για τις «καλές» μας πράξεις. Η ηθική συμπεριφορά είναι ένας πολύπλοκος αλτρουισμός που συγκροτείται από συναισθήματα και συλλογισμούς. Το πιθανότερο είναι ότι δεν υπάρχει μέσα στον άνθρωπο «ηθικός νόμος» που τον ωθεί να είναι καλός, όπως πίστευε ο Καντ. Η ηθική πρακτική αναπτύχθηκε επειδή είναι συχνά επικερδής για το δρων πρόσωπο και για την ομάδα. Η δυνατότητα που έχει ένα άτομο να δρα με ηθικό τρόπο παραμένει ζήτημα προσωπικής εκτίμησης που με τη σειρά του είναι ζήτημα παιδείας.

Επιστρέφω στον Rawls και στην ανάγκη της μελέτης της σύγχρονης φιλοσοφίας και ηθικής. Οι κοινωνίες μας μοιάζουν ηθικά και πολιτικά ακυβέρνητες, σαν να μην έχει προηγηθεί η μακρά ιστορία και οι πολλαπλές διαμάχες γύρω από όλα αυτά τα θεμελιώδη ζητήματα. Η οικονομίστικη λογική από τη μια και η υπεραπλουστευτική δημαγωγία από την άλλη («δίκαιο είναι το δίκαιο του εργάτη», «Κάτω το κράτος») δημιουργούν πυκνό σκοτάδι στη σκέψη: ο πολίτης δεν σκέφτεται· παρ’ όλ’ αυτά αποφασίζει, ενεργεί, οργανώνεται, καταδικάζει, επικροτεί. Έτσι, ο Rawls διαψεύδεται: όταν το καράβι ναυαγεί, κανείς δεν αναλογίζεται την ισότητα των ευκαιριών· πασχίζει να βρει θέση στη σωσίβια λέμβο.