«Αποδείξεις και Θεωρίες: Δοκίμια για την ποίηση» της Λουίζ Γκλικ (κριτική)

Τη Λουίζ Γκλικ (Louise Glück, Νέα Υόρκη 1943, Βραβείο Nobel Λογοτεχνίας 2020) είχαμε την ευκαιρία να συναντήσουμε με άνεση, και ανεξάρτητα από μεμονωμένα δείγματα της λογοτεχνικής γραφής της, μέσα στη συγχρονία των μεταφρασμένων στα ελληνικά ποιητικών συλλογών της: Η άγρια ίρις (2021), Χειμωνιάτικες συνταγές από την κοινότητα (2022), Ο θρίαμβος του Αχιλλέα (2022) σε μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού, καθώς και Πιστή και ενάρετη νύχτα (2021) σε μετάφραση του Χάρη Βλαβιανού και της Δήμητρας Κωτούλα – οι μεταφράσεις των ποιητικών συλλογών από τις καλές Εκδόσεις Στερέωμα.

Η δημιουργική σχέση της Λουίζ Γκλικ με τη μυθολογία

Ειδικότερα η ποιητική συλλογή Ο θρίαμβος του Αχιλλέα αποτελεί αφορμή να θυμηθούμε τη δημιουργική σχέση της Λουίζ Γκλικ με τη μυθολογία και την κλασική γραμματεία, όπως αποτυπώνεται με ιδιαιτέρως ευρηματικό τρόπο περαιτέρω στην ποιητική συλλογή Averno (2006) όπου συνδηλωτική αξιοποίηση της καθόδου της Περσεφόνης στον Άδη, καθώς ο τίτλος της συλλογής παραπέμπει στην Αινειάδα (Έκτο Βιβλίο) του Βιργιλίου, όπου η ηφαιστειογενής λίμνη Αβέρνο κοντά στη Νάπολη αναφέρεται ως είσοδος στον Κάτω Κόσμο, ή στην ποιητική συλλογή Meadowlands (1996) όπου συνδηλωτική αξιοποίηση της σχέσης του Οδυσσέα και της Πηνελόπης.

Η Λουίζ Γκλικ, σπουδαία ποιήτρια με γενικότερη δραστηριότητα συγγραφική (δοκίμιο, πεζογραφία) και διδακτική (διαλέξεις στα Πανεπιστήμια Yale και Stanford), κατέχει δεσπόζουσα θέση στη μακρά σειρά των αμερικανών ποιητών που αξιοποίησαν με δημιουργική ευρηματικότητα αλλά και με ποικίλες αποκλίσεις τα θεματικά και υφολογικά τιμαλφή από τα Φύλλα Χλόης (εκδ. Κέδρος, 2019) του Γουόλτ Γουίτμαν (Walt Whitman, 1819-1892), τα οποία –ας θυμηθούμε με αυτή την ευκαιρία– υποδεχθήκαμε στην ελληνική μετάφρασή τους από την Ελένη και την Κατερίνα Ηλιοπούλου.

Η μετάφραση μετέφερε στα καθ’ ημάς τον δημιουργικό λόγο της Λουίζ Γκλικ, ως όχημα διεκπεραίωσης σημαινομένων με ιδιαιτέρως υψηλή αισθητική και με εργαλεία τη χρήση της μεταφοράς για την οργάνωση υπέροχων γραμματικών εικόνων [...]

Επανέρχομαι στις ποιητικές συλλογές της Λουίζ Γκλικ, όπου εντοπίσαμε εντυπωσιακά τεκμήρια για τον τρόπο απόδοσης λεπτομερειών από την πολύμορφη, πολυδιάστατη, συχνά αποκλίνουσα από την κοινή αντίληψη διαχείριση εννοιών, όπως είναι η ανθρώπινη ύπαρξη σε απόλυτη έννοια ανεξάρτητα από τις βαθμίδες του χρόνου και από το κοινωνικό περιβάλλον, ο άνθρωπος απέναντι στα όντα, στα φαινόμενα και στα γεγονότα της φύσης, ο άνθρωπος στη διελκυστίνδα ανάμεσα στην υποκειμενική και στην αντικειμενική πραγματικότητα, ο δημιουργός ως ατομική μονάδα και ο δημιουργός στο πλαίσιο της διαπροσωπικής επικοινωνίας.

Ακόμα: η ζωή και ο θάνατος, η αγάπη και ο έρως, ο θάνατος και ο ύπνος, το σώμα και η ψυχή, το σκότος και το φως, η μνήμη και η λήθη, η ύλη και η άυλη πραγματικότητα, τα προϊόντα των αισθήσεων και το περιεχόμενο των συναισθημάτων.

Η μετάφραση μετέφερε στα καθ’ ημάς τον δημιουργικό λόγο της Λουίζ Γκλικ, ως όχημα διεκπεραίωσης σημαινομένων με ιδιαιτέρως υψηλή αισθητική και με εργαλεία τη χρήση της μεταφοράς για την οργάνωση υπέροχων γραμματικών εικόνων, την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας, τον συνδυασμό ρυθμού και αφηγηματικότητας, τη συνδήλωση, την αφοριστική διατύπωση.

Τώρα, ο τόμος με τα δοκίμια για την ποίηση υπό τον τίτλο Αποδείξεις και Θεωρίες σε μετάφραση του Γιώργου Λαμπράκου, και πάλι από τις εκδόσεις Στερέωμα, προσφέρει ποικίλες διόδους πρόσβασης σε σημαντικά τεκμήρια στοχαστικής, κριτικής, συγκριτικής, συνθετικής σκέψης ως προς τη διαχείριση ποικίλων ζητημάτων, σύμφωνα με τις επιλογές της Λουίζ Γκλικ.

Η Λουίζ Γκλικ [Louise Glück] είναι συγγραφέας δύο συλλογών δοκιμίων και δεκατριών βιβλίων ποίησης. Έχει αποσπάσει πολλά βραβεία, ανάμεσα στα οποία το Νόμπελ Λογοτεχνίας (2020), το National Humanities Medal (2015), το βραβείο Pulitzer για τη συλλογή Η άγρια ίρις (1993), το National Book Award για την Πιστή και ενάρετη νύχτα (2014), το National Book Critics Circle Award για τη συλλογή Ο θρίαμβος του Αχιλλέα (1985), το Bollingen Prize for Poetry (2001), το Los Angeles Times Book Prize για τη συγκεντρωτική έκδοση Poems 1962–2012 (2012) και το βραβείο Wallace Stevens Award της Ακαδημίας Αμερικανών Ποιητών (2008). Διδάσκει στα Πανεπιστήμια Yale και Stanford και ζει στο Κέιμπριτζ της Μασαχουσέτης.

Σε ένα πρώτο επίπεδο προσέγγισης του υλικού που προσδιορίζει τη σύνθεση του τόμου, εντοπίζουμε πληροφορίες για το βιογραφικό/βιωματικό και το γνωστικό φορτίο-πλαίσιο σε ό,τι αφορά τη δημιουργική παραγωγή της Λουίζ Γκλικ, καθώς και για τη μαθητεία της δίπλα στον σημαντικό αμερικανό ποιητή Στάνλεϊ Κούνιτς (Stanley Kunitz, 1905-2006), επίσης στοιχεία κριτικής, συγκριτικής, έστω και βιωματικής ανάγνωσης για κείμενα σημαντικών μεγεθών-φάρων από τη μεγάλη αγγλόφωνη λογοτεχνική παραγωγή, όπου συναντούμε τον Γουίλιαμ Σαίξπηρ, τον Τζον Μίλτον, τον Γουίλιαμ Μπλέικ, τον Τζον Κητς, τον Γουίλιαμ Μπάτλερ Γέιτς, τον Τ. Σ. Έλιοτ να διασταυρώνουν τις διαδρομές τους παραβιάζοντας χωροχρονικά όρια με τον Γουόλτ Γουίτμαν, με τον Ραλφ Έμερσον, με την Έμιλι Ντίκινσον, με τον Ρόμπερτ Φροστ, με τον Γουάλας Στίβενς, με τον Γουίλιαμ Κάρλος Γουίλιαμς, με τον Έζρα Πάουντ, με τον Στάνλεϊ Κούνιτς, με τον Ρόμπερτ Λόουελ, με τον Τζον Μπέρρυμαν, με τη Σύλβια Πλαθ, με την Αν Σέξτον, μεταξύ πολλών άλλων από το εκτενές πανόραμα της αμερικανικής ποίησης του 20ού αιώνα.

Κυρίως όμως ο ανά χείρας τόμος προσκαλεί τον επίμονο αναγνώστη να ανιχνεύσει κατά την ανάπτυξη των συμφραζομένων αρχές και αξίες, οι οποίες (πρέπει να) προσδιορίζουν την τέχνη του λόγου στις περιοχές της ποίησης [...]

Στον πυκνό αυτόν συνωστισμό παραγόντων του παγκόσμιου πολιτισμικού γίγνεσθαι με σταθερή, διαχρονική παρουσία παρεμβαίνουν ο Ράινερ Μαρία Ρίλκε και ο Σαρλ Μπωντλαίρ, ενώ η Λουίζ Γκλικ προσφέρει εδώ την ευκαιρία στον γερμανό ζωγράφο και χαράκτη Χανς Χόλμπαϊν (τον νεώτερο, προφανώς, λόγω πλουσιότερης δραστηριότητας από τον συνώνυμο πατέρα του) για ένα σύντομο πέρασμα μέσα από μια παραδειγματική, συγκριτική, όσο και συνδηλωτική αναφορά στις διεργασίες των εργαστηρίων δημιουργικής παραγωγής (ο δημιουργός επί το έργον), όπου αναγνωρίζουμε και μια εκδοχή δημιουργικής ανάγνωσης/πρόσληψης εικαστικού έργου.

Κυρίως όμως ο ανά χείρας τόμος προσκαλεί τον επίμονο αναγνώστη να ανιχνεύσει κατά την ανάπτυξη των συμφραζομένων αρχές και αξίες, οι οποίες (πρέπει να) προσδιορίζουν την τέχνη του λόγου στις περιοχές της ποίησης (και όχι μόνον), και παράλληλα να ανακαλύψει μια μορφή κριτικού λόγου με ιδιαιτέρως υψηλή αισθητική (ο κριτικός ως δημιουργός, για να παραπέμψω και στον Όσκαρ Γουάιλντ).

Οι απόψεις της Γκλικ

Με αυτή την προϋπόθεση, ερχόμαστε να εκτιμήσουμε τις απόψεις της Λουίζ Γκλικ για ζητήματα, όπως (σε μια κατ’ ανάγκην επιγραμματική όσο και ομογενοποιημένη τακτοποίηση):

Η σχέση δημιουργικής και δοκιμιακής γραφής, η αξιοποίηση αφενός βιωματικού/βιογραφικού υλικού και αφετέρου δεδομένων από το κοινωνικό περιβάλλον, η δημιουργία και η ψυχανάλυση, η σχέση του ποιητή/συγγραφέα με το υλικό του και με την κοινότητα των αποδεκτών/αναγνωστών, η κριτική και η συγκριτική ανάγνωση, η δημιουργική ανάγνωση/πρόσληψη, η απόσταση ανάμεσα στον ποιητή, στο ποίημα και στον αναγνώστη, το εργαστήριο του δημιουργού, η επικοινωνία των ποιητών/συγγραφέων («διάλογος» μέσα από τα έργα, ή η έννοια της διακειμενικότητας), παρατήρηση και στοχασμός ως προϋποθέσεις δημιουργίας, η εκπαίδευση του δημιουργού (μαθητεία και δημιουργία), η αυτοαναφορικότητα της γραφής και η αυτοκριτική του δημιουργού (όπου εντοπίζουμε αναφορά της Λουίζ Γκλικ σε δικά της ποιήματα ως παραστατική, παραδειγματική εφαρμογή).

Περαιτέρω και κυρίως:

Η αξιοποίηση των γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων (η λέξη ως βασικός μοχλός για τη σύνθεση λογοτεχνικού κειμένου), τα επίπεδα στη δομή του ποιητικού κειμένου (η επιφάνεια και η βαθειά σημασιολογική διαστρωμάτωση), οι γραμματικές εικόνες, η λειτουργικότητα των συμφραζομένων, η πύκνωση των σημαινομένων και η οικονομική διαχείριση του λόγου, η πλήρης σημασιών σιωπή, το απροσδόκητο/παράδοξο στοιχείο, λυρισμός και αφηγηματικότητα, η συγχρονία και η διαχρονία στην τέχνη (του λόγου, και όχι μόνον), η αποστασιοποίηση/χειραφέτηση του έργου από τον δημιουργό ως προϋπόθεση διαχρονίας, οι κώδικες διατύπωσης και διεκπεραίωσης σημαινομένων στις ποικίλες εκφάνσεις της τέχνης/δημιουργίας και η επικοινωνία μεταξύ αυτών (εδώ θα αναγνωρίσουμε τον διαγνωσιακό λόγο σύμφωνα με τον Γιάννη Ξενάκη), η μετάλλαξη ή μεταποίηση δεδομένων από το αντικειμενικό περιβάλλον σε υποκειμενική και εντέλει κειμενική πραγματικότητα, η διαδικασία σύνθεσης και οι παράγοντες ποιητικού κειμένου: ο ποιητής, ο ομιλητής (η ομιλούσα φωνή), ο σχολιαστής, ο ακροατής,
επίσης: η σχέση και η διάκριση ανάμεσα στον ποιητή και στον ομιλητή, ανάμεσα στον ομιλητή και στον σχολιαστή, ανάμεσα στον ομιλητή και στον ακροατή,
ωσαύτως: ο δημιουργός και τα προσωπεία του, η δημιουργική απόδοση/μεταγραφή της εμπειρίας σε τέχνη, η αξιοποίηση του μύθου,

ακόμα: η μεταφορά, η αφοριστική διατύπωση, η πληροφορητικότητα, η έλλειψη, το λεκτό και το άλεκτο, ο υπαινιγμός, η συνδήλωση, ο ρυθμός, ο επιτονισμός του κειμένου ως παράγοντες ύφους.

[...] εδώ έχουμε μια καλώς οργανωμένη υπόθεση εργασίας σε ό,τι αφορά την αναβάθμιση μεμονωμένων περιπτώσεων από ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο (η αγγλόφωνη ποίηση) σε στοιχεία παραδειγματικής εφαρμογής για ένα σύστημα αρχών και αξιών με γενική και διαχρονική ισχύ.

Υπ’ αυτές τις συνθήκες, όσο και αν η Λουίζ Γκλικ διατείνεται στο προτασσόμενο της έκδοσης Σημείωμα της συγγραφέως, ότι τα δοκίμια του τόμου «στερούνται παντελώς την προσήλωση του μελετητή στην έρευνα», έστω και αν η ίδια συμμερίζεται «την τάση του μελετητή για στοχασμό», προβαίνοντας και στην καταληκτική ομολογία «Έγραψα αυτά τα δοκίμια όπως θα έγραφα ποιήματα […] με βάση όσα γνωρίζω», εντούτοις είναι σαφές ότι εδώ έχουμε μια καλώς οργανωμένη υπόθεση εργασίας σε ό,τι αφορά την αναβάθμιση μεμονωμένων περιπτώσεων από ένα συγκεκριμένο γνωστικό πεδίο (η αγγλόφωνη ποίηση) σε στοιχεία παραδειγματικής εφαρμογής για ένα σύστημα αρχών και αξιών με γενική και διαχρονική ισχύ.

Αυτό το σύστημα είναι δυνατόν να αναγνωρίσει ο αναγνώστης, ακόμα και αν δεν είναι πλήρως εξοικειωμένος με ονόματα και κείμενα κατά τις επιλογές της Λουίζ Γκλικ, τα οποία πάντως εξασφαλίζουν την υψηλή πληροφορητικότητα του βιβλίου.

Προς αυτή την κατεύθυνση συμβάλλει και η αφοριστική διατύπωση σε απόλυτη έννοια, ανεξάρτητα από περιβάλλοντα συμφραζομένων, σύμφωνα με την κριτική, συγκριτική και ενίοτε αυτοκριτική αντίληψη της Λουίζ Γκλικ, όπως:

«Χρησιμοποιώ σκόπιμα τη λέξη “συγγραφέας”. Η λέξη “ποιητής” […] προσδιορίζει μια φιλοδοξία, όχι ένα επάγγελμα. Με άλλα λόγια: όχι ένα ουσιαστικό ως διαβατήριο»,
«Το ύφος αλλάζει όταν έχει φτάσει κανείς στο τέλος, ηθελημένα ή όχι, ενός ειρμού σκέψεων»,
«η ενασχόληση με τον γραπτό λόγο σημαίνει την ενασχόληση, στο συνειδητό επίπεδο, με το μέλλον. Ο αναγνώστης ζει εκεί»,
«Στον τομέα της κριτικής το δυσκολότερο πράγμα είναι ο έπαινος. Το να μιλά κανείς για αυτό που αγαπά […] είναι δύσκολο επειδή οι φυσικές αντιστοιχίες για το δέος και τη λατρεία δεν μπαίνουν σε λέξεις»,
«Το έργο μου έχει ανέκαθεν σημαδευτεί από μια περιφρόνηση για το περιστασιακό, με εξαίρεση την πιθανότητα να μεταμορφωθεί σε υπόδειγμα»,
«Οι μείζονες εμπειρίες ποικίλλουν ως προς τη μορφή – αυτό που αναγνώστης και συγγραφέας μαθαίνουν να κάνουν είναι να αναγνωρίζουν αναλογίες»,
«όποια κι αν είναι η αλήθεια, το να την πεις συνιστά μια μεγάλη περιπέτεια»,
«Τα ποιήματα δεν αντέχουν ως αντικείμενα, αλλά ως παρουσίες. Όταν διαβάζεις κάτι αξιομνημόνευτο, απελευθερώνεις μια ανθρώπινη φωνή […]. Διαβάζω ποιήματα για να ακούω αυτή τη φωνή. Και γράφω για να μιλήσω σε όσους έχω ακούσει».

Τούτων δοθέντων, λοιπόν, ο προ οφθαλμών τόμος με τα δοκίμια της Λουίζ Γκλικ (έστω και χωρίς πληρέστερες βιβλιογραφικές αναφορές σχετικά με συνθήκες συγγραφής και αξιοποίησης των δοκιμίων – κάτι περισσότερο από όσα γενικά περιλαμβάνονται στο Σημείωμα της συγγραφέως) είναι δυνατόν, με τη συνδρομή που παρέχει η μετάφραση του Γιώργου Λαμπράκου, να εκτιμηθεί ως ένα πολύτιμο και για την καθ’ ημάς πολιτισμική αγορά, εύχρηστο «εγχειρίδιο» που προβλέπει τις απαραίτητες διεργασίες για την καλή λειτουργία ενός εργαστηρίου δημιουργικής γραφής.

＊ Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).

Αποσπάσματα από την έκδοση

«Είχα από νωρίς την πανίσχυρη αίσθηση ότι ο λόγος δεν είχε κανένα νόημα εάν ο λόγος δεν εξέφραζε με ακρίβεια την αντίληψη. Για τη μητέρα μου ο λόγος ήταν η κοινωνικά αποδεκτή μορφή του ψιθυρίσματος […]. Για τον πατέρα μου, δε, αποτελούσε παράσταση και μεταμφίεση. Η δική μου αντίδραση ήταν η σιωπή».

από το κείμενο «Η εκπαίδευση του ποιητή»

«Ο ποιητής, γράφοντας, είναι βουτηγμένος στο υλικό του και συγχρόνως απαλλαγμένος από αυτό: η προσωπική περίσταση μπορεί να παρακινεί σε τέχνη, αλλά η πραγματική δημιουργία τέχνης εκδικείται την περίσταση».

από το κείμενο «Η ιδέα του θάρρους»

«Δεν πιστεύω ότι ένα ποίημα πλουτίζει πάντα από περισσότερες πληροφορίες. Εμένα με θέλγει η έλλειψη, το ανείπωτο, η νύξη, η εύγλωττη, καλομελετημένη σιωπή. Για εμένα το ανείπωτο ασκεί μεγάλη δύναμη: εύχομαι συχνά να μπορούσε ένα ολόκληρο ποίημα να φτιαχτεί μ’ ένα τέτοιο λεξιλόγιο. Το ανείπωτο είναι ανάλογο με το αθέατο […], με τη δύναμη των ερειπίων, με τα έργα τέχνης που είναι είτε κατεστραμμένα είτε ανολοκλήρωτα. Τέτοια έργα […] στοιχειώνουν επειδή δεν είναι πλήρη, παρότι η πληρότητα υποδηλώνεται: υποδηλώνεται μια άλλη χρονική περίοδος, ένας κόσμος όπου ήταν πλήρη, όπου θα μπορούσαν να είναι πλήρη. Δεν νιώθεις στιγμή ότι το πρώτο τους σπίτι είναι το μουσείο».

από το κείμενο «Διάσπαση, δισταγμός, σιωπή»