«Και με την ελάχιστη υγρασία θ’ ανθίζουμε» του Πέτρου Πολυμένη (κριτική) – Μια πινακοθήκη γραμματικών εικόνων

Η λογοτεχνική παραγωγή του Πέτρου Πολυμένη προβάλλει ήδη μια δυναμική εξέλιξη με σημαντικούς ειδοποιούς σταθμούς, όπως είναι οι ποιητικές συλλογές υπό τους τίτλους: Ασώτου Μύθοι (2004), Ξεκρέμαστα πορτρέτα (2007), Αίθουσα Αναχωρήσεων (2013), και επιπλέον συμμετέχει και στις διεργασίες που διαμορφώνουν τον χαρακτήρα της καθ’ ημάς εν γένει πολιτισμικής αγοράς.

Στο πλαίσιο αυτό, με τη νέα ποιητική συλλογή του υπό τον τίτλο Και με την ελάχιστη υγρασία θ’ ανθίζουμε ο Πέτρος Πολυμένης προσφέρει μια εξόχως ενδιαφέρουσα παραδειγματική εφαρμογή των τρόπων που αφορούν τη δημιουργική απόδοση του πραγματικού, καθώς επιλέγει να αποτυπώσει με ιδιαιτέρως παραστατικό τρόπο «μοναδικά περιστατικά» (απαραίτητη η παραπομπή στον Γιόχαν Βόλφγκανγκ φον Γκαίτε) από την αναμέτρηση του εξωτερικού, γήινου και συμπαντικού κόσμου με το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου ενισχυμένο με στοιχεία από το κοινωνικό προσωπείο του.

Η δομή

Η δομή της ποιητικής συλλογής αντιστοιχεί στη διαδοχή τριάντα εννέα κειμένων, όπου αναγνωρίζουμε δείγματα ευρηματικής διαχείρισης εννοιών, όπως είναι το βαρυφορτωμένο φάσμα των διαπροσωπικών σχέσεων με έμφαση αφενός στο δίπτυχο αγάπη-έρως και αφετέρου στο δίπτυχο πίστη-απιστία, και περαιτέρω: η ύπαρξη, η ζωή και ο θάνατος, το σώμα και η ψυχή, τα προϊόντα των αισθήσεων και το περιεχόμενο των συναισθημάτων για το φέρον σώμα, η επιλεκτική μνήμη και η παραμυθητική λήθη, το φορτίο της υποκειμενικής πραγματικότητας και οι περιοχές του προσωπικού χωροχρόνου, ο πόνος και ο φόβος, η θυσία και η ήττα, η ματαίωση και η νέα αρχή, η μοναξιά και η γαλήνη, η ελευθερία και η επιθυμία, η αλήθεια, η φυγή, η αθωότητα, το βίωμα εξ υποκειμένου και το βίωμα εξ αντικειμένου, ο εκφερόμενος λόγος και η πλήρης σημασιών σιωπή, το φως και το σκότος.

Οι έννοιες αυτές, κατά την αξιοποίησή τους στην ανά χείρας ποιητική συλλογή, συγκλίνουν στη δεσπόζουσα ως κοινή συνισταμένη έννοια της προδοσίας, η οποία προσφέρει την ευκαιρία στον Πέτρο Πολυμένη να αναπτύξει μια σύνθετη πινακοθήκη γραμματικών εικόνων με ιδιαίτερη ένταση και αισθητική.

Το υλικό αυτών των γραμματικών εικόνων ο Πέτρος Πολυμένης ενισχύει με δεδομένα από τα Μαθηματικά, τη Γεωλογία, την Αστροφυσική, τα οποία εντάσσει με αντίληψη συνδηλωτική και διαγνωσιακή [...]

Το υλικό αυτών των γραμματικών εικόνων ο Πέτρος Πολυμένης ενισχύει με δεδομένα από τα Μαθηματικά, τη Γεωλογία, την Αστροφυσική, τα οποία εντάσσει με αντίληψη συνδηλωτική και διαγνωσιακή (απαραίτητη επίσης η παραπομπή στον Γιάννη Ξενάκη) στα προϊόντα από την επιλεκτική διαχείριση εννοιών για την οργάνωση του κειμενικού κόσμου του βιβλίου, σαν μια παραστατική απόδοση της θέσης του εσωτερικού ανθρώπου μέσα στο σύμπαν.

Η συγκριτική προσέγγιση ως βασική προϋπόθεση για τη δημιουργική πρόσληψη θα προσφέρει στον αναγνώστη (που χωρίς να βασίζεται κατ’ ανάγκην σε εξειδικευμένες γνώσεις, διαθέτει πάντως διευρυμένο κύκλο ενδιαφερόντων) διόδους ανίχνευσης συνδηλώσεων που συνδέουν π.χ. τις αριθμητικές πράξεις και τον νόμο των πιθανοτήτων με τις ανθρώπινες καταστάσεις ή το μηδέν με τη μηδενική μορφή ύπαρξης σαν προϋπόθεση για ένα ενδεχόμενο αναγέννησης, ή συνδέουν τον μανδύα και το εσωτερικό της γης με την επιφάνεια και τη διαστρωμάτωση των σημαινομένων σχετικά με το περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου, ή ακόμα συνδέουν τη Μεγάλη Έκρηξη με την ύπαρξη και τη δημιουργία, τις αναζητήσεις των διαστημικών σκαφών New Horizons της NASA και Rosetta του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος με τις αναδιφήσεις στις περιοχές του προσωπικού χωροχρόνου, τις ηλεκτρομαγνητικές δυνάμεις που συγκρατούν το σύμπαν με τις έννοιες φροντίδα, ισχύ, ελευθερία, πόνο, ηδονή, δημιουργία ως μαγνητικές δυνάμεις που ορίζουν τον εσωτερικό άνθρωπο μέσα στον κειμενικό κόσμο του βιβλίου, ή ακόμα συνδέουν τον «χορό» των δίδυμων άστρων που οδηγεί στη μέλαινα οπή ή στην αρχή άστρων των επόμενων γενεών κατά την έκρηξη μιας σουπερνόβα, με τις ταλαντώσεις ανάμεσα στην προδοσία και στην πίστη που οδηγούν στη ματαίωση ή σε μια νέα αρχή στο πλαίσιο των διαπροσωπικών σχέσεων.

Η σύνδεση με την αστροφυσική

Και εδώ έχουμε μια ωραία ευκαιρία για να επιστρέψουμε στο βιβλίο του αστροφυσικού Διονύση Π. Σιμόπουλου (1943-2022) υπό τον τίτλο Είμαστε αστρόσκονη (εκδόσεις Μεταίχμιο, 2017) ή στο βιβλίο του αστροφυσικού Στίβεν Χόκινγκ (Stephen Hawking, 1942-2018) υπό τον τίτλο Σύντομες απαντήσεις στα μεγάλα ερωτήματα (ελληνική έκδοση Πατάκης 2019, στη μετάφραση του Ανδρέα Μιχαηλίδη), όπου τα σχετικά με τη συμμετοχή του ανθρώπου στις συμπαντικές διαδικασίες (Σιμόπουλος: «Είμαστε, […], αστράνθρωποι που δημιουργήθηκαν από χημικά στοιχεία φτιαγμένα κατά τις θανατηφόρες εκρήξεις υπεργιγάντιων άστρων», Χόκινγκ: «Ό,τι συνήθως αντιλαμβανόμαστε ως “ζωή” δομείται με βάση αλυσίδες ατόμων άνθρακα, μαζί με μερικά άλλα άτομα όπως άζωτο και φώσφορο», τα οποία με τον θάνατο του ανθρώπου διασκορπίζονται στο σύμπαν και συμμετέχουν σε νέες αλυσίδες, ή όπως «λέει» ο Albert Einstein η μάζα που χάνεται, μετατρέπεται σε ενέργεια, όπου αναγνωρίζουμε μια βολική, ικανοποιητικά λογική και επομένως αποδεκτή εξήγηση για το γεγονός του θανάτου).

Επανέρχομαι στην ποιητική συλλογή του Πέτρου Πολυμένη και στο σύνθετο, θεματικό και αισθητικό αντίκρισμα των γραμματικών εικόνων του.

Ως διαύλους διέλευσης των σημαινομένων υπ’ αυτές τις συνθήκες ο Πέτρος Πολυμένης έχει συνθέσει τα πορτρέτα των δύο χαρακτήρων που ορίζονται με τα ονόματα Μολύβιος και Λυδία ως τα δίδυμα άστρα που χορεύουν σύμφωνα με τον νόμο των πιθανοτήτων «σ’ ένα σπιράλ θανάτου» ή «σ’ ένα σπιράλ γιορτής», και λειτουργούν ως οι δύο θεμελιώδεις δυνάμεις που «διαφεντεύουν» τον κειμενικό κόσμο της ποιητικής συλλογής (για να παραφράσω τον Διονύση Π. Σιμόπουλο).

Τις πληροφορίες των τοπιογραφιών ενισχύουν παραστατικά μοτίβα, όπως είναι το σύμπλεγμα Χρυσόμαλλο δέρας – Ιάσων – Αργώ – Κολχίδα, ο μάντης Φινέας και οι Συμπληγάδες Πέτρες, η λύρα του Ορφέα [...]

Εδώ, τόποι και τοπόσημα από το αντικειμενικό, φυσικό γήινο και συμπαντικό περιβάλλον έχουν μετεξελιχθεί σε τοπία της υποκειμενικής πραγματικότητας κάτω από το βάρος του βιωματικού φορτίου των δύο χαρακτήρων, όπου η Λαγκάδα της Χίου, ο Παρνασσός, η Ξάνθη με τον Νέστο ποταμό, το Μικρολίμανο και η ακτή της Βουλιαγμένης γειτνιάζουν σε μια σειρά τοπιογραφιών με τον μεγάλο γαλαξία της Ανδρομέδας, με τον βόρειο αστερισμό της Κασσιόπης και με τον Βέγα, με τον βόρειο αστερισμό του Κύκνου και με τον νότιο αστερισμό του Ζυγού, με τον νάνο πλανήτη Πλούτωνα-συνδήλωση για τον Κάτω Κόσμο και με τη ζώνη του Κάιπερ, με το νεφέλωμα του Μαγγελάνου και με το νεφέλωμα του Αετού, ή με τους διάττοντες αστέρες Ωριωνίδες στο βόρειο ημισφαίριο της ουράνιας σφαίρας.

Τις πληροφορίες των τοπιογραφιών ενισχύουν παραστατικά μοτίβα, όπως είναι το σύμπλεγμα Χρυσόμαλλο δέρας – Ιάσων – Αργώ – Κολχίδα, ο μάντης Φινέας και οι Συμπληγάδες Πέτρες, η λύρα του Ορφέα, ή λεπτομέρειες από το χρωματικό εικαστικό φάσμα (το μπεζ της ερήμου, το κόκκινο, τόνοι του μπλε, το λευκό).

Τα σημαινόμενα της ποιητικής συλλογής διεκπεραιώνει λόγος βιωματικός, παραστατικός, πνευματώδης, συνδηλωτικός, αφοριστικός, ενίοτε απροσδόκητος, πλήρης συναισθήματος που συχνά ανατρέπει την κατά την κοινή αντίληψη συντακτική δομή του κειμένου, ρυθμικός ακόμα και σε περιπτώσεις συνεχούς αφηγηματικής ροής, και πάντως ενισχυμένος με την αμεσότητα της προφορικής επικοινωνίας και αντιπαράθεσης.

Το ύφος του Πολυμένη μέσα από αποσπάσματα

Έχει ενδιαφέρον να επιμείνουμε σε ορισμένα αποσπάσματα δηλωτικά ύφους για τη λογοτεχνική γραφή του Πέτρου Πολυμένη, όπου εντοπίζουμε πρωτίστως τη δυναμική παρέμβαση του φαινομένου της μεταφοράς, ανεξάρτητα από περιβάλλοντα συμφραζομένων, π.χ.:

«ζωές σε αναβολή», «η διαίρεση πάντα ατελής, πάντα με υπόλοιπο/ μια ζωή που ανάμεσα δεν χώρεσε», «Περισσεύουνε κάτι στιγμές επίμονα άσπαστες/ από γωνιές ανύποπτες/ ξεχύνεται το κύμα τους», «Ξέφωτο εμπειρίας/ […] / Ξέφωτο απόγνωσης», «μοιρασμένα χρόνια/ μάς χτίσανε. Πέτρα πέτρα/ τώρα ο χωρισμός», «Καμπυλώθηκα στον χρόνο», «Χρόνος ξακρισμένος/ Μερόνυχτα συρράπτει/ Τί περισσεύει», «Χρόνος αμετάκλητα κομμένος/ σε ακατανόητο πριν και ομιχλώδες μετά», «Ψάχναμε για εμάς ένα μοτίβο επαναλαμβανόμενο/ σαν της θάλασσας το κύμα, δαντέλα/ στην ακτογραμμή του χρόνου», «Από το πρωί έχει κολλήσει/ ένα δάκρυ/ μετέωρο στην άκρη του ματιού/ […] / Περιμένω μήπως το σκουπίσει με το μανίκι του ο χρόνος/ το βελούδινο καθώς λένε./ Μόνο που εδώ είναι από ύφασμα τραχύ κι αμείλικτο/ αφήνει κάτι αδιόρατες χαρακιές στο μάγουλο»,

επίσης:

«ξύλινες βαρκούλες από φλούδες πεύκου/ επιπλέουν ακόμα στης ματιάς το άδολο μέρος», «ένα καράβι βαρύ σαν ιστορία», «Κάτω στα φαράγγια ο Νέστος/ κυλά φιδωτός σαν αμαρτία», «σαν αερόστατο η νύχτα να μας φυσήξει στ’ ανοιχτά», «έστριβε καταπάνω μου ο φόβος», «ένα καφέ ανοιχτόχρωμο απλωμένο/ ένα μπεζ της ερήμου./ Μπεζ ο ουρανός/ Μπεζ ο ορίζοντας/ Μπεζ η διάθεση/ Μπεζ οι επιθυμίες/ Μπεζ οι χειρονομίες», «Άνοιξη […] ανέλπιστη/ Έκρηξη άνθους σε ψυχή κατακόκκινη», «στιγμές φωτεινές/ σαν τα χρωματιστά λαμπιόνια στους δρόμους./ Θαλασσί απλωσιά/ στο λευκό μας/ κόκκινο/ μέχρι το μεδούλι/ το κόκκινο./ Μέρες παγωμένες, μέρες απόστασης/ και το άδειο να σφίγγει/ μέχρι να στάξουμε τρυφερότητα./ Σιγά σιγά στο δρόμο τα χρώματα σβήνουν./ Ένα χρώμα μόνο/ ένα χρώμα παντού κυριαρχεί./ Αυτό της απουσίας».

Εντοπίζουμε ωσαύτως ορισμένα δείγματα μεταγλωσσικότητας στη διάσταση της αξιοποίησης γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων ως δομικού υλικού ποιημάτων, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας ως οχήματος διεκπεραίωσης πληροφοριών.

Μέσα σε ομόλογο υφολογικό κλίμα εντοπίζουμε και την αφοριστική διατύπωση, π.χ.:

«Όλων ο κόσμος γυρίζει ανάμεσα σε προδοσία και πίστη», «Είμαστε ο τρόπος που ξεπερνάμε διαιρέσεις», «χιονοστιβάδα η αλήθεια να πλακώνει», «Από το χρόνο έξω/ ως γιορτή να σε περιέχω» και «Ως γιορτή σε περιέχω», καθώς και «Ως πένθος σε περιέχω», επίσης: «Προδοσία έδωσα, προδοσία θα λάβω», «Όταν σφίγγει η μοναξιά/ στάζουμε ανθρωπιά», «Εξανεμίστηκε το άθροισμα μιας ζωής/ της προδοσίας ο μέσα κρότος διέλυσε την ομορφιά», «Διέσχισα την απιστία, μέχρι ν’ ανοιχτεί ξαφνικά/ μια έκταση πίστης απέραντη».

Εντοπίζουμε ωσαύτως ορισμένα δείγματα μεταγλωσσικότητας στη διάσταση της αξιοποίησης γλωσσικών στοιχείων και φαινομένων ως δομικού υλικού ποιημάτων, ανεξάρτητα από την κοινή χρήση της γλώσσας ως οχήματος διεκπεραίωσης πληροφοριών, π.χ.:

«Ξέφωτο εμπειρίας/ εκεί όπου/ λέξεις μόνες/ λάμψη/ οριακή/ ομορφιάς/ γένεση/ τυφλωμένη ξαναείδα», «Όλες σου οι λέξεις στάλα στάλα/ Άσκοπα χύνονται», «Οι λέξεις υπάρχουν/ όσο βάζουν φωτιά στο παρόν», «Κλαδεύω την κληματαριά μήπως σκεπαστώ αφήγηση / πλεχτή/ ανακουφιστικά να εναλλάσσεται ήλιος με σκιά./ Περιμένω λέξεις να βλαστήσουν σαν τα φύλλα/ λέξεις να πέσουν στο έδαφος να το λιπάνουν/ η αλήθεια να ξαναφυτρώσει από την απλότητα/ βγαλμένη από χειρονομίες καίριες κι απλές» (όπου στοιχείο και της μιμόγλωσσας), «Στο σχήμα των λέξεων ευτυχώς/ ξεδιπλώνεται τόση έκταση αντοχής», «Πήρα πάνω μου όλα τα επίθετα της προδοσίας/ όλους τους προσδιορισμούς που με χώρεσαν./ Προδοσία πεπρωμένη/ αχτίδα φωτός/ να σε ξεσηκώνει/ Προδοσία αιφνίδια/ ζωής αντάλλαγμα/ Προδοσία αχάριστη/ να σε σφίγγει/ μέχρι την απόγνωση/ Προδοσία γνήσιας επιστροφής».

Καθώς ακολουθούμε την ανάπτυξη του υλικού της έκδοσης, συναντούμε αυτοτελή ποιήματα περισσότερο ή λιγότερο εκτενή ως προϊόντα συνδυασμού ελεύθερων στίχων, όπου ενίοτε παρεμβαίνουν αφενός ποικίλες παρηχήσεις και αφετέρου εκδοχές αφηγηματικής μορφής, ενώ εντοπίζουμε και έξι κείμενα σε σύνθεση δύο τριπτύχων.

Εξάλλου, συναντούμε και κείμενα με συνεχή ροή αφηγηματικού λόγου, τα οποία αντιπροσωπεύουν δημιουργική διασταύρωση/αντιπαράθεση της λογοτεχνικής γραφής του Πέτρου Πολυμένη με κείμενα προερχόμενα από πηγές δεδομένων της εξωτερικής πραγματικότητας (στα κείμενα υπό τους τίτλους «Οι καυτές στήλες του μανδύα της γης», «Ένας ωκεανός στο υπέδαφος του Πλούτωνα», «Δύο άστρα σε χορό θανάτου», «Η ώρα της αλήθειας»), σαν μια διαδικασία πραγματολογικής τεκμηρίωσης για ζητήματα που ανακύπτουν κατά την οργάνωση ενός πρωτότυπου κειμενικού κόσμου σύμφωνα με τις επιλογές του Πέτρου Πολυμένη, και εξυπηρετούν προσανατολισμούς της δημιουργικής ανάγνωσης.

Τούτων δοθέντων, λοιπόν, και ανεξάρτητα από εξωκειμενικούς παράγοντες (μεταξύ των οποίων και ποικίλα διακείμενα) που προσέφεραν μια ενδιαφέρουσα υπόθεση εργασίας στη δημιουργική διάθεση του Πέτρου Πολυμένη, σύμφωνα με ρητές αναφορές στον «Πρόλογο» της ποιητικής συλλογής, είναι σαφές ότι επισκεπτόμαστε ακριβώς έναν πρωτότυπο (έστω και με ανιχνευόμενα παροράματα) κειμενικό κόσμο ως ένα ευρύ πεδίο συναισθημάτων, όπου η πύκνωση της έντασης με το προσωπείο της ολιγάρκειας αποδίδει την ποιότητα στο περιεχόμενο του εσωτερικού ανθρώπου.

Με τον τρόπο αυτόν έχουμε τη δυνατότητα να ανιχνεύσουμε ποικίλες ατραπούς για την προσέγγιση στο συνδηλωτικό ισοδύναμο του τίτλου της ποιητικής συλλογής.

^＊ Η ΑΛΚΗΣΤΙΣ ΣΟΥΛΟΓΙΑΝΝΗ είναι διδάκτωρ Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και κριτικός βιβλίου. Τελευταίο της βιβλίο, η μελέτη «Ο δημιουργικός λόγος του Γιώργου Χειμωνά» (εκδ. Παρατηρητής).

Ποιήματα από την έκδοση

«Περπάτησα δίπλα στο φεγγάρι.
Στην ωμοπλάτη μου ήρθανε νυχτοπούλια
ψηλά με σηκώσανε
από εκείνον γεμάτη κι ανάλαφρη».

από το ποίημα «Λυδίας αναγνώριση»

«Το θαυμαστικό ξύπνησε μέσα μου.
Καμπυλώθηκα στον χρόνο
κι άρχισα ρευστή να ξανακυλάω
παίρνοντας μορφή στο απολίθωμα
σώματος εκστατικά ξαπλωμένου».

από το ποίημα «Αντικριστά ο διθύραμβος»

«Ρωτάς πώς γίνεται να διαρκέσουμε χέρι με χέρι.
Να λιώσουμε κλεισμένοι σε δίωρο καύσωνα
και μετά χώρια ο καθένας να στερεοποιείται στη ρουτίνα του
και πάλι ρευστοί μαζί, και χώρια άκαμπτοι πάλι.
Ψάχναμε για εμάς ένα μοτίβο επαναλαμβανόμενο
σαν της θάλασσας το κύμα, δαντέλα
στην ακτογραμμή του χρόνου.
[…]
Κάτι τόσο μοναδικό διατηρείται
μόνο αν δεν γίνει μοτίβο.
Όταν παρόν και μέλλον
σβήσουν για πάντα στην καρδιά.
Εδώ και τώρα. Χωρίς επανάληψη. Χωρίς μοτίβο».

από το ποίημα «Ακτή Βουλιαγμένης»