Η σακατεμένη κούκλα, του Γεωργιανού ποιητή Μπεσίκ Καραναούλι

overview jason decaires taylor sculpture

Για την ποιητική συλλογή του Μπεσίκ Καραναούλι «Η σακατεμένη κούκλα» (εκδ. Βακχικόν), ένα έπος που αναπτύσσεται σε δεκαοκτώ μικρές ραψωδίες.

Του Γιώργου Ρούσκα

O Μπεσίκ Καραναούλι γεννήθηκε το 1939 στη Γεωργία και σπούδασε Φιλολογία σε Πανεπιστήμιο της Τιφλίδας. Δεν είναι η ποσότητα (τουλάχιστον είκοσι ποιητικές συλλογές, κάποιες από αυτές μεταφρασμένες, καθώς και δύο μυθιστορήματα), αλλά η ποιότητα του λόγου που τον κάνει να θεωρείται ο σπουδαιότερος εν ζωή ποιητής στη χώρα του και να έχει προταθεί δύο φορές για Νόμπελ Λογοτεχνίας. Εξέδωσε την ποιητική συλλογή Η Σακατεμένη Κούκλα το 1973, σε ηλικία 34 ετών, χάρη σε ένα ψέμα με το οποίο ξεπεράστηκε η αυστηρή λογοκρισία της τότε Σοβιετικής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας της Γεωργίας (μίας εκ των 15 της Σοβιετικής Ένωσης, έως τη διάλυση της ΕΣΣΔ το 1991).

Το βιβλίο είναι ένα έπος που αναπτύσσεται σε δεκαοκτώ μικρές ραψωδίες. Δεν εξυμνεί τα κατορθώματα ηρώων σε κάποιες μάχες, αλλά, θεωρώντας πραγματικό ήρωα τον συνηθισμένο άνθρωπο, διερευνά τις καθημερινές του μάχες, όχι μόνο για την επιβίωση αλλά και για την κατανόηση του κόσμου συναρτήσει του χρόνου, μέσα σε ένα ασφυκτικό περιβάλλον που το εξουσιάζουν πέρα από τις κοσμικές εξουσίες και συστήματα, οι συνήθειες, οι νοοτροπίες, οι επαναλήψεις, η αγωνιώδης αναζήτηση ελπίδας την ώρα που όλα συντείνουν στη ματαιότητα. Η εξαιρετική μετάφραση στα ελληνικά έγινε από την Πηνελόπη Ζαλώνη, το εντυπωσιακότατο (απόλυτα συνάδον με το περιεχόμενο) εξώφυλλο από τον Στράτο Προύσαλη, η δε έκδοση πραγματοποιήθηκε με την υποστήριξη του Writers’ House of Georgia. Στο βιβλίο υπάρχει πρόλογος του Αμερικανού καθηγητή και ποιητή Τίμοθι Κέρτσερ (Timothy Kercher), ο οποίος επιτυγχάνει μια πολύ εμπεριστατωμένη κριτική προσέγγιση του βιβλίου. Η ύπαρξη προλόγου σε βιβλίο ποίησης κατά τη γνώμη μου είναι εντελώς περιττή, εκτός εάν πρόκειται για μεταφρασμένη ποίηση, απάνθισμα ή ανθολογία, οπότε είναι αναγκαία.

Η αρχή γίνεται in media res από το ξύπνημα ενός άντρα, ένα συνηθισμένο πρωινό, μια συνηθισμένη μέρα, με ολική επαναφορά στον αυτοματισμό των συνηθειών και στη ματαιότητα που αποπνέουν τα πάντα: η μοναξιά που κραυγάζει, ο φόβος που καραδοκεί, το κρύο χιόνι που κυριαρχεί έξω από το παράθυρο. Αφού εκτυλιχθούν ποιητικά τα δρώμενα, το τέλος έρχεται με δύο διαπιστώσεις, ότι «Όλα όσα συνέβησαν... / ήταν μάταια» και «ήταν πολύ καλύτερα / όταν βρισκόμουν στην κοιλιά της μάνας μου / σαν παλιά μινιατούρα – σε χρυσή κορνίζα», κλασική φράση, διαχρονική, ερμηνευμένη φροϊδικά.

Η πάλη μεταξύ των αντιθέτων –τουλάχιστον φαινομενικά– όσο και η άνευ νοήματος συνέχιση των καταγεγραμμένων ως αναγκαίων κινήσεων επιβεβαίωσης της χρησιμότητας της ύπαρξης αλλά και της ίδιας, ως αναπόσπαστο τμήμα της αισθητής πραγματικότητας, είναι διαρκής. Τα μάτια όμως του ποιητή βλέπουν από το πρώτο κιόλας πρωινό άνοιγμά τους

(α) τα αδιέξοδα:

Παραπεταμένοι απ’ τη νύχτα
παραδινόμαστε στην ημέρα από κυβερνώντα χέρια...

(β) τη γελοιότητα:

Είναι γελοίο,
εκατό φορές πιο γελοίο,
όταν κάτω από τον ουρανό
δεν σου ανήκει τίποτα
και εξακολουθείς να κάνεις τα ίδια πράγματα ξανά και ξανά...

(γ) το εφήμερο της ζωής:

Τι μας ανήκει;
Ίσως αυτή η στιγμή,
αυτό το δευτερόλεπτο μεταξύ ύπνου και ξύπνιου...

Δύσκολη η αποδοχή του εαυτού, η βίωση της χαράς, της ομορφιάς, της ευτυχίας. Εμπόδια δεν βάζει μόνο ο Θεός:

Αναρωτιέμαι
ποιο είδος σπόρου,
ποιο είδος κόκκου πρόσθεσα ακούσια
στον πηλό
και δεν μπορείς να είσαι χαρούμενος με αυτό που είσαι!

αλλά και ο ίδιος ο άνθρωπος, επηρεασμένος από ισχυρές πεποιθήσεις, κατάθλιψη (;), παιδικές καταγραφές:

...δεν πιστεύω στην προσωπική μου ευτυχία,
σαν να μη θέλω να αισθανθώ όμορφα,
σαν να μην το θεωρώ ηθικό.

Κατάληξη; Η ταλάντωση ανάμεσα στην ανυπαρξία:

Το μόνο πράγμα που υπάρχει
είναι η ανυπαρξία μας...

και στην προσπάθεια να χωρέσει η ύπαρξη στη νόηση ως μέρος του υπαρκτού –και όχι μόνο– κόσμου:

Δεν σκύβω για τα τριαντάφυλλα,
σκύβω για να ξεριζώσω τα στηρίγματα

με τον προσφορότερο τρόπο:

Πώς μπορούμε να καταλάβουμε τον κόσμο
αν πρώτα δεν γονατίσουμε εμπρός του;!

Ο Mπεσίκ Καραναούλι (Besik Kharanauli) γεννήθηκε το 1939 και είναι ένας από τους πιο αναγνωρισμένους σύγχρονους Γεωργιανούς ποιητές. Είναι συγγραφέας περισσότερων από είκοσι ποιητικών συλλογών και δύο μυθιστορημάτων. Η ποίησή του έχει μεταφραστεί στα γερμανικά, ολλανδικά, ιταλικά, τσεχικά, ουγγρικά, ρωσικά, βουλγαρικά, τουρκικά και γαλλικά. Το 2015 κέρδισε το λογοτεχνικό βραβείο SABA -το σημαντικότερο στη χώρα- για τη συμβολή του στη γεωργιανή λογοτεχνία.

Ποιες είναι οι όψεις του αντιληπτού κόσμου; Εμείς και οι άλλοι. Ως σώμα, ιδέα, πράξη. Εμείς και το περιβάλλον: φυσικό, δομημένο, κοινωνικό, πολιτισμικό, ιστορικό, ιδεολογικό μέχρι και ιδεοληπτικό, συναισθηματικό, συστημικό (κράτος, θρησκεία, οικογένεια, γάμος, εργασία), σχεσιακό (γονεϊκό, φιλικό, ερωτικό), κλπ. Εμείς και ο Χρόνος. Ο Καραναούλι γονατίζει μπροστά στην όψη του κόσμου που αντικρίζει κάθε φορά, σε κάθε ξύπνημα (το ξύπνημα μπορεί να έχει και μεταφορική σημασία) και αγωνίζεται με κάθε μέσο να καταλάβει, να αποδεχτεί όσα μπορεί, να επιβιώσει, να προχωρήσει. Η λογική του, οπλισμένη και με τις πανεπιστημιακές του σπουδές, έχει τη δική της αντίληψη των πραγμάτων, η ψυχή του και με το συνειδητό και με το ασυνείδητο προσεγγίζει αλλιώς τον κόσμο, τα ποιητικά του αισθητήρια αλλιώς. Αποτέλεσμα; Διαρκής πάλη με αντικρουόμενα συναισθήματα, αντίπαλες λογικές και ιδέες. Πολλά τα εχθρικά στρατόπεδα, με πρώτο του ιδίου. Στην αποτίμηση ενός ποιητικού έργου χρειάζεται ο αναγνώστης να γονατίσει όχι μόνο μπροστά στις σελίδες, αλλά και στις συνθήκες κάτω από τις οποίες έλαβε σάρκα και οστά το ποίημα, που στην περίπτωση του συγκεκριμένου ποιητή ήταν αντίξοες: σκληρό καθεστώς, έλεγχος παντού, χαμηλά εισοδήματα, ομοιομορφία, οριζοντίωση, σοβαροφάνεια, προπαγάνδα, με ένα αστικό περιβάλλον που υπέτασσε την ομορφιά στη χρηστικότητα (βλ. λ.χ. απρόσωπες εργατικές πολυκατοικίες).
Στο μουντό περιβάλλον δίνουν χρώμα οι αναλαμπές των νιάτων, οι σουπερνόβα εκρήξεις του έρωτα, οι πυγολαμπίδες από μικροτρέλες και ζαβολιές, οι χρωστήρες των ονείρων – όταν δεν είναι φτιαγμένοι στο εργοστάσιο των εφιαλτών. Όμως η ενηλικίωση, η τριβή, η ρετσινιά των «μεγάλων» έρχεται απότομα και τα φώτα σβήνουν πολύ πιο γρήγορα απ’ ό,τι άναψαν:

Τι είναι η ζωή για έναν σαραντάρη άντρα;!
Ναι, είναι ο τελευταίος γύρος
της νιότης
και ο πρώτος γύρος της κόλασης.

Ο ήρωας είναι παντού, είναι ο κάθε ένας, αλλά ταυτόχρονα και ο «εχθρός» παντού είναι. Η αρχέγονη ομίχλη ξεκινά από το συλλογικό ασυνείδητο, καλύπτει πεδιάδες και βουνά, πόλεις, χωριά και τρυπώνει από τις αόρατες χαραμάδες στο ίδιο του το σπίτι:

Αν τα παιδιά σας έχουν δύο κούκλες,
και η μία είναι σακατεμένη και αδύναμη
ενώ η άλλη ολοκαίνουργια και όμορφη,
και τα παιδιά για πλάκα ονοματίζουν την όμορφη κούκλα
από τον πλούσιο και εξαίρετο θείο,
ο οποίος, κατά τη γνώμη σας, είναι πανούργος και ξεδιάντροπος,
και τη δεύτερη κούκλα –τη σακατεμένη και διαλυμένη– με τ’ όνομά σας,
τότε πρέπει να γίνει σαφές
τι άποψη έχουν για σας–
την οικογένειά σας, τη γειτονιά και τους συγγενείς,
τους συντρόφους και συναδέλφους.

Οι σπουδαίοι ποιητές χαρακτηρίζονται, πέρα από την ερωτική τους σχέση με τις λέξεις, από βαθιά ενσυναίσθηση. Αυτή είναι που βρίσκει τρόπους να τους δίνει κίνητρα για ζωή και για δημιουργία. Όσο κι αν ο Καραναούλι βλέπει ολοκάθαρα τη ματαιότητα και την ανυπαρξία, όσο θλίβεται και συνθλίβεται από τη χρήση των λέξεων «πολιτισμός» και «δημοκρατία» στη θέση των λέξεων αντίστοιχα «γκέτο» και «ολιγαρχία», άλλο τόσο συνεχίζει να γράφει και να βρίσκει στο συνηθισμένο το ασυνήθιστο, στην επανάληψη την πρωτοτυπία (αφού κάθε επανάληψη είναι μοναδική, άρα διαφορετική από όλες τις άλλες), στη λεπτομέρεια το μεγαλείο και φυσικά στη γυναίκα το φως:

Και η γυναίκα του φοράει τα ρούχα της.
Η ρουτίνα μιας γυναίκας, ένα κλασσικό πρωινό
–αρχαίο και αμετάβλητο–
όπως ο ίδιος ο κόσμος. /.../
Προσέξτε την πόζα:
Φτιάχνει το καλσόν της.
Οπουδήποτε κι αν συναντήσετε
αυτήν τη μαγική πόζα, /.../
να είστε περήφανοι και να μην ντραπείτε,
επειδή είστε μάρτυρες ενός αρχαίου ρυθμού,
μιας αρχαίας κίνησης. /
Ρίχτε το βλέμμα σας σ’ αυτό το τελετουργικό,
ρίχτε το βλέμμα σαν να πεθαίνατε και θέλετε να πάρετε μαζί σας
αυτήν την εικόνα σαν εφόδιο.