
Για την ανθολογία «Σάντρο Πέννα – Ο ποιητής της επιθυμίας και της μοναξιάς» (μτφρ. Γιάννης Ηλ. Παππάς, εκδ. Οδός Πανός).
Του Παναγιώτη Γούτα
Η συνάντηση του Ουμπέρτο Σάμπα με τον Σάντρο Πέννα
Ο Σάντρο Πέννα υπήρξε ελάσσων λυρικός και ερωτικός ποιητής της Ιταλίας, που έστειλε κάποτε τα πρώτα του ποιήματα στον Σάμπα, θεωρώντας τον έναν από τους τρεις σπουδαιότερους ποιητές της νεότερης Ιταλίας μαζί με τον Ουνγκαρέτι και τον Μοντάλε. Ο Σάμπα αμέσως του απάντησε θετικά.
Ο Ουμπέρτο Σάμπα θεωρείται ένας από τους μείζονες σύγχρονους Ιταλούς ποιητές. Στη γενέτειρά του, την Τεργέστη υπάρχει σε κεντρικό πεζόδρομο άγαλμά του, αφού αποτελεί το ποιητικό σύμβολο της πόλης. Λίγα μέτρα από το άγαλμα του Σάμπα υπάρχει το φημισμένο παλαιοβιβλιοπωλείο με την ονομασία του ποιητή, στέκι ανθρώπων του πνεύματος από την πόλη αλλά και από ολόκληρη τη χώρα. Την Τεργέστη παλιότερα επισκέφτηκε, και έζησε εκεί επί δέκα ολόκληρα χρόνια, ο σπουδαίος Τζόις, άγαλμα του οποίου κοσμεί το λιμάνι της1. Ο Σάντρο Πέννα υπήρξε ελάσσων λυρικός και ερωτικός ποιητής της Ιταλίας, που έστειλε κάποτε τα πρώτα του ποιήματα στον Σάμπα, θεωρώντας τον έναν από τους τρεις σπουδαιότερους ποιητές της νεότερης Ιταλίας μαζί με τον Ουνγκαρέτι και τον Μοντάλε. Ο Σάμπα αμέσως του απάντησε θετικά και ο Πέννα, που είχε στείλει τα ποιήματά του με ψευδώνυμο, σταμάτησε την αλληλογραφία μαζί του. Λίγο διάστημα μετά, ο Πέννα επισκέφτηκε την Τεργέστη –την «πρωτεύουσα του έθνους του πουθενά», κατά την Τζαν Μόρις– και με αφορμή μια ψυχαναλυτική θεραπεία που ήθελε να κάνει, συναντήθηκε με τον Σάμπα, με τον οποίον, όλως τυχαίως, είχαν τον ίδιο ψυχαναλυτή – η μέθοδος του Φρόιντ, εκείνα τα χρόνια, έκανε θραύση. Ο Πέννα, με πρόσχημα καινούργια ποιήματα που δείχνει στον Σάμπα, του αποκαλύπτει πως είναι εκείνος ο ποιητής που, με ψευδώνυμο, κάποτε, του είχε ταχυδρομήσει πρωτόλεια ποιήματα, και ο Σάμπα, ενθουσιασμένος, τον αναγνωρίζει. Έκτοτε, όπως μας αποκαλύπτει ο μεταφραστής και σχολιαστής του παρόντος βιβλίου Γιάννης Ηλ. Παππάς, ο Πέννα εισέρχεται στον λογοτεχνικό κόσμο της Ιταλίας, τη δεκαετία του ’30. Παρακάτω ο σχολιαστής μάς επισημαίνει: «Ο πιο μεγάλος, Σάμπα, έβλεπε τον Πέννα με μια πατρική λογοτεχνική ματιά και μια μεγάλη ανθρώπινη διαθεσιμότητα». Και λίγο μετά: «Με τον Σάμπα κλείνουν οι αναφορές του Πέννα στην ιταλική λυρική παράδοση, μια μεγάλη γραμμή που ξεκίνησε από τον Πετράρχη και τον Λεοπάρντι και φτάνει και περιλαμβάνει την τριάδα Ντ’ Ανούτσιο, Καρντούτσι, Πάσκολι». Ενδιαφέρον επίσης παρουσιάζουν και οι επιστολές ανάμεσα σε Σάμπα και Πέννα, που αποτελούν τη μαρτυρία μιας δυνατής φιλίας.
Η ποίηση του Πέννα
Ο παρών τόμος αποτελεί μια μεταφρασμένη ανθολόγηση ποιημάτων του Πέννα που, εν μέρει, δικαιολογούν την άποψη (ενθουσιασμό, καλύτερα) του Παζολίνι πως: «Ίσως ο Πέννα να είναι ο πιο μεγάλος, ο πιο χαρούμενος ζων ποιητής». Υπερβολή; Μάλλον ναι. Ή μήπως όχι; Τα ποιήματα, πάντως, του Σάντρο Πέννα είναι ολιγόστιχα, κατανοητά, με απλό και καθαρό λεξιλόγιο, όπου η αναπαράσταση της πραγματικότητας γίνεται διαμέσου μιας εκτεταμένης περιγραφής και αφήγησης. Τα παραπάνω στοιχεία, βέβαια, δεν είναι από μόνα τους αρκετά για να αναδείξουν ως σπουδαία την ποίηση ενός λυρικού ποιητή. Θα έλεγα πως είναι μάλλον αποθαρρυντικά. Τότε τι είναι εκείνο που αναδεικνύει σε σημαντική την ποίηση του Πέννα; Μήπως το ότι στην πλειονότητα των ποιημάτων του υμνείται ο ομοφυλόφιλος έρωτας, κάτι που επιβεβαιώνει και ο ίδιος ο ποιητής στο ποίημά του «Πάντα αγόρια στα ποιήματά μου»;
Η ποίηση του Πέννα, πέρα από τον διάχυτο ερωτισμό της, περικλείει ειλικρίνεια, χαρά, σοφία, απλότητα. Πρόκειται για μια εντελώς ανεπιτήδευτη γραφή. Αυτό πιστεύω πως είναι το δυνατό της στοιχείο. Η έλλειψη κάθε επιτήδευσης.
Ίσως, όμως, ούτε κι αυτό το στοιχείο να είναι το πιο σημαντικό στην ποίησή του. Η ποίηση του Πέννα, πέρα από τον διάχυτο ερωτισμό της, περικλείει ειλικρίνεια, χαρά, σοφία, απλότητα. Πρόκειται για μια εντελώς ανεπιτήδευτη γραφή. Αυτό πιστεύω πως είναι το δυνατό της στοιχείο. Η έλλειψη κάθε επιτήδευσης. Τόσο ο Σάμπα όσο και ο Ευγένιος Αρανίτσης είδαν στην ποίησή του στοιχεία από αρχαίους Έλληνες λυρικούς και επιρροές από τα επιγράμματα της Παλατινής Ανθολογίας. Ιδιοσυγκρασιακά ο Πέννα παραλληλίστηκε με τον Καβάφη. Ο Σάμπα επισήμανε ακόμα πως: «Ο Πέννα είναι ένας ερωτικός ποιητής με μια ιδιαίτερη ενστικτώδη ικανότητα στον χειρισμό της εντύπωσης, της εικόνας. Οι συγκινήσεις του έχουν τη μορφή της ακρίβειας… Ο έρωτας που ένιωθε για το ίδιο του το φύλο ήταν διαποτισμένος από φυσικότητα, τρυφερότητα και ευφυΐα…».
Προσωπικά, πέρα από τον ερωτισμό, την εικόνα, την περιγραφή, την ιμπρεσιονιστική ματιά, την επιγραμματικότητα, την παιγνιώδη διάθεση και την πύκνωση, βρίσκω πως η ποίηση του Πέννα επικοινωνεί απευθείας και με τα ιαπωνικά χάι κάι (όχι, πάντως, ακολουθώντας τον αυστηρό ρυθμό τους), αναφορικά με την πετυχημένη σύζευξη εικόνας-συναισθήματος, εμπλουτισμένη με αρκετή δόση σοφίας. Μια ποίηση που τρέφει το μυαλό και την ψυχή, ηρεμώντας το μάτι κι ανοίγοντας νέους δρόμους στην ολιγόστιχη έκφραση συναισθημάτων, δίχως το αφόρητο βάρος των τελευταίων να καθιστά το ποίημα σκοτεινό και δυσκολοδιάβατο:
Αποτιμήσεις-συγκλίσεις-συγγένειες
Τον τοποθετεί στο λογοτεχνικό στερέωμα, πλάι σε άλλους Ιταλούς ποιητές μεγαλύτερου διαμετρήματος και φήμης, βάζοντάς μας όμως να αναρωτηθούμε τι είναι τελικώς μεγάλη ποίηση και τι λιγότερο σπουδαία.
Το βιβλίο Σάντρο Πέννα – Ο ποιητής της επιθυμίας και της μοναξιάς, με κατατοπιστική εισαγωγή, ζουμερή μετάφραση και ενδιαφέροντα σχόλια του Γιάννη Ηλ. Παππά, τυπωμένο από τις εκδόσεις Οδός Πανός, μας παρέχει πολλαπλά αναγνωστικά οφέλη. Μας παρουσιάζει άγνωστα ώς τώρα βιογραφικά στοιχεία ενός κάπως ξεχασμένου (ελάσσονα; σημαντικού; Ας το κρίνει ο αναγνώστης) Ιταλού ποιητή. Μας κοινωνεί τη γνήσια και καθαρή ποιητική ματιά του. Τον τοποθετεί στο λογοτεχνικό στερέωμα, πλάι σε άλλους Ιταλούς ποιητές μεγαλύτερου διαμετρήματος και φήμης, βάζοντάς μας όμως να αναρωτηθούμε τι είναι τελικώς μεγάλη ποίηση και τι λιγότερο σπουδαία. Τελικά αφήνει στον ίδιον τον αναγνώστη τον τελικό λόγο, την τελική εντύπωση και ετυμηγορία για το πόσο σπουδαία ήταν η ποίηση αυτού του λυρικού, Ιταλού ποιητή, που έζησε από το 1906 έως το 1977, οπότε και βρέθηκε νεκρός στο σπίτι του, στη Ρώμη, από τον ποιητή και φίλο του Έλιο Πέκορα, που συγκέντρωσε και δημοσίευσε όλο το υλικό που βρήκε στο διαμέρισμά του στη συλλογή Συγκεχυμένο όνειρο (Μιλάνο, 1980).
Επεκτείνοντας και μεταφέροντας την ερωτική ποίηση του Πέννα στη σύγχρονη ελληνική ποιητική πραγματικότητα θα μπορούσαμε να εικάσουμε συγκλίσεις και ποιητική συγγένεια σε δεκάδες ερωτικούς ποιητές, ομοερωτικούς ή μη, μεταγενέστερους του Πέννα. Ντίνος Χριστιανόπουλος, Γιώργος Χρονάς, Βασίλης Δημητράκος, Αλεξάνδρα Μπακονίκα, Αντώνης Περαντωνάκης, Νίκος Βασιλάκης, πολλοί ποιητές του περιοδικού «Διαγώνιος» της Θεσσαλονίκης και των εκδόσεων Μπιλιέτο της Αθήνας, και αρκετοί άλλοι ακόμη, συγγενεύουν εκλεκτικά με την ποίηση του Πέννα, ακόμα κι αν, όταν έγραφαν τα ποιήματά τους, δεν τον είχαν διαβάσει καθόλου – στην Ελλάδα, άλλωστε, το έργο του Πέννα γίνεται γνωστό στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Πάντως, πίσω από τα προαναφερθέντα ονόματα αλλά και από τον Σάντρο Πέννα υπάρχει ένας Καβάφης, κι ακόμη πιο παλιά οι αρχαίοι λυρικοί, Έλληνες και Λατίνοι, αλλά και οι τεχνίτες του επιγράμματος, που προσέφεραν απλόχερα στους σημερινούς επιγόνους τους την τέχνη της ακριβούς και πετυχημένης σύζευξης εικόνας, αισθήματος, σοφίας και λιτότητας, στα δημιουργήματά τους.
Αλλά ας κλείσει αυτό το κείμενο η φωνή του Σάντρο Πέννα, με ένα ακόμη ολιγόστιχο ποίημά του, κράμα ταπείνωσης, λυρισμού και σοφίας:
* Ο ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΓΟΥΤΑΣ είναι συγγραφέας και εκπαιδευτικός στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.
Τελευταίο βιβλίο του, οι συλλογή με νουβέλες «Μποέμ και Ρικάρντο» (εκδ. Κέδρος).
Στην κεντρική εικόνα © David Hockney, Nathan Swimming. Los Angeles, March 11th 1982, σύνθεση από έγχρωμες Polaroid.
1. Ο Τζόις, στη διάρκεια της δεκαετούς παραμονής του στην Τεργέστη, έγραψε τους Δουβλινέζους και εμπνεύστηκε το μεγαλύτερο μέρος του κλασικού του έργου Οδυσσέας, ερχόμενος σε επαφή με Έλληνες εργάτες και λαϊκά στρώματα της πόλης.