Το ορατό χέρι του έξυπνου κράτους

Μέχρι την κρίση του 2008 εκτός από το «Τέλος της Ιστορίας» που είχε «καταγράψει» ο Φράνσις Φουκουγιάμα, στον δημόσιο διάλογο είχε επικρατήσει και ένας ακόμη θάνατος: ο Θάνατος του κράτους, όχι μόνο του μεγάλου κράτους, αλλά ο θάνατος του κράτους γενικά. Σήμερα αυτή η αντίληψη έχει υποχωρήσει σε παγκόσμιο επίπεδο, χωρίς όμως να παύει να είναι κυρίαρχη.

Αν η θεωρία του Τέλους της Ιστορίας είναι σήμερα πιο ξεπερασμένη ακόμη και από τη θεωρία «του σοσιαλισμού σε ένα κράτος», δεν συμβαίνει το ίδιο και με την αμφισβήτηση του ρόλου του κράτους στην τεχνολογική και επιχειρηματική ανάπτυξη. Το βιβλίο της Μαριάνα Μαζουκάτο, ιταλικής καταγωγής καθηγήτριας Οικονομικών στο Πανεπιστήμιο του Σάσσεξ, επιχειρεί να αποδομήσει όλες αυτές τις «ιδεολογικές ιστορίες και εικόνες», όπως η ίδια γράφει, που θεωρούν ότι το Κράτος δεν έχει καμία θέση στη θεωρία και την πρακτική της ανάπτυξης. Το 2013 η Μαριάνα Μαζουκάτο κατατάχθηκε από το αμερικανικό περιοδικό New Republic στους τρεις σημαντικότερους στοχαστές του φαινομένου της καινοτομίας.

There is an alternative

 Είναι το μανιφέστο μιας αντίληψης που θέλει το κράτος όχι μόνο να μην είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη, αλλά  αντιθέτως το αντιλαμβάνεται ως φορέα ριζικών καινοτομιών. 

Ο σκοπός της συγγραφής αυτού του βιβλίου δεν είναι ακαδημαϊκός. Κίνητρο για τη συγγραφή του ήταν να δοθεί ένα πλαίσιο στη βρετανική κυβέρνηση (η μελέτη παραδόθηκε το 2013) για να αλλάξει στρατηγική και να μη περικόψει κρατικά προγράμματα στο όνομα μιας πιο «ανταγωνιστικής» και «επιχειρηματικής» οικονομίας. Εκ πρώτης όψεως φαίνεται πως το βιβλίο κινείται μόνο στον αντίποδα του κυρίαρχου λόγου της ΤΙΝΑ (There is no alternative - δεν υπάρχει εναλλακτική λύση) και της συνεπαγόμενης λιτότητας. Ισχύει βεβαίως αυτό αλλά όχι μόνο. Το βιβλίο τούτο δεν είναι μια ακόμη ιδεοληψία που «τα βάζει» με κάποια άλλη. Δεν είναι απλώς μια αντίληψη που θέλει να αντιπαρατεθεί στην ευρύτατα διαδεδομένη θέση πώς η καινοτομία ξεκινά και τελειώνει με την επιχειρηματικότητα και πως το κράτος είναι μόνο δύναμη αδράνειας. Είναι το μανιφέστο μιας αντίληψης που θέλει το κράτος όχι μόνο να μην είναι εμπόδιο στην ανάπτυξη, αλλά αντιθέτως το αντιλαμβάνεται ως φορέα ριζικών καινοτομιών. Δεν μιλάμε εδώ για οποιοδήποτε κράτος, αλλά αυτό του τίτλου του βιβλίου: Το επιχειρηματικό κράτος.

Η Μαζουκάτο, όπως πολύ σωστά παρατηρεί και αναδεικνύει στη μεστή εισαγωγή του, γεμάτη και με αναφορές στην ιστορία της επιρροής του βιβλίου στη δημόσια περί του θέματος παγκόσμια συζήτηση, ο Καθηγητής στο ΕΜΠ Γιάννης Καλογήρου, η συγγραφέας θεωρεί πως η εικόνα που θέλει την ιδιωτική πρωτοβουλία να είναι ένα λιοντάρι στο κλουβί που πρέπει να απελευθερωθεί από εμπόδια όπως είναι η φορολογία και η γραφειοκρατία είναι παραπλανητική. Αντιθέτως, αυτή μας θυμίζει την παλιά γνωστή επιστολή του Κέυνς προς τον Ρούσβελτ, για την επιχείρηση ως «κατοικίδιο ζώο» και ισχυρίζεται πως η ιδιωτική πρωτοβουλία χωρίς τη συμβολή του Επιχειρηματικού Κράτους μοιάζει σαν κατοικίδιο ζώο (μια γάτα), που κάποιος πρέπει να το «ωθήσει» για να γίνει πραγματικό λιοντάρι.

Η συγγραφέας εμπνέεται από το έργο Ο μεγάλος μετασχηματισμός του Καρλ Πολάνυι (στα ελληνικά από εκδόσεις Νησίδες σε μετάφραση Κώστα Γαγανάκη), το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μου, κοινωνιολογικό έργο του 20ου αιώνα. Βεβαίως τη σκέψη της έχει επηρεάσει και ο Κέυνς. Ιδιαίτερη σημασία δίνει στην παρατήρηση του Κέυνς, «το σημαντικό για κάθε κυβέρνηση δεν είναι να κάνει πράγματα που τα άτομα ήδη κάνουν και να το κάνει λίγο καλύτερα ή λίγο χειρότερα, αλλά να κάνει τα πράγματα που, προς το παρόν, κανένας δεν τα κάνει».

Kράτη που ενεργούν ως επιχειρηματίες

Μόνο όμως που η Μαζουκάτο διαφοροποιείται σε κάτι σημαντικό από αυτή τη σκέψη. Ο Κέυνς καλούσε τα κράτη να ασκούν αυτή την πολιτική μόνο σε περιόδους κρίσεις, να ασκούν δηλαδή την περίφημη αντικυκλική πολιτική. Η Μαζουκάτο πιστεύει πως αν τα κράτη θέλουν να υπάρξει ανάπτυξη, πρέπει να δαπανούν χρήματα, γνώσεις, κόπο, ανθρώπινο κεφάλαιο και δυναμικό σε κάθε περίπτωση, είτε είμαστε σε φάση ύφεσης είτε σε φάση ανάπτυξης. Πιο σωστά, θεωρεί πως αν δεν θέλουμε να έχουμε μεγάλες, με απρόβλεπτες συνέπειες, κρίσεις οφείλουμε να έχουμε κράτη που ενεργούν ως επιχειρηματίες. Ή, με άλλα λόγια, κράτη που ενεργούν έτσι ώστε με τη βοήθειά τους να μετατρέπουν τους επιχειρηματίες από γατούλες σε λιοντάρια. Η Μαζουκάτο μεταφέρει στον σύγχρονο κόσμο την προτροπή του Μακιαβέλλι προς τους ηγεμόνες να είναι συγχρόνως λιοντάρια και αλεπούδες.

Το Κράτος της Μαζουκάτο δεν είναι το κράτος των κρατικοδίαιτων επιχειρηματιών, των πελατειακών σχέσεων. Δεν είναι επίσης το «κράτος ανακατωσούρης σε ξένες υποθέσεις», ούτε το κράτος απλός «φορέας διευκόλυνσης» της ανάπτυξης.

Όποιος εδώ νομίζει ότι για την Μαζουκάτο το κράτος πρέπει να είναι παραγωγός ηλεκτρικής ενέργειας, ύδατος και να πουλά οικόπεδα με δόσεις, ας μην ανησυχεί. Η συγγραφέας μιλά για ένα κράτος που με τη δράση του δεν «σκουντά» τους επιχειρηματίες, αλλά τους «σπρώχνει» προς την επιχειρηματικότητα. Το Επιχειρηματικό Κράτος της Μαζουκάτο δεν είναι το κράτος των κρατικοδίαιτων επιχειρηματιών, των πελατειακών σχέσεων. Δεν είναι επίσης το «κράτος ανακατωσούρης σε ξένες υποθέσεις», ούτε το κράτος απλός «φορέας διευκόλυνσης» της ανάπτυξης. Είναι το ίδιο φορέας ανάπτυξης και βασικός εταίρος του ιδιωτικού τομέα σ’ αυτό. Το Επιχειρηματικό Κράτος της συγγραφέως «δεν μπορεί και δεν πρέπει να υποκλίνεται εύκολα σε ομάδες συμφερόντων» σε προσοδοθήρες και κυνηγούς προνομίων, αλλά να στρώνει το δρόμο, με δικές του έρευνες και επιλεκτικές επιχορηγήσεις, σε καινοτόμους επιχειρηματίες.

Αυτοί οι ισχυρισμοί της Μαζουκάτο δεν είναι απλά σχήματα λόγου ή δήθεν μεγαλεπήβολες αλλά ξεκρέμαστες ιδέες. Οι ισχυρισμοί της στηρίζονται σε πραγματικά γεγονότα. Πουθενά αλλού δεν βρίσκει τέτοια πρακτική εφαρμογή η ιδέα του Επιχειρηματικού Κράτους, του κράτους που δεν παρεμβαίνει μόνο όταν η ζήτηση και η επενδύσεις είναι χαμηλές, αλλά όταν αυτό πρέπει να διαδραματίσει το ρόλο των αληθινών τίγρεων σε κάθε στιγμή του επιχειρηματικού κύκλου, όσο στο κράτος των ΗΠΑ.

6 μύθοι καταρρίπτονται

Στην αρχή της μελέτης της διευκρινίζει τη σημασία και τον χαρακτήρα της τεχνολογίας, της καινοτομίας και της μεγέθυνσης. Έτσι αυτές οι τρεις έννοιες δεν σηματοδοτούν κάποιες δράσεις που χρειάζονται να γίνουν όταν οι «αγορές αποτυγχάνουν», αλλά ενέργειες που πρέπει να γίνονται για να επιτυγχάνουν οι αγορές. Γι’ αυτήν οι δαπάνες για Έρευνα και Ανάπτυξη είναι τμήμα ενός συστήματος «στο οποίο η γνώση δεν παράγεται μόνο, αλλά και διαχέεται στο σύνολο της οικονομίας». Το Κράτος δεν αναλαμβάνει εδώ να διορθώσει τις «συστημικές αποτυχίες», αλλά να διευκολύνει την καινοτομία. Δεν έρχεται να αντιδράσει στις συνθήκες, αλλά να δημιουργήσει συνθήκες. Δεν είναι το κράτος που επιλέγει νικητές, αλλά το κράτος που δημιουργεί νίκες και νικητές.

H Ευρώπη δεν προωθεί την έρευνα αποτελεσματικά, για αυτό και δεν μπορεί  να την αξιοποιήσει ύστερα εμπορικά. Τα στοιχεία για τις ευρωπαϊκές δαπάνες για έρευνα είναι αδιάψευστοι μάρτυρες του ισχυρισμού της.

Έτσι εδώ επιχειρεί να αποδομήσει έξι μεγάλους μύθους: Πρώτον, υπάρχει ο μύθος ότι η καινοτομία αφορά μόνο την έρευνα και την ανάπτυξη. Αυτή θεωρεί πως η καινοτομία αφορά και τα διαφορετικά χαρακτηριστικά των επιχειρήσεων. Δεύτερον, ο μύθος, ότι το μικρό είναι όμορφο. Η ίδια παρατηρεί πως οι μικρές επιχειρήσεις, συχνά, «είναι λιγότερο παραγωγικές από τις μεγάλες». Τρίτον, λέγεται ότι τα κεφάλαια επιχειρηματικών συμμετοχών (ventures capitals) είναι ατμομηχανές ανάπτυξης. Καταθέτει στοιχεία που αποδεικνύουν το αντίθετο, ότι δηλαδή υπάρχουν ventures capitals που αναχαιτίζουν τις καινοτομικές πρωτοβουλίες. Τέταρτο, υπάρχει η πεποίθηση ότι ζούμε σε μια οικονομία της γνώσης. Δεν ισχύει παντού και πάντα αυτό. Πέμπτον, η Ευρώπη δεν αξιοποιεί εμπορικά την έρευνα. Το αντίθετο ισχύει, η Ευρώπη δεν προωθεί την έρευνα αποτελεσματικά, για αυτό και δεν μπορεί να την αξιοποιήσει ύστερα εμπορικά. Τα στοιχεία για τις ευρωπαϊκές δαπάνες για έρευνα είναι αδιάψευστοι μάρτυρες του ισχυρισμού της. Και έκτον, υπάρχει ο μύθος ότι η επιχειρηματική επένδυση απαιτεί «λιγότερους φόρους και λιγότερη γραφειοκρατία». Εδώ προειδοποιεί τους πολιτικούς (διαμορφωτές πολιτικής τους ονομάζει) «να είναι επιφυλακτικοί απέναντι σε εταιρείες που παραπονούνται για φόρους και γραφειοκρατία». Αλλού είναι τα προβλήματα των πραγματικών παραγωγικών επιχειρήσεων.

Το παράδειγμα των Ηνωμένων Πολιτειών

Αντίθετα απ’ ότι νομίζουμε, οι περισσότεροι, το κράτος με τη μεγαλύτερη συμμετοχή στην επιχειρηματικότητα, μέσω της ενίσχυσης της καινοτομίας και της έρευνας και ανάπτυξης, είναι το Κράτος των ΗΠΑ. Εδώ οι κρατικές και υπουργικές υπηρεσίες «ώθησαν» τον κόσμο παραγωγής γνώσης σε εμπορικές επιτυχίες. Οι αμερικανικές κυβερνήσεις με τη χρηματοδότηση της εφαρμοσμένης και της βασικής έρευνας αποτέλεσαν την πηγή των πιο πρωτοπόρων τύπων καινοτομίας.

Αν νομίζουμε πως έφθανε ένας Steve Jobs για την ανάπτυξη των iPods, iPhone και iPad, τότε πρέπει οπωσδήποτε να εντρυφήσουμε στο πέμπτο, έκτο και έβδομο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου.

Χωρίς τη συμμετοχή σε χρήμα και σε ανθρώπους, χωρίς την κυβερνητική Υπηρεσία Προηγμένης Έρευνας Αμυντικών Σχεδίων (DARPA), δεν θα υπήρχε ανάπτυξη του Διαδικτύου. Χωρίς το Πρόγραμμα Έρευνας των Μικρών Επιχειρήσεων για την Καινοτομία (SBIR) δεν θα ξεκινούσαν εταιρείες όπως η Apple και η Google. Χωρίς το Νόμο για τα Ορφανά Φάρμακα δεν θα προχωρούσαν οι φαρμακοβιομηχανίες στην ανάπτυξη προϊόντων που αφορούν την αντιμετώπιση σπάνιων αρρωστιών και φυσικά το κόστος τους θα ήταν απαγορευτικό. Χωρίς το Επιχειρηματικό Κράτος δεν θα υπήρχε καμία διαδικασία για την ανάπτυξη της τεχνολογίας παραγωγής αιολικής και ηλιακής ενέργειας, της λεγόμενης πράσινης βιομηχανικής ανάπτυξης, τόσο δυσφημισμένης στην Ελλάδα. Και ακριβώς στα θέματα παραγωγής αιολικής και ηλιακής ενέργειας που το κράτος των ΗΠΑ διστάζει, η παραγωγή αναπτύχθηκε σε χώρες όπως η Κίνα, η Γερμανία, η Δανία, όπου τα κράτη δρουν αποφασιστικά υπέρ αυτών των μορφών ενέργειας. Και αν νομίζουμε πως έφθανε ένας Steve Jobs για την ανάπτυξη των iPods, iPhone και iPad, τότε πρέπει οπωσδήποτε να εντρυφήσουμε στο πέμπτο, έκτο και έβδομο κεφάλαιο του παρόντος βιβλίου, όπου θα βρούμε στοιχεία που ίσως κάνουν όλους μας να αναθεωρήσουμε την άποψή μας –μεταξύ αυτών και ο γράφων– για την αλήθεια αυτής της ιδεολογίας που θέλει το κράτος να συμμετάσχει μόνο στον έλεγχο και την παρατήρηση των εξωτερικών συνθηκών της παραγωγής. Αν ο μεγάλος Άνταμ Σμιθ μιλούσε για το αόρατο χέρι της αγοράς, η Μαζουκάτο μας μιλά για το «ορατό χέρι του κράτους».

Όχι κοινωνικοποίηση του ρίσκου και ιδιωτικοποίηση των κερδών

Βεβαίως έχει δίκιο η Μαζουκάτο όταν απαιτεί το Επιχειρηματικό Κράτος να μη λειτουργεί ως πάροχος επιχειρηματικών δωρεών, αλλά ως κάποιος που εκπροσωπείται στη σχέση κίνδυνος - απόδοση. Έχει ακόμη δίκιο όταν υποστηρίζει πως Επιχειρηματικό Κράτος δεν σημαίνει κοινωνικοποίηση του ρίσκου και ιδιωτικοποίηση των κερδών (ότι ακριβώς συνέβη με τις τράπεζες). Εκείνο όμως που φοβάμαι είναι πως δεν λαμβάνει σοβαρά υπόψη τη δυνατότητα που δίνεται με τη λειτουργία του Επιχειρηματικού Κράτους σε μορφές διαπλοκής, όπως αυτές προκύπτουν από τη δράση των παγκόσμιων λόμπι, και δεν λαμβάνει επίσης υπόψη τους κινδύνους που προκύπτουν από τη συμμετοχή των πολιτικών στην επιχειρηματική ζωή. Αλλά ίσως να έχει και δίκιο. Η διαπλοκή ήταν και θα είναι πάντα το κόστος της Ανάπτυξης.

Και κάτι τελευταίο. Αν και η συγγραφέας αναφέρεται στη σημασία του Κοινωνικού Κράτους και των παρεχόμενων υπηρεσιών, παραμένει δέσμιος μιας αντίληψης που βλέπει αυτό το κράτος αποκλειστικά ως εγγυητή των βασικών ανθρώπινων δικαιωμάτων και αναγκών και όχι όπως το βλέπει για παράδειγμα η σκανδιναβική σοσιαλδημοκρατία, ως τον κύριο μοχλό που εξοικονομώντας εισόδημα από τους πολίτες, εισόδημα που πάει στην κατανάλωση και τις επενδύσεις, λειτουργεί ως μοχλός ανάπτυξης.

Πάντως το Επιχειρηματικό Κράτος της Μαζουκάτο δεν πρέπει να συγχέεται με το ελληνικό κρατικίστικο κράτος. Είναι ένα βιβλίο απαραίτητο για τους διαμορφωτές της κοινής γνώμης και του διαμορφωτές της πολιτικής, αλλά κυρίως για όλους τους πολίτες που δεν θέλουν να τρέφονται με «μασημένες τροφές».

Το επιχειρηματικό κράτος