Σε αντίθεση με τον 20ο αιώνα, οι κυβερνήσεις αυτές δεν προέκυψαν από επαναστάσεις αλλά εκλέχτηκαν δημοκρατικά. Κατάφεραν επανειλημμένα την επανεκλογή τους παρά την σφοδρή αντιπολίτευση με θεμιτά ή και αθέμιτα μέσα από την εγχώρια ολιγαρχία. Και είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρον ότι οι ΗΠΑ, επίσης σε αντίθεση με τον 20ο αιώνα, αυτή τη φορά εμφανίστηκαν απρόθυμες ή αδύναμες να τις ανατρέψουν υποστηρίζοντας στρατιωτικές δικτατορίες. Και μάλιστα την ίδια ώρα που αλλάζουν το χάρτη της Μέσης Ανατολής με άμεσες και τεράστιας κλίμακας στρατιωτικές επεμβάσεις στο Ιράκ και αλλού. Κατά τη γνώμη μου η «Αριστερή Στροφή» της Λατινικής Αμερικής θα πρέπει να αναγνωσθεί παράλληλα με τις εξελίξεις στη νοτιανατολική Ασία της ίδιας περιόδου όταν οι χώρες της περιοχής επίσης εγκαταλείπουν η μία μετά την άλλη το νεοφιλελεύθερο consensus. Εκτιμώ ότι και τα δύο φαινόμενα είναι αποτέλεσμα της Ασιατικής Κρίσης του 1997 που κλόνισε τις ελίτ απελευθερώνοντας κοινωνικές δυνάμεις με διαφορετικό τρόπο στις δύο αυτές μεγάλες περιοχές του κόσμου, ενώ απαξίωσε πλήρως το νεοφιλελεύθερο δόγμα. Αντίθετα, περισσότερο στην Ευρώπη αλλά και τις ΗΠΑ οι νεοφιλελεύθερες ελίτ και οι συμμαχίες τους εμφανίζονται, τουλάχιστον προς το παρόν, ιδιαίτερα ανθεκτικές, παρά την κρίση του 2008. 

Από τις αρχές του 21ου αιώνα σχεδόν τα ¾ του πληθυσμού της ηπείρου βρέθηκαν να κυβερνώνται από καθαρά αριστερά κόμματα ή την αριστερή πτέρυγα κεντροαριστερών κομμάτων που εγκατέλειψαν για τα καλά το νεοφιλελεύθερο consensus. Σε αντίθεση με τον 20ο αιώνα, οι κυβερνήσεις αυτές δεν προέκυψαν από επαναστάσεις αλλά εκλέχτηκαν δημοκρατικά.

Συνεπώς, Το Πείραμα της Λατινικής Αμερικής του Ιάσονα Πιπίνη, ένα βιβλίο για αυτό το φαινόμενο από έναν Έλληνα δημοσιογράφο για το ελληνικό κοινό, είναι ιδιαιτέρως καλοδεχούμενο. Ο Πιπίνης, δημοσιογράφος του Mega από το 2000, γνωρίζει σε βάθος τη Λατινική Αμερική καθώς έχει ταξιδέψει επανειλημμένα σε πολλές από τις χώρες της ηπείρου, έχει πάρει συνεντεύξεις από σημαντικούς πολιτικούς των χωρών αυτών και, άλλωστε, έχει ειδικό ενδιαφέρον για τη Λατινική Αμερική καθώς είναι ανιψιός του Χουάν Βελάσκο Αλβαράδο, προέδρου του Περού κατά την περίοδο 1968-1975. Το ελληνικό αναγνωστικό κοινό ανταποκρίθηκε πολύ θετικά με το βιβλίο να έχει προχωρήσει στη δεύτερη έκδοσή του ήδη μετά το πρώτο εξάμηνο κυκλοφορίας.

Ο συγγραφέας κατατάσσει τα κινήματα που συγκλονίζουν και αλλάζουν τη Λατινική Αμερική τον 20ο και τον 21ο αιώνα σε αυτό που ίδιος επιλέγει, ορθά κατά τη γνώμη μου, να μεταφράσει ως «ποπουλισμό» (στα ισπανικά populismo) αποφεύγοντας τον όρο «λαϊκισμός», που είναι φορτισμένος μόνο αρνητικά στην ελληνική δημόσια συζήτηση. Αντίθετα, στη διεθνή συζήτηση το populism, που πάντως δύσκολα ορίζεται και οριοθετείται στην πολιτική επιστήμη, χρησιμοποιείται όχι μόνο αρνητικά αλλά εξίσου και με ουδέτερο, επιστημονικό τρόπο, για να περιγράψει μια σειρά από πολιτικά φαινόμενα ανά την υφήλιο και την ιστορία. Για τον Πιπίνη, η λατινοαμερικάνικη εκδοχή του ποπουλισμού, ή «νεοποπουλισμού» για τον 20ο αιώνα, ως λατινοαμερικανικό φαινόμενο είναι ένα «σοσιαλιστικό πολιτικό μοντέλο διακυβέρνησης που είναι δημοκρατικό και ταυτόχρονα αυταρχικό, έχει τις ρίζες του στις δεκαετίες του 1950 και 1960 και βασίζεται στην ύπαρξη ενός χαρισματικού ηγέτη, γνωστού και ως καουντίγιο».

Το βιβλίο ξεκινάει εξηγώντας με ποιον τρόπο η «επαναστατική Αριστερά» άφησε τα όπλα, πήγε στις κάλπες και έφθασε στην εξουσία.

Το βιβλίο ξεκινάει εξηγώντας με ποιον τρόπο η «επαναστατική Αριστερά» άφησε τα όπλα, πήγε στις κάλπες και έφθασε στην εξουσία. Διατρέχει την ιστορία της δράσης των ένοπλων κινημάτων, την περίφημη «Θεολογία της Απελευθέρωσης» της λατινοαμερικανικής Καθολικής Εκκλησίας αλλά και την αντίδραση με την εγκαθίδρυση δικτατοριών που ευθύνονται για χιλιάδες δολοφονίες, απαγωγές και «εξαφανίσεις» αντιφρονούντων ακόμη και με τις λεγόμενες «πτήσεις θανάτου» στο δεύτερο ήμισυ του περασμένου αιώνα, πριν προχωρήσει στις σημερινές εξελίξεις. Ο Πιπίνης επικεντρώνεται κυρίως σε δύο προσωπικότητες, που θεωρεί ότι συνδέονται μεταξύ τους: τον Βελάσκο και τον Τσάβες.

Η Περουβιανή Επανάσταση του 1968-75 είναι μάλλον άγνωστη στην Ελλάδα σε αντίθεση με άλλα κινήματα (ένοπλα ή μη), όπως η κουβανική επανάσταση, οι σαντινίστας, οι ζαπατίστας, το Φωτεινό Μονοπάτι, ο Αλιέντε ή ο περονισμός. Ωστόσο ο Πιπίνης αναδεικνύει την περίπτωση του Βελάσκο θεωρώντας ότι αποτελεί το συνδετικό κρίκο της περιόδου εκείνης με το φαινόμενο Τσάβες και τελικά την συνολική «Αριστερή Στροφή» της ηπείρου. Άλλωστε ο νεαρός Τσάβες είχε γνωρίσει τον Βελάσκο στο Περού και όταν ο ίδιος απέκτησε την εξουσία στη Βενεζουέλα τόνιζε ότι ο Βελάσκο αποτελούσε την πολιτική έμπνευσή του μαζί με τον μεγάλο επαναστάτη Μπολιβάρ του 19ου αιώνα. Ο Βελάσκο, στρατιωτικός αλλά με αριστερόστροφη ιδεολογία όπως άλλωστε και ο Τσάβες, κατέλαβε την εξουσία με στρατιωτικό κίνημα το 1968, συγκρούστηκε με τις ΗΠΑ και εθνικοποίησε τις εγκαταστάσεις των πετρελαϊκών εταιρειών που εκμεταλλεύονταν οι Αμερικανοί αλλά και πολλούς άλλους εγχώριους οικονομικούς κλάδους για να ανατραπεί τελικά από τους συνεργάτες του το 1975 καθώς είχε ήδη πολύ εξασθενημένη υγεία. Η αφήγηση της ιστορίας του κινήματος του Βελάσκο συνοδεύεται από την δημοσίευση της τελευταίας συνέντευξης που έδωσε ο ίδιος μετά την ανατροπή του, αποχαρακτηρισμένα έγγραφα της αμερικανικής κυβέρνησης αλλά και ένα κείμενο του πρώην προέδρου της Αργεντινής Φερνάρντο ντε Λα Ρούα που γράφτηκε ειδικά για το βιβλίο του Πιπίνη. 

Ο Ιάσωνας Πιπίνης με τον Ούγο Τσάβες

Στη συνέχεια, ο συγγραφέας μας μεταφέρει από το 1975 στο 1998 και την Μπολιβαριανή Επανάσταση του Ούγο Τσάβες στη Βενεζουέλα. Το μέρος αυτό καταλαμβάνει σχεδόν το ένα τρίτο του βιβλίου και καταγράφει τα γεγονότα με δημοσιογραφικό τρόπο και κρατώντας αποστάσεις και κριτική στάση παρά την όποια συμπάθεια διαφαίνεται. Γίνεται αναφορά στο αποτυχημένο πραξικόπημα που είχε κάνει ο Τσάβες το 1992 για να κατακτήσει την εξουσία, και στη συνέχεια αναπτύσσονται τα γεγονότα-σταθμοί της πολιτικής του διαδρομής, όπως η εκλογική νίκη το 1998, το πραξικόπημα των 48 ωρών που έγινε εναντίον του το 2002 (το λεγόμενο «Πραξικόπημα των μίντια»), η εκλογική νίκη του 2012, η περίοδος που έδινε μάχη με τον καρκίνο και οι τελευταίες στιγμές πριν από τον θάνατο του. Περιγράφεται η οικονομική του πολιτική υπέρ των φτωχών και των μεγάλων εθνικοποιήσεων. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει το επεισόδιο με το «Πραξικόπημα των μίντια» καθώς, παρά την επιτυχημένη αντιμετώπισή του από τον Τσάβες, αποτελεί πιλοτικό εγχείρημα των αντιδραστικών δυνάμεων για την ανατροπή μιας δημοκρατικά εκλεγμένης κυβέρνησης σε μια περίοδο που δεν είναι πλέον δυνατή η χρήση στρατιωτικών πραξικοπημάτων. Άλλωστε, από ορισμένες απόψεις, πολύ κοντά σε κάτι τέτοιο φτάσαμε πρόσφατα και στην Ελλάδα.

Τέλος, γίνεται συνοπτική αναφορά στην μετα–Τσάβες εποχή, με την εκλογική νίκη του διαδόχου του Νικολάς Μαδούρο το 2013, καθώς και στα καθεστώτα του Έβο Μοράλες στη Βολιβία, του Ραφαέλ Κορέα στο Εκουαδόρ και του Ογιάντα Ουμάλα στο Περού, που θεωρούνται η πιο επιτυχημένη εξαγωγή του «τσαβισμού» στη Λατινική Αμερική. Αντίθετα, λείπουν οι αναφορές στην Αργεντινή των Κίρχνερ, τη Βραζιλία των Λούλα και Ρουσέφ ή την Χιλή των Ricardo Lagos και Michelle Bachelet, δηλαδή στο πιο ήπιο ρεύμα της λατινοαμερικανικής «Αριστερής Στροφής».

Η Λατινική Αμερική είναι ένα μέρος του πλανήτη που μας αφορά, ένα μέρος πολύ κοντινότερο ιδίως με τη Νότιο Ευρώπη από όσο φαίνεται στο χάρτη.

Το Πείραμα της Λατινικής Αμερικής περιλαμβάνει επίσης μια σειρά από ντοκουμέντα που παρατίθενται στη ροή του κειμένου και όχι ως παράρτημα: αποχαρακτηρισμένα έγγραφα του Λευκού Οίκου του 1971, τα οποία αποκαλύπτουν τα μυστικά σχέδια των ΗΠΑ για αποσταθεροποίηση των καθεστώτων Βελάσκο και Αλιέντε, δύο σημαντικές ομιλίες του Τσάβες αλλά και μια συνέντευξη που είχε δώσει στον συγγραφέα στο Καράκας το 2010 (στην οποία μεταξύ άλλων αναφερόταν στην οικονομική κρίση στη χώρα μας και στην επιθυμία του να επισκεφθεί την Ελλάδα) καθώς και ένα κείμενο που έγραψε ειδικά για το βιβλίο αυτό ο πρώην πρόεδρος της Αργεντινής, Φερνάντο Ντε Λα Ρούα (1999 – 2001) και το οποίο αναφέρεται στην εποχή της διακυβέρνησης του Χουάν Βελάσκο Αλβαράδο. Στο βιβλίο περιλαμβάνεται επίσης η συνέντευξη που είχε δώσει στον συγγραφέα ο πρώην πρόεδρος της Βολιβίας Κάρλος Μέσα (2003 – 2005). Στη συνέντευξη αυτή ανάμεσα στα άλλα ο Μέσα τονίζει κάτι που συνήθως ξεχνούμε, ότι «η Λατινική Αμερική είναι μέρος της Δύσης, αν και με τα δικά της χαρακτηριστικά».

Από αυτή την άποψη η Λατινική Αμερική είναι ένα μέρος του πλανήτη που μας αφορά, ένα μέρος πολύ κοντινότερο ιδίως με τη Νότιο Ευρώπη από όσο φαίνεται στο χάρτη. Ακόμη περισσότερο, η Λατινική Αμερική μαζί με τη νοτιοανατολική Ασία αποτελούν δύο περιοχές του κόσμου των οποίων η βαρύτητα στο παγκόσμιο γίγνεσθαι έχει αυξηθεί πολύ την τελευταία δεκαπενταετία και ενδεχομένως δεν έπονται πλέον των εξελίξεων στον αναπτυγμένο κόσμο αλλά αντίθετα προηγούνται. Συνεπώς, ο πολίτης που θέλει να είναι ενήμερος οφείλει να παρακολουθεί τις εξελίξεις εκεί. Η ζωντανή αφήγηση των γεγονότων και το πλούσιο υλικό που περιλαμβάνει το βιβλίο του Ιάσονα Πιπίνη προσφέρουν μια καλή βάση στον Έλληνα αναγνώστη για αυτό. 

* Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ είναι δημοσιογράφος - οικονομικός αναλυτής.

Το πείραμα της Λατινικής Αμερικής
Από την περουβιανή επανάσταση του Βελάσκο στην μπολιβαριανή επανάσταση του Τσάβες
Ιάσων Πιπίνης
Κέδρος 2014
Σελ. 312, τιμή εκδότη €14,83