Πολύ πριν, λίγο μετά

Του Αργύρη Αρχάκη*

Όταν πήρα στα χέρια μου το Πολύ πριν, λίγο μετά… του Κώστα Λογαρά, το φυλλομέτρησα και διάβασα διαγωνίως 2-3 από τις επιφυλλίδες του ώστε γρήγορα να κατατάξω τον ίδιο και το βιβλίο του. Τις επόμενες μέρες συνειδητοποίησα ότι το βιβλίο είχε καταλάβει τα μικρά διαστήματα του ελεύθερου χρόνου μου. Οι επιφυλλίδες του Λογαρά, κείμενα μικρά και δυναμικά, μου επέβαλαν το ρυθμό τους και επιβλήθηκαν στην αναγνωστική μου καθημερινότητα.

Όλες οι συγκεντρωμένες επιφυλλίδες του θέτουν περίπου το ίδιο εναγώνιο ερώτημα: την αναζήτηση ενός πλαισίου αξιών που θα συγκροτεί τον βίο μας, προσωπικό, κοινωνικό, εκπαιδευτικό, πολιτικό, ιδιαίτερα τώρα στα χρόνια της κρίσης. Το ζητούμενο είναι κοινό, αλλά οι αφετηρίες και οι διαδρομές που ακολουθούν τα μικροκείμενα του Λογαρά είναι πολύ διαφορετικές και πολύ συναρπαστικές. Και αυτό, νομίζω, κρατάει σε εγρήγορση τον αναγνώστη: το πώς ο λογοτέχνης και δοκιμιογράφος θα φτάσει στο τέρμα των 70 κειμενικών διαδρομών που χάραξε. Τα ερεθίσματα της γραφής του ποικίλα. Περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, τις αλλοδαπές γυναίκες του σπιτιού μας, τον ποδοσφαιριστή Ζιντάν, τους δημόσιους υπαλλήλους, τις τηλεπερσόνες, τους δασκάλους και τους μαθητές, τους πολιτικούς και τους αρχιερείς. Όλες αυτές οι ετερόκλητες και απροσδόκητες αφορμές της κοινής μας καθημερινότητας αποτελούν το πεδίο για να ψάξει ο διεισδυτικός συγγραφέας απαντήσεις στο ερώτημά του «πώς να συν-αγωνιστούμε τώρα όλοι μαζί;» (σ. 169).

Ο Κώστας Λογαράς φαίνεται να γνωρίζει καλά ότι ο προσδιορισμός ενός αξιακού πλαισίου δεν είναι εύκολη διαδικασία. Τα κείμενά του συζητούν προοπτικές, διερευνούν προτάσεις, πασχίζουν να οριοθετήσουν, αλλά όχι με απόλυτες κρίσεις. Φροντίζει να χωρέσουν στα κείμενά του οι γενικές διαπιστώσεις, αλλά και οι εξαιρέσεις, οι περιπτώσεις αλλά και οι υποπεριπτώσεις. Αποφεύγει τις εύκολες γενικεύσεις. Δεν ξεχνά τη λεπτομέρεια και την απόκλιση. Η γραφή του πολλές φορές είναι συναισθηματική, φορτισμένη, έχει θυμό, καταγγέλλει, αλλά δεν τσουβαλιάζει, δεν ισοπεδώνει.

Ο Κώστας Λογαράς φαίνεται επίσης να γνωρίζει καλά ότι αυτό που ψάχνει, δεν θα το βρει κάπου καθαρό και με σαφήνεια διατυπωμένο, ούτε και βέβαια επιχειρεί ο ίδιος να το διατυπώσει «ξεκάθαρα». Όσοι προσπαθούν να καθαρίσουν το μολυσμένο διαπλεκόμενο νεοελληνικό τοπίο επιβάλλοντας καθαρά, ορθολογικά, διαφανή πλαίσια κατηγοριοποιήσεων, κριτηρίων και κανόνων μάλλον έχουν ανιστόρητες, αν όχι μιαρές προθέσεις. Ή, όπως λέει ένα σύνθημα από παιδιά «αλλούταιρα» (όπως ίσως θα τα χαρακτήριζε ο ίδιος) «οι πιο καθαροί πολιτισμοί βρίσκονται στα πιο βρώμικα μυαλά».

Αλλά ας αφήσουμε την πολύ υποψιασμένη γραφή του Λογαρά ενδεικτικά να αποκαλύψει την μη καθαρή διάσταση των νεοελληνικών πραγμάτων μέσα από την οποία θα πρέπει να αναδυθεί και να αναδειχθεί ένα ανθρώπινο, δηλαδή μη καθαρό, αξιακό πλαίσιο.

Αίσθηση του μέτρου, άρνηση της υπερβολής

Ας ξεκινήσουμε διαβάζοντας ένα νεοελληνικό πολιτισμικό προσδιορισμό που προτείνει σε σαφή αντιπαράθεση με τα κυρίαρχα δυτικά νοήματα. Λέει: «Η λιτότητα για την οποία κάνω λόγο, δεν έχει σχέση με τον καταναγκασμό των αγορών ούτε με τους ενοχικούς κανόνες του προτεσταντικού βορρά. Σχετίζεται απόλυτα με την αίσθηση του μέτρου, με την άρνηση της υπερβολής. Ούτε το πάθος μειώνει της ζωής ούτε την έντασή της. Ίσα-ίσα, συνυφαίνεται με την γενναιοδωρία και τον πλούτο της ψυχής» (σ. 162). Προσέξτε την ανάδειξη των αναμείξεων, των διαπλοκών του μέτρου με το πάθος, της υλικής λιτότητας με τον ψυχικό πλούτο.

Και προχωρούμε σε προσδιορισμούς υπαρξιακής νεοελληνικής αυτογνωσίας, όπου επίσης αναδεικνύει την μη καθαρή συνύπαρξη των αντιθέτων. Λέει: «Άλλοτε βαθιά ανθρώπινοι κι άλλοτε ιδιοτελείς, διολισθαίνουμε με εκπληκτική ταχύτητα απ’ το φιλότιμο στον καιροσκοπισμό κι από την έγνοια για τους άλλους στον ολέθριο ατομικισμό» (σ. 137). Κι αυτή η ακατανόητη και ακατάτακτη για τους δυτικούς ψυχοσύνθεσή-μας μας οδηγεί σε μια εξίσου ακατανόητη σχέση με τον πολιτικό μας κόσμο που, όπως λέει, «μας έλκει και μας απωθεί μαζί. Που τον αποστρεφόμαστε κι ωστόσο μας εκφράζει απόλυτα. Τον απεχθανόμαστε και τον κατανοούμε πλήρως, γιατί είναι ένα κομμάτι του εαυτού μας. Απ’ το οποίο θα θέλαμε πολύ, μα δύσκολα μπορούμε να ξεφύγουμε» (σ. 135).

Ανεξάρτητα από το βαθμό με τον οποίο συμφωνεί κανείς με τις αξιακές κρίσεις του Λογαρά, δεν μπορεί παρά να αναγνωρίσει τον μόχθο και το ήθος της υποψιασμένης και επεξεργασμένης γραφής του. Μια γραφή που, κουβαλώντας βιώματα και μνήμες, καταφέρνει να αναδείξει κριτικά τον πλούτο των νεοελληνικών πραγμάτων στην προβληματική, για τους προτεστάντες καθαρολόγους κηδεμόνες μας, συνύπαρξη και διαπλοκή των αντιθέτων.

*Ο Αργύρης Αρχάκης είναι Αν. Καθηγητής Γλωσσολογίας Φιλολογικό Τμήμα Παν/μίου Πατρών