Διερευνώντας την ψυχολογία του θρησκευτικού βιώματος: Χριστιανισμός, μουσουλμανισμός, ισλαμισμός

Στα τέλη του 1917 μια σειρά από εντελώς ασυνήθιστα γεγονότα έλαβαν χώρα στη Φάτιμα, μια περιοχή της Πορτογαλίας, νότια της Λισαβόνας. Συγκεκριμένα, στις 13 Μαΐου του '17 τρία νεαρά βοσκόπουλα, η Lúcia Santos και τα ξαδέρφια της, Francisco και Jacinta Marto, ανέφεραν πως είχαν δει την Παναγία επάνω σε ένα σύννεφο και πως εκείνη τους υποσχέθηκε ότι επρόκειτο να εμφανίζεται στο εξής τη 13η ημέρα κάθε επόμενου μήνα και πως επρόκειτο να κάνει ένα μεγάλο θαύμα στις 13 Οκτωβρίου, στον ουρανό, πράγμα που κατά κάποιον τρόπο συνέβη, καταπλήσσοντας τους παριστάμενους εκείνη τη μέρα. Η Lúcia έγραψε αργότερα σχετικά με αυτό το «θαύμα της Φάτιμα» (ή «θαύμα του ήλιου»), όπως αποκαλείται ως σήμερα, διατυπώνοντας τις προφητείες που έλαβε εκείνη τη μέρα. Ανεξαρτήτως όμως της ερμηνείας που υιοθετεί κανείς για το συγκεκριμένο περιστατικό, είναι σίγουρο ότι πρόκειται για ένα φαινόμενο που αποδίδει καλά την ψυχολογία της θρησκευτικής πίστης. Μάλιστα, ήδη από το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα είχε εμφανιστεί μια νέα σειρά υπερφυσικών φαινομένων, γνωστών με τον τίτλο «πνευματισμός». Αυτό το νέο κίνημα, που συνέπεσε χρονικά με την αλματώδη τεχνολογική πρόοδο, διατεινόταν ότι συνδύαζε τη θρησκευτική πίστη στη μεταθανάτια ζωή με την πειραματική επαλήθευση που απαιτούσαν οι επιστήμες.

Η αλματώδης ανάπτυξη των φυσικών επιστημών και της τεχνολογίας κατά τον 19ο αιώνα, είχε ως αποτέλεσμα την ευρύτερη διάδοση ενός θετικιστικού τρόπου σκέψης που πρέσβευε ότι μόνον οι επιστήμες μπορούν να μας δώσουν την αλήθεια για τον κόσμο. Υπό μια τέτοια υλιστική προοπτική, οι θρησκευτικές παραδόσεις και γενικότερα το υπερφυσικό στοιχείο, παραγκωνίστηκαν και από πολλούς θεωρήθηκαν ως παρωχημένα πολιτισμικά στοιχεία, από την παιδική ηλικία του ανθρώπινου γένους, που μέλλουν να εξαφανιστούν με τη διανοητική ωρίμανσή του. Όλο και περισσότεροι διανοούμενοι αμφισβητούσαν πλέον τα θρησκευτικά δόγματα, αλλά και την ίδια την ύπαρξη του Θεού. Η μεταβολή αυτή συνοδεύτηκε όμως από ένα νέο (επιστημονικό) ενδιαφέρον για το θρησκευτικό φαινόμενο, ιδιαίτερα από πλευράς ψυχολογίας. Είναι γεγονός ότι οι ψυχολογικές προσεγγίσεις του θρησκευτικού μέχρι σήμερα ποικίλουν, από την ωμή καταγγελία, όπως λόγου χάρη κάνει ο Φρόιντ στο γνωστό ψυχαναλυτικό δοκίμιό του Το μέλλον μιας αυταπάτης, ως την αναγνώριση της προσφοράς νοήματος στην ανθρώπινη ζωή, εκ μέρους του ψυχιάτρου και πατέρα της Λογοθεραπείας, Βίκτωρ Ε. Φρανκλ, στο αυτοβιογραφικό βιβλίο του Το νόημα της ζωής, όπου αναφέρεται ο πολύτιμος ρόλος της πίστης για τις ζωές των καταδίκων στα ναζιστικά στρατόπεδα.

Όλο και περισσότεροι διανοούμενοι αμφισβητούσαν πλέον τα θρησκευτικά δόγματα, αλλά και την ίδια την ύπαρξη του Θεού.

Σε αυτή την ευρύτερη συζήτηση εντάσσονται ίσως και οι Παραλλαγές της θρησκευτικής εμπειρίας, του Ουίλιαμ Τζέιμς, μια από τις παλαιότερες και πιο κλασικές πραγματείες για την ψυχολογία της θρησκείας, που οι εκδόσεις Νησίδες έφεραν στη γλώσσα μας, σε μια προσεγμένη και καλαίσθητη έκδοση. Πρόκειται για την καταγραφή μιας σειράς διαλέξεων (διαλέξεις Gifford) του Αμερικανού ψυχολόγου και φιλοσόφου, στο πανεπιστήμιο του Εδιμβούργου, την περίοδο 1901-1902. Τότε είχε προκύψει ένα νέο ενδιαφέρον για τα θρησκευτικά φαινόμενα και την ψυχολογική δομή τους.

Κύριο θέμα του βιβλίου είναι αυτό που συνήθως ονομάζουμε «θρησκευτικό» συναίσθημα. Χρησιμοποιώντας συχνά εκτενή παραθέματα κάθε λογής υπερφυσικών εμπειριών, ο Τζέιμς επιχειρεί να αναδείξει το θρησκευτικό βίωμα εν γένει στην πιο ακραία, αμιγή και ιδιωτική μορφή του, παραμερίζοντας προκαταβολικά τις διάφορες κοινωνικοπολιτικές του συνέπειες. Παρόλο που ο Τζέιμς θεωρεί δεδομένο ότι λίγο-πολύ όλες οι θρησκευτικές μεγαλοφυΐες είχαν και κάποια συμπτώματα ψυχικής αστάθειας, σπεύδει να ξεκαθαρίσει από την αρχή ότι αυτό δε συνιστά πρόβλημα, όπως νομίζουν όσοι ταυτίζουν υποτιμητικά το καθετί θρησκευτικό με κάποια ψυχοσωματική παθολογία.

Αντίθετα, ο Τζέιμς έχει τη γνώμη ότι μια ψυχικά ασταθής προσωπικότητα ενδέχεται να συλλαμβάνει ορισμένες καταστάσεις βαθύτερα από ό,τι οι υπόλοιποι άνθρωποι. Εξάλλου, δεν είναι σωστό να κρίνουμε κάτι αποκλειστικά με βάση τις συνθήκες που το δημιούργησαν (γενετική πλάνη). Ο Τζέιμς, όντας ο ίδιος και ένας σημαντικός φιλόσοφος του πραγματισμού, υποστηρίζει πως μεγαλύτερη σημασία έχει όχι η αφετηρία μιας θρησκευτικής εμπειρίας αλλά ο τρόπος με τον οποίο αυτή λειτουργεί συνολικά στην πράξη. Υπάρχουν και θρησκεύματα χωρίς θεό ή θεούς (π.χ. Βουδισμός) και δεν είναι η παρουσία θεοτήτων αυτή που καθορίζει τι είναι θρησκευτικό και τι όχι. Αντίθετα, καίριας σημασίας είναι ένα σύνολο συναισθημάτων. Πρόκειται για τα θρησκευτικά συναισθήματα. Σύμφωνα με τον Τζέιμς, ακόμη και μερικά άθεα «πιστεύω» περιλαμβάνουν θρησκευτικά συναισθήματα, ωστόσο ο ίδιος αρνείται να τα συμπεριλάβει, για να μη διασταλεί υπερβολικά η έννοια της θρησκευτικότητας.

Ο Τζέιμς ισχυρίζεται πως το θρησκευτικό συναίσθημα αποτελεί όχι ξεχωριστό είδος συναισθήματος αλλά μάλλον μια ιδιαίτερη μείξη και σύνθεση των κοινών συναισθημάτων. Δεν υπάρχει δηλαδή ένα ειδικό συναίσθημα που να αξίζει να χαρακτηριστεί αποκλειστικά «θρησκευτικό», και ότι μέσα στη θρησκευτικότητα διοχετεύονται συναισθήματα που υπάρχουν και πέραν αυτής (μια άποψη που θα αντικρούσει, σχεδόν τρεις δεκαετίες αργότερα, ο προτεστάντης θεολόγος και θρησκειολόγος Rudolf Otto, προσδιορίζοντας ένα ιδιαιτέρως θρησκευτικό συναίσθημα, το «numinose», με σκοπό να εισαγάγει ένα στοιχειώδες πλαίσιο για τη συγκρότηση της θρησκειολογίας ως αυτόνομους επιστημονικού κλάδου, που δεν μπορεί να αναχθεί σε κάποιον άλλον).

Ο Τζέιμς ισχυρίζεται πως το θρησκευτικό συναίσθημα αποτελεί όχι ξεχωριστό είδος συναισθήματος αλλά μάλλον μια ιδιαίτερη μείξη και σύνθεση των κοινών συναισθημάτων. Δεν υπάρχει δηλαδή ένα ειδικό συναίσθημα που να αξίζει να χαρακτηριστεί αποκλειστικά «θρησκευτικό», και ότι μέσα στη θρησκευτικότητα διοχετεύονται συναισθήματα που υπάρχουν και πέραν αυτής.

Αντίθετα με τις τρέχουσες προκαταλήψεις, η θρησκεία (ανεξαρτήτως του αν είναι αισιόδοξη ή απαισιόδοξη) αποτελεί βασικά μια θετική δύναμη αισιοδοξίας στη ζωή του ανθρώπου. Η θρησκεία συνιστά απάντηση στις απεγνωσμένες εκκλήσεις μας για βοήθεια. Από την άλλη πλευρά, η μεμψιμοιρία τείνει στην πραγματικότητα προς την αθρησκία και μάλλον δεν έχει παίξει κανέναν ρόλο στη συγκρότηση κάποιου θρησκευτικού συστήματος ως τώρα, λέει με έμφαση ο Τζέιμς. Το όλο μέλημά της είναι μια κατάφαση μπροστά στο σύμπαν. Συγκεκριμένα, η θρησκεία έγκειται στην ολόψυχη αποδοχή του σύμπαντος κόσμου, μια αποδοχή που κατά τον Τζέιμς έχει και βιολογική χρησιμότητα, καθώς προφυλάσσει από την ψυχική κατάπτωση στην οποία περιερχόμαστε ενίοτε όλοι οι άνθρωποι. Βάση κάθε θρησκευτικότητας είναι η ικανότητα του ανθρώπινου νου να επηρεάζεται από ιδεατά πράγματα και καταστάσεις, χωρίς να είναι αναγκαστικά αυτά φυσικά παρόντα. Αναζητώντας έναν ορισμό για την έννοια της θρησκείας και παράλληλα υπογραμμίζοντας τη σχετική αξία κάθε ορισμού, καταλήγει στον εξής:

«Τα αισθήματα, τις πράξεις και τις εμπειρίες των ανθρώπων ως ατόμων στη μοναχικότητά τους, στον βαθμό που αντιλαμβάνονται τον εαυτό τους να σχετίζεται με οτιδήποτε μπορεί να θεωρούν Θεϊκό».

Ο Τζέιμς σκιαγραφεί τις δύο βασικές, κατά τη γνώμη του, ανθρώπινες ιδιοσυγκρασίες. Από τη μια μεριά βρίσκεται η υγιής ιδιοσυγκρασία που τείνει να παραβλέπει το κακό στις επιμέρους εκδηλώσεις του – μάλιστα, μια μορφή «θετικής ψυχολογίας» της εποχής του, η νοοθεραπεία, φτάνει στο σημείο σχεδόν να το αγνοεί ολότελα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τέτοιας αντιμετώπισης του κόσμου, είναι η φιλοσοφία του Spinoza. Το ακριβώς αντίθετο αυτής της νοοτροπίας είναι η νοσηρή ιδιοσυγκρασία, που συλλαμβάνει πρωτίστως το κακό αυτού του κόσμου σε όλες του τις μορφές. Χαρακτηριστικά παραδείγματά της είναι η αρχαία ανατολίτικη απαισιοδοξία, καθώς και οι στοχασμοί που διατύπωνε ο Tolstoy στο συγκινητικό και αγωνιώδες αυτοβιογραφικό του έργο με τον τίτλο Μια εξομολόγηση. Σε ορισμένες ακραίες περιπτώσεις, αυτή η ιδιοσυγκρασία μπορεί να φτάσει σε κρίση έντονης κατάθλιψης. Όπως είναι φυσικό, εξηγεί ο James, γι’ αυτές τις απεγνωσμένες ανάγκες υπάρχουν διαφορετικά θρησκεύματα: ο Βουδισμός και ο Χριστιανισμός αποτελούν, σύμφωνα με τον ίδιο, χαρακτηριστικά παραδείγματα μιας τέτοιας ιδιοσυγκρασίας. Αν υπάρχει μια ιδέα που συμπυκνώνει το γενικό μήνυμα κάθε θρησκείας, αυτή θα μπορούσε να είναι η παραδοχή ότι το σύμπαν διαθέτει κάποιο νόημα, παρά τα όσα φαίνονται επιφανειακά.

Ο Τζέιμς καταπιάνεται επίσης με μια από τις πιο σημαντικές πτυχές της θρησκείας, που δεν είναι άλλη από τον μυστικισμό. Κάθε μυστικισμός δίνει κατά κανόνα έμφαση στο άφατο, την υπέρβαση των εκάστοτε αντιθέσεων και στηρίζεται σε κατά κανόνα σύντομα και ισχυρότατα προσωπικά βιώματα. Η πραγμάτευση του Τζέιμς, εξερευνώντας ψυχολογικά και συνάμα φιλοσοφικά ζητήματα μπροστά στα οποία ο ανθρώπινος νους δυσκολεύεται, διακατέχεται από έναν αγνωστικισμό που στέκεται με συμπάθεια και (γιατί όχι;) ακόμη και με θαυμασμό απέναντι στον πλούτο των θρησκευτικών δοξασιών ανά τον κόσμο. Στο δυστοπικό μυθιστόρημα του Aldous Huxley Θαυμαστός καινούργιος κόσμος, στον διάλογο ανάμεσα στον ηγέτη του ολοκληρωτικού κράτους, Mustapha Mond, και τον «άγριο» John, σχετικά με την ανθρώπινη ελευθερία, ο Mond δείχνει στον τελευταίο μια σειρά βιβλίων που θεωρούνται πια απαγορευμένα: μεταξύ αυτών είναι και το βιβλίο του Ουίλιαμ Τζέιμς. Βάσει των παραπάνω, αυτή η απαγόρευση θα φάνταζε αναμενόμενη, καθότι σε ένα κράτος όπου όλες οι ανθρώπινες ανάγκες καλύπτονταν απόλυτα, πιθανώς να μην υπήρχε χώρος για την πνευματικότητα και την εσωτερική ελευθερία που απαιτεί η θρησκευτική συνείδηση για να γεννηθεί.

Ο William James και η Anne-Clémentine Larroque.

Ένα ακόμη ανάγνωσμα, το διαφωτιστικό βιβλίο της Αν-Κλιμεντίν Λαρόκ Η γεωπολιτική των ισλαμισμών (μτφρ. Γιάννης Σιδέρης), από τις εκδόσεις Άγρα, επιχειρεί να προσφέρει πειστικές απαντήσεις σε φλέγοντα ερωτήματα σχετικά με μια συγκεκριμένη θρησκεία, το Ισλάμ. Θεμέλιο του βιβλίου της Λαρόκ αποτελεί η διάκριση ανάμεσα σε «μουσουλμάνους» και «ισλαμιστές», με τον πρώτο χαρακτηρισμό να αναφέρεται στους πιστούς του Αλάχ γενικότερα, ενώ ο δεύτερος εννοεί τους οπαδούς μιας πολιτικοποιημένης εκδοχής της θρησκείας, σύμφωνα με την οποία το Ισλάμ θα πρέπει να συμπεριλαμβάνει όλη την κοινωνία. Υπάρχουν, σύμφωνα με τη συγγραφέα, τρία κύρια είδη ισλαμισμού: ο πολιτικός (επιδίδεται σε πολιτική δράση), ο κηρυγματικός (ασκεί κήρυγμα και προσηλυτισμό) και, τέλος, ο τζιχαντιστικός (στηρίζεται σε ένοπλη βία και τρομοκρατία).

Θεμέλιο του βιβλίου της Λαρόκ αποτελεί η διάκριση ανάμεσα σε «μουσουλμάνους» και «ισλαμιστές», με τον πρώτο χαρακτηρισμό να αναφέρεται στους πιστούς του Αλάχ γενικότερα, ενώ ο δεύτερος εννοεί τους οπαδούς μιας πολιτικοποιημένης εκδοχή της θρησκείας...

Πρέπει να παρατηρηθεί ότι τα γνωστά σε εμάς κινήματα ισλαμισμού ήρθαν στο προσκήνιο γύρω στη δεκαετία του 1970, αν και η ιδεολογική τους συγκρότηση είχε ξεκινήσει ήδη μια δεκαετία νωρίτερα, λέει η συγγραφέας. Η πρώτη ένδειξη φονταμενταλισμού στο Ισλάμ, εντοπίζεται στη Βαγδάτη του 10ου αιώνα, όταν ο διδάσκαλος μουσουλμανικού δικαίου στο χαλιφάτο του αλ-Μαμούν, Άχμαντ Ίμπν Χανμπάλ, διαφοροποιήθηκε από τους υπόλοιπους ουλεμάδες (λόγιοι και καθοδηγητές της κοινότητας) και προέβαλε μια αυστηρά κυριολεκτική ερμηνεία του Κορανίου και της Σούννα (άγραφες παραδόσεις για τη ζωή του Μωάμεθ), αρνούμενος κάθε συνεκτίμηση του κοινωνικού και ιστορικού πλαισίου των ιερών κειμένων και παραδόσεων, απειθώντας στον χαλίφη τον οποίο και θεωρούσε αιρετικό, και επιχειρώντας τη βίαιη επιβολή των αρχών του στους κατοίκους του χαλιφάτου.

Κατά τον 8ο και 9ο αιώνα είχαν προταθεί και επικρατήσει νέες και περισσότερο ευέλικτες μουσουλμανικές αρχές δικαίου, κάτι που ο Χανμπάλ το απέρριψε, υποστηρίζοντας πως καμία παρέκκλιση δεν είναι θεμιτή. Μάλιστα, στα 935, ο χανμπαλισμός είχε ήδη διαδοθεί αρκετά και διάφοροι οπαδοί του έμπαιναν με τη βία σε σπίτια αξιωματούχων, καταστρέφοντας το κρασί και τους μουσικούς αυλούς όπου του έβρισκαν, ενώ δε δίστασαν να ξυλοκοπούν και περαστικούς στον δρόμο. Τελικά, το κίνημα διώχθηκε από διάφορους χαλίφηδες, ενώ ο χανμπαλισμός υπήρξε ιστορικά η πρώτη μορφή ισλαμισμού και όλα τα κινήματα του πολιτικού Ισλάμ αντλούν από εκεί τις πρακτικές τους.

Οι διάδοχοί του στον σύγχρονο κόσμο είναι δύο νέες ομάδες: ο σαλαφισμός και ο ουαχαμπισμός.

O ουαχαμπισμός έχει τις πηγές του σε έναν άτεγκτο και φονταμενταλιστή νομοδιδάσκαλο του 13ου αιώνα, τον Ίμπν Ταϊμίγια, ωστόσο θα αποκρυσταλλωθεί μόλις τον 18ο αιώνα, από τον Αμπντ αλ-Ουαχάμπ, ο οποίος θα εκφράσει την απέχθειά του προς την παρουσία αλλοθρήσκων εντός της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Ωστόσο, το κίνημα είχε και πρακτική μορφή και καθώς ο Ουαχάμπ συμμάχησε με τον Άραβα πολέμαρχο Μουχαμάντ Ιμπν Σαούδ, διέδωσαν τον ουαχαμπισμό στις χώρες που κατακτούσε. Το 1932, ο οίκος των Σαούδ δημιούργησε το ισχυρό βασίλειο της Σαουδικής Αραβίας, θεμελιωμένο στις αρχές του Ουαχάμπ. Ωστόσο, ο ουαχαμπισμός δε θα αποκτήσει μεγάλη διάδοση παρά μονάχα αφού συμμαχήσει με ένα παρόμοια αυστηρό ισλαμικό κίνημα, τον σαλαφισμό.

Ο σαλαφισμός (<σαλάφ: πρόγονος) εμφανίστηκε στον 18ο και αναπτύχθηκε τον 19ο αιώνα, αρχικά ως ρεφορμιστικό κίνημα που απέρριπτε τον χανμπαλισμό (πρώτη φάση), για να καταλήξει όμως αργότερα στην πλέον ακραία εκδοχή κυριολεκτισμού στην ερμηνεία των ιερών κειμένων, πρώτα με τον Χασάν αλ-Μπάνα, τον Αιγύπτιο δάσκαλο που ίδρυσε την οργάνωση «Αδελφοί Μουσουλμάνοι», για αντίσταση στον εκσυγχρονισμό και δημιουργία νέου κράτους που θα διαπνέεται από τις μουσουλμανικές αρχές (δεύτερη φάση), και έπειτα με τον Σαγίντ Κουτμπ, τον θεωρητικό που αναμείχθηκε στην απόπειρα δολοφονίας του προέδρου Νάσερ, φτάνοντας τον σαλαφισμό στην πλέον αδιάλλακτη μορφή του (τρίτη φάση), σε σημείο αυτός να συμπίπτει σχεδόν με τον ουαχαμπισμό, επιδιώκοντας τον πολιτικό και κηρυγματικό ισλαμισμό. Κύριος στόχος του κινήματος, παρά την ετερογένειά του, είναι η βαθιά διαπότιση των μουσουλμανικών κοινωνιών με τι αξίες του Ισλάμ (Σαρία), καθώς και η ενότητα των απανταχού μουσουλμάνων. Ο τζιχαντιστικός ισλαμισμός στηρίζεται λοιπόν βασικά στις θεωρίες των Κουτμπ και Ταϊμίγια, έχοντας ως άμεση αναφορά του την παρουσία της Δύσης στις μουσουλμανικές χώρες.

 * Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο του William James

«Γιατί αφού λεχθούν και γίνουν όλα, εξαρτιόμαστε εν τέλει απόλυτα από το σύμπαν και στις θυσίες και στις υποταγές ενός είδους, στις οποίες ελεύθερα προσβλέπουμε και τις οποίες εκούσια αποδεχόμαστε, συρόμαστε και πιεζόμαστε σχετικά, όπως θα κάναμε για τις μόνες μόνιμες θέσεις ανάπαυσής μας. Σ’ εκείνες τις νοητικές/ψυχικές καταστάσεις που υπολείπονται από τη θρησκεία η υποταγή γίνεται αποδεκτή ως κάτι που επιβάλλει η αναγκαιότητα, και μόνο στην καλύτερη περίπτωση δεχόμαστε χωρίς να βαρυγκωμούμε τη θυσία. Απεναντίας, στη θρησκευτική ζωή ασπαζόμαστε απόλυτα την υποταγή και τη θυσία: προστίθενται ως και περιττές παραιτήσεις, για να αυξηθεί πιθανόν η ευτυχία. Έτσι, η θρησκεία καθιστά εύκολο και αίσιο ό,τι είναι οπωσδήποτε αναγκαίο. Και αν αυτή είναι ο μοναδικός παράγοντας που μπορεί να φέρει αυτό το αποτέλεσμα, η ζωτική της σημασία ως ανθρώπινη ιδιότητα δικαιώνεται αναμφισβήτητα. Γίνεται ουσιαστικό όργανο της ζωής μας, που εκτελεί μία λειτουργία την οποία δεν μπορεί να εκτελέσει τόσο επιτυχημένα κανένα άλλο επιμέρους στοιχείο της φύσης μας». (σελ. 56)