Αναζητώντας τους Έλληνες στα χρόνια του Όθωνα

Στο οδοιπορικό του, που δεν ήταν ένα απλό οδοιπορικό, αλλά μια κοινωνιολογική συμμετοχική παρατήρηση, ο Εντμόντ Αμπού αποκαλύπτει την “πραγματική” Ελλάδα, όπως αυτή όμως φάνταζε στα μάτια ενός φιλελεύθερου “οριενταλιστή” Δυτικού.

Το πνεύμα της εποχής

Ο Αμπού το 1852-1854 περιηγείται στην Ελλάδα και γράφει. Ολοκληρώνει το έργο του το 1854. Ακολουθεί η δεύτερη εμπλουτισμένη έκδοση έναν χρόνο αργότερα. Από τις αρχές όμως του 19ου αιώνα, παράλληλα με τον φιλελληνισμό, είχαν εμφανιστεί και οι φυλετικές ερμηνείες της ιστορίας. Θα τολμούσα μάλιστα να μιλήσω για έναν «φυλετικό φιλελληνισμό» και έναν «φυλετικό ανθελληνισμό». Στη δεκαετία του 1830 ο Αυστριακός ιστορικός και περιηγητής Γιάκομπ Φαλμεράγιερ στα βιβλία του Ιστορία της χερσονήσου του Μωρέος κατά τους Μεσαιωνικούς Χρόνους και Περί της καταγωγής των σημερινών Ελλήνων υποστήριζε ότι κατά τον 14ο και 15ο αιώνα πυκνά στίφη Αλβανών αλλοίωσαν καθολικά και οριστικά τον πληθυσμό της ηπειρωτικής Ελλάδας, με αποτέλεσμα να χαθούν και τα τελευταία ίχνη των Ελλήνων αλλά και των Σλαβοελλήνων. Ισχυρίζεται ότι οι κάτοικοι της Ελλάδας αρχικά εκσλαβίστηκαν, αλλά μετά εξαλβανίστηκαν. Αυτός ισχυριζόταν ότι σε Ελευσίνα, Κηφισιά, Μαραθώνα, αλλά και στην Αθήνα, ακόμη και στην περιοχή της Ακαδημίας Πλάτωνος, οι κάτοικοι που ασχολούνται με την καλλιέργεια της γης προτρέπουν τους ξένους να τους μιλούν αλβανικά για να τους καταλαβαίνουν. Η απάντηση του Παπαρρηγόπουλου δεν αρνιόταν τη φυλετική μείξη –ήταν σοβαρός ο άνθρωπος– αλλά υποστήριζε την ύπαρξη μιας φυλετικής και πολιτισμικής σύνδεσης Ελλήνων και Αλβανών, με κυριαρχία του ελληνικού στοιχείου, όχι τόσο φυλετικά όσο ιστορικό-πολιτισμικά.

Την ίδια περίοδο με τη συγγραφή του έργου του Αμπού, ο αμφιλεγόμενος Γάλλος ιστορικός, λογοτέχνης και διπλωμάτης Ζοζέφ Αρτύρ Κοντ ντε Γκομπινώ στο Δοκίμιο για την ανισότητα των ανθρώπινων φυλών (1853-1855) αλλά και αργότερα στη συλλογή άρθρων του με τίτλο Το Βασίλειο των Ελλήνων (1878), πέραν της απέχθειάς του για τη μείξη των τριών φυλών –λευκής, μαύρης και κίτρινης– υποστήριζε ότι οι Ευρωπαίοι είχαν κατασκευάσει μια εξιδανικευμένη εικόνα για την Ελλάδα και τους κατοίκους της. Οι τελευταίοι, γι' αυτόν, δεν ήσαν παρά Οσμανλήδες. Και ο περίφημος Πόλεμος της Ανεξαρτησίας τους δεν ήταν παρά ένας εμφύλιος πόλεμος. Ούτε ένας από τους κατοίκους αυτής της γης δεν θα μπορούσε να ισχυριστεί στα σοβαρά ότι κατάγεται από τους πληθυσμούς της Αρχαίας Ελλάδας. Να μη μιλήσουμε καν για το πνεύμα αυτής της Ελλάδας. Αυτό το πνεύμα είχε μετακομίσει στα βόρεια, ήταν πλέον το πνεύμα του παγγερμανισμού.

Ο Αμπού στην Ελλάδα

Σε ένα τέτοιο κλίμα έρχεται ο Αμπού για να ξεγυμνώσει τις «παραπάνω φυλετικές ιδέες». Οι σημερινοί Έλληνες, ισχυρίζεται, δεν είναι Σλάβοι. Πίσω από τις θεωρίες περί εκσλαβισμού των Ελλήνων βλέπει τσαρικό δάκτυλο και συμφέροντα. Την ίδια όμως στιγμή παραδέχεται πως το ένα τέταρτο των κατοίκων αυτής της χώρας είναι Αλβανοί. Αλβανοί. Όχι αλβανικής καταγωγής. Βεβαίως συμφωνεί ότι η ελληνική φυλή έχει αλλοιωθεί. Αν και οι άνδρες είναι ακόμη όμορφοι, οι γυναίκες των Αθηνών δεν τον ελκύουν. Αντιθέτως «είναι ασχημομούρες με γαμψή μύτη, πλατυποδία και μονοκόμματη μέση». Αυτές οι γυναίκες είναι κατά τον συγγραφέα Αλβανίδες, που δεν θα μπορούσαν να έχουν τίποτα κοινό με «την οικογένεια της Αφροδίτης της Μήλου». «Οι άντρες, αντίθετα, είναι όμορφοι και καλοφτιαγμένοι σε ολόκληρο το βασίλειο». Είναι περίεργο όμως το πώς οι άνδρες μπορούν να είναι «Απόλλωνες» και οι γυναίκες όχι Αφροδίτες, το πώς οι άντρες είναι Έλληνες και οι γυναίκες Αλβανίδες. Νότες μισογυνισμού και φυλετισμού μαζί; Ίσως, με τα σημερινά μέτρα. Αυτός ο λαός όμως, άνδρες και γυναίκες, είναι πολύ φτωχός. «Τρώει κρέας το Πάσχα για ολόκληρο τον χρόνο». Οι μόνοι που τρώνε κρέας περισσότερες φορές είναι οι κλέφτες, γι’ αυτό και το αρνί ονομάζεται «αρνί κλέφτικο».

Οι αναγνώσεις των αναλογιών και της διαχρονικότητας βρίσκονται πολύ μακριά από το πνεύμα του βιβλίου. Πιο κοντά του στέκεται εκείνη η ανάγνωση που σ’ αυτό διακρίνει την αντιφατικότητα της εποχής και του ίδιου του συγγραφέα. Εντυπωσιάζει όμως και η διορατικότητά του.

Διακρίνει τους Έλληνες σε τρεις κατηγορίες: στους Φαναριώτες, τα παλληκάρια του Πολέμου της Ανεξαρτησίας και τους νησιώτες. Διακρίνει όμως και έναν ακόμη «διχασμό»: μεταξύ των γηγενών και των ετεροχθόνων. Οι Φαναριώτες, ντυμένοι με μαύρα κουστούμια, είναι αυτοί που τους ανήκει το μέλλον (ο εκσυγχρονισμός). Τα παλληκάρια μετά από 100 χρόνια δεν θα υπάρχουν, ενώ τώρα ζουν κυρίως ως ληστές ή ως κρατικοί υπάλληλοι. Η ενδυμασία όλων αυτών είναι δανεισμένη είτε από τους Τούρκους είτε από τους Αλβανούς. Δεν είναι ελληνική. Ενώ η ληστεία και η πειρατεία είναι για τους Έλληνες οι δύο σύγχρονές τους μορφές ελευθερίας. Λίγα χρόνια αργότερα έγραψε το πασίγνωστο μυθιστόρημα Ο βασιλεύς των ορέων (1857), το οποίο προκάλεσε την οργή των Ελλήνων, αφού ο συγγραφέας έβαζε έναν ληστή να διεκδικεί το υπουργείο Δικαιοσύνης.

Στη φύση της χώρας ταιριάζει ο ατομικισμός. Ιδού το περίεργο. Οι κατά τον ίδιο «τυφλωμένοι από το μεγαλείο της Αρχαίας Ελλάδας Έλληνες» τοποθετούνται πιο κοντά στο αρχέτυπο του Διαφωτισμού. Την προτεραιότητα του ατόμου έναντι της κοινότητας και του έθνους. Γι’ αυτό και ισχυρίζομαι ότι οι αναγνώσεις των αναλογιών και της διαχρονικότητας βρίσκονται πολύ μακριά από το πνεύμα του βιβλίου. Πιο κοντά του στέκεται εκείνη η ανάγνωση που σ’ αυτό διακρίνει την αντιφατικότητα της εποχής και του ίδιου του συγγραφέα. Εντυπωσιάζει όμως και η διορατικότητά του, σύμφωνα με την οποία στην Ελλάδα που κυριαρχεί το πνεύμα του ατομικισμού και της ελευθερίας, όχι όμως και τα βίαια πάθη, ποτέ δεν θα μπορούσε να υπάρξει μια τάξη αριστοκρατίας. Από αυτή την αριστοκρατία όμως γεννήθηκε η αστική τάξη. Ιδού και τα προβλήματα του ελληνικού αστισμού με τη δυσκολία του να οδηγήσει στην κυριαρχία «των μαύρων κουστουμιών». Αυτό δεν είναι δικό του συμπέρασμα, προκύπτει όμως από τη μετέπειτα ιστορία της χώρας.

Αν κανείς αναζητήσει στον Αμπού Έλληνες που αγαπούν τη γεωργία και τη γη, δεν θα τους βρει πουθενά. Οι Έλληνες –κατ’ αυτόν– απεχθάνονται τη γεωργία. Μόνο το εμπόριο τους συγκινεί. Βεβαίως αυτοί είναι απείθαρχοι, ζηλόφθονοι, «λαδιάριδες», γεννημένοι να παραβιάζουν τους νόμους, συμφεροντολόγοι, καυχησιάρηδες, φοροφυγάδες, κερδοσκόποι, αγενείς, μιλούν μόνο στον ενικό, είναι ψεύτες κ.λπ. Φροντίζει επίσης να υπενθυμίσει σε όλους ότι όχι μόνο οι Έλληνες δεν είναι ήρωες, όπως παρουσιάζονται, «έβαζαν του φιλέλληνες στην πρώτη γραμμή της μάχης και κρύβονταν, από μετριοφροσύνη, στη δεύτερη», αλλά ήσαν και αγνώμονες. Γιατί αν και δεν απελευθερώθηκαν μόνοι τους, αυτό δεν το αναγνώρισαν ποτέ. Ενδεικτικό είναι το πόσο απαίσια φέρθηκαν στους Πολωνούς που αγωνίστηκαν για την ανεξαρτησία τους. Αντί ευγνωμοσύνης, τους κυνήγησαν, γιατί αυτοί οι Πολωνοί δεν στρέφονταν μόνο κατά του Σουλτάνου αλλά και κατά του πατερούλη τσάρου.

Ο Εντμόντ Αμπού

Μετά τη χώρα, το φυσικό περιβάλλον, το κλίμα, τους ανθρώπους και τον χαρακτήρα τους, ο Αμπού περιγράφει τη γεωργία, τη βιομηχανία και το εμπόριο της εποχής. Και υποστηρίζει ότι «δεν πρέπει να διανοηθεί κανείς να στήσει βιομηχανία στη λιγότερο βιομηχανική χώρα του κόσμου». Ούτε δε να διανοηθεί να μιλήσει για μακροχρόνιες επενδύσεις (βλ. το απόσπασμα). Και όμως την ίδια στιγμή που ισχυρίζεται αυτά, βλέπει ένα έντονο επιχειρηματικό πνεύμα – κυρίως στο εμπόριο και στη ναυτιλία. Επίσης παρατηρεί ότι «ένα αξίωμα πολύ διαδεδομένο στην Ελλάδα είναι ότι αν βλάπτεις το κράτος δεν βλάπτεις κανέναν». Την ίδια στιγμή που υποστηρίζει όλα αυτά, την ίδια στιγμή που παρουσιάζει με ζοφερό τρόπο την ελληνική οικογένεια, τονίζει ταυτοχρόνως ότι για αυτή τους την κατάσταση δεν είναι υπεύθυνοι μόνο οι πολίτες. Αν και θεωρεί ότι οι εκλογείς είναι ανεξαιρέτως αργυρώνητοι (γράφει χαρακτηριστικά ότι «αν ο βασιλιάς ήθελε να εκλέξουν μια βουλή κωφάλαλων θα το επιτύγχανε αν έδινε τα ανάλογα ανταλλάγματα»), παρόλα αυτά θεωρεί ότι ο κύριος υπεύθυνος γι’ αυτή την κατάσταση είναι ο βασιλιάς, οι κυβερνήσεις και οι πολιτικοί. Δεν χαρίζεται στον τρόπο και στις ιδιοτελείς μεθόδους υπέρ του ατομικού τους συμφέροντος που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι της κυβέρνησης, της πολιτικής, της δημόσιας διοίκησης και της δικαστικής εξουσίας φυσικά. Η θρησκεία, η οικονομία αλλά και η ζωή του βασιλιά, της βασίλισσας και της αυλής δεν γλιτώνουν από τις ειρωνικές αιχμές του. Ο βασιλιάς και η βασίλισσα παρέμειναν Γερμανοί. Αγαπούν την Ελλάδα ως ιδιοκτησία και όχι ως παιδί τους. Η κυβέρνηση δεν υπηρετεί το δημόσιο, η δικαστική εξουσία παρομοίως, και όπου ο βασιλιάς και οι κυβερνήσεις παραχώρησαν ελευθερίες στους πολίτες, το έκαναν μόνο αφού αναγκάστηκαν από εξεγέρσεις.

Δεν χαρίζεται στον τρόπο και στις ιδιοτελείς μεθόδους υπέρ του ατομικού τους συμφέροντος που χρησιμοποιούν οι άνθρωποι της κυβέρνησης, της πολιτικής, της δημόσιας διοίκησης και της δικαστικής εξουσίας φυσικά.

Η περιήγησή του που άρχισε με τη χώρα, τη φύση και τους ανθρώπους, τελειώνει με την κοινωνία. Ενώ όμως ως εδώ παρουσίαζε τους Έλληνες ως συμφεροντολόγους, την ίδια στιγμή στα διάφορα ταξίδια του στην επαρχία γίνεται γνωρίζει απλούς ανθρώπους που δεν ζητούν τίποτα από τους πλούσιους επισκέπτες τους, ενώ αυτοί δίνουν ό,τι πιο πολύτιμο έχουν. Το τυρί και το κατσικίσιο γάλα τους. Έτσι εκεί που στην αρχή στο κεφάλαιο «οι άνθρωποι» οι Έλληνες ζητούν μόνο να εκμεταλλευτούν τους ξένους, στο τελευταίο κεφάλαιο με τίτλο «η κοινωνία», ο Αμπού συναντά και συνομιλεί με απλούς χωρικούς που του προσφέρουν απλόχερα ό,τι τους βρίσκεται, ενώ μένει μαγεμένος από τους συλλογικούς χορούς τους, την αυτονομία των γυναικών σ’ αυτούς τους χορούς και τα δημοτικά τραγούδια.

Ο Αμπού θεωρούσε ότι «οι φιλέλληνες πρέπει να ήταν οι τελευταίοι περιπλανώμενοι ιππότες». Μάλλον όμως αποτελεί και αυτός έναν από αυτούς τους ιππότες. Είναι ένας κοινωνιολόγος της εποχής του που ανακάλυψε τη συμμετοχική παρατήρηση, πολλά χρόνια πριν αυτή εισέλθει στις Σχολές ως κοινωνιολογική μέθοδος. Ο Τάκης Θεοδωρόπουλος υποστηρίζει στη σύντομη εισαγωγή του ότι το έργο του Αμπού συμβάλλει στην αυτογνωσία μας. Θα έλεγα όμως ότι συμβάλλει περισσότερο στη γνώση του πώς και οι καλύτερες «περιηγήσεις» μπορούν να καταλήγουν σε στερεότυπα συμπεράσματα, αλλά και στο πως, από την άλλη, τα στερεότυπα συμπεράσματα μπορούν να οδηγήσουν τους ιστορικούς, και όχι μόνο, σε μονοπάτια που η ιστορία των μεγάλων γεγονότων δεν μπορεί να τους αποκαλύψει. Αρκεί βεβαίως να κατανοούμε πού είναι τα στερεότυπα και πού η ιστορία. Η μετάφραση της Αριστέας Κομνηνέλλη διατηρεί αυτούσια τη ζωντάνια της ρέουσας γλώσσας του Αμπού.

* Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και διδάκτωρ κοινωνιολογίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Πέρυσι, ένας γάλλος κηπουρός ήρθε από τη Σμύρνη. Παρατήρησε ότι οι Έλληνες δεν είχαν, τρόπος του λέγειν, καθόλου λαχανικά στους κήπους τους και ότι όλες οι απόπειρες κηπουρικής περιοριζόταν στην ντομάτα. Προσφέρθηκε να φυτέψει σε πολλούς ευκατάστατους ιδιοκτήτες σπαράγγια, διαβεβαιώνοντάς τους ότι, χωρίς δουλειά και έξοδα, θα κέρδιζαν ένα σημαντικό εισόδημα.

Η Ελλάδα του Όθωνα

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ ΕΝΤΜΟΝΤ ΑΜΠΟΥ