«Η αναδιαμόρφωση του νεωτερικού κόσμου, 1900- 2015 – Παγκόσμιες διασυνδέσεις και συγκρίσεις»: η ύστατη παρακαταθήκη του Κρίστοφερ Άλαν Μπέιλι

Αυτό είναι το τελευταίο έργο του Κρίστοφερ Άλαν Μπέιλι, κορυφαίου ιστορικού της εποχής μας. Αυτό το μη πλήρως ολοκληρωμένο βιβλίο, λόγω του θανάτου το 2015 του συγγραφέα, αποτελεί την πλούσια συνέχεια τού Η γέννηση του νεωτερικού κόσμου, 1780-1914, Παγκόσμιες διασυνδέσεις και συγκρίσεις (μτφρ. Κώστας Αντύπας, εκδ. Αλεξάνδρεια). Εδώ πιάνει το νήμα από εκεί που το είχε αφήσει στη «Γέννηση» και μάς προσφέρει όχι μονάχα μια ιστορία των γεγονότων από το 1900 έως το 2015, αλλά και το πλήρες φάσμα των κοινωνικών, δημογραφικών, πολιτιστικών, διπλωματικών, θρησκευτικών και οικονομικών εξελίξεων και σχέσεων σ’ ολόκληρο τον κόσμο.

Η ματιά του αν και δεν είναι μαρξιστική, καθόλου δεν θέτει σε δεύτερη μοίρα τη μαρξική σκέψη. Αν και ξεκινά από την Ευρώπη, καθόλου δεν είναι ευρωκεντρική. Πιστός στην παράδοση του Χόμπσμπωμ η ιστορία γι’ αυτόν δεν είναι μόνο γεγονότα. Απορρίπτει ολοκληρωτικά τη μετανεωτερική μέθοδο να μη γράφεται τίποτα για τα γεγονότα, παρά μόνο για τις δομές. Γι’ αυτόν οι δομές δεν θα υπήρχαν, αν δεν υπήρχαν οι άνθρωποι ως τα υποκείμενα της ιστορίας. Γι’ αυτούς τους ζωντανούς ανθρώπους και τα δημιουργήματα τους γράφει ο μεγάλος ιστορικός. Αλλά γράφει και για τα δίκτυα που στήνουν οι άνθρωποι δίνοντας έμφαση στις διασπορές, τη μετανάστευση και την κινητικότητα.

Τον ενδιαφέρει δηλαδή πρωτίστως το πώς αλλάζουν οι κοινωνίες και δευτερευόντως το πώς λειτουργούν. Τον απασχολεί όμως και το γιατί των μεγάλων, αλλά και των μικρότερων πολέμων ως παραγόντων κοινωνικών αλλαγών σε ηθικό και υλικό επίπεδο.

Πάντως μάς υπενθυμίζει πως πολύ πριν τη μετανάστευση του Τρίτου Κόσμου στη Δύση, υπήρξε η μεγάλη επιστροφή των λευκών εποίκων στη Δύση, όπου και κι αυτοί, όπως μετά οι μετανάστες, δεν ήταν καλοδεχούμενοι. Σε τελική ανάλυση αυτό που τον ενδιαφέρει δεν είναι μια λειτουργιστική ιστορία που μελετά τον στατικό τρόπο λειτουργίας των κοινωνιών και τις δομές αναπαραγωγής τους, αλλά το πώς, το γιατί και το ποιες είναι οι κινητήριες δυνάμεις της αλλαγής. Τον ενδιαφέρει δηλαδή πρωτίστως το πώς αλλάζουν οι κοινωνίες και δευτερευόντως το πώς λειτουργούν. Τον απασχολεί όμως και το γιατί των μεγάλων, αλλά και των μικρότερων πολέμων ως παραγόντων κοινωνικών αλλαγών σε ηθικό και υλικό επίπεδο. Εδώ όμως τείνει περισσότερο προς την άποψη που ισχυρίζεται πως είναι οι ηθικές και υλικές αλλαγές που οδηγούν στους πολέμους. Αν και βεβαίως συμβαίνει και τ’ αντίθετο. Οι πόλεμοι κι αυτοί με τη σειρά τους οδηγούν σε ηθικές και υλικές αλλαγές. Αυτή την ιστορία των ηθικών και υλικών αλλαγών αφηγείται αυτό εδώ το αριστούργημα της Ιστορίας. Επίσης δεν αδιαφορεί, καθόλου, για το ρόλο και την πίεση που ασκούν στις κοινωνίες οι ανισότητες.

Ένας κόσμος εθνικισμών ανάμεσα σε δυο Πολέμους

Ο συγγραφέας ξεκινά από το 1900 για να προσεγγίσει τα αίτια που οδήγησαν στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στη συνέχεια σημειώνει τις αλλαγές που αυτός προκάλεσε στην Ευρώπη. Στα αίτια αυτού του Πολέμου δεν βλέπει μόνο τις βλέψεις της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, αλλά τον εθνικισμό, τον φυλετισμό και την αίσθηση των παγκόσμιων αρχουσών ελίτ πως όλα τους ανήκουν και πρέπει να τα υπερασπιστούν διαδίδοντας τον «βολικό» εθνικισμό τους και στους λαούς. Σ’ αυτόν, τον πριν τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο κόσμο, κυριαρχούσε ο ιδεαλισμός, ο κοινοτισμός και ο ριζοσπαστισμός.

Πριν από τον Μεγάλο Πόλεμο ο κόσμος είχε γνωρίσει την Εξέγερση το 1900 των Μπόξερ, την κατάρρευση το 1911 της Δυναστείας των Τσινγκ στην Κίνα, την Επανάσταση των Νεότουρκων το 1908, την Μεξικανική Επανάσταση το 1912. Μόνο μια ευρωκεντρική ιστορία δεν θα έβλεπε όλα όσα συνέβαιναν στον υπόλοιπο κόσμο. Και ο Μπέιλι δεν γράφει τέτοια ιστορία. Η πολιτική μετά τον Μεγάλο Πόλεμο σημαδεύτηκε από σημαντικές αλλαγές σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτός έληξε μετά την ένταξη του σ’ αυτόν των ΗΠΑ που έγειρε την πλάστιγγα υπέρ των δυνάμεων της Αντάντ και είχε ως αποτέλεσμα τη Ρωσική Επανάσταση, τη γέννηση του «Μεσανατολικού Ζητήματος», την αφύπνιση του αραβικού εθνικισμού και της ινδικής αυτοσυνείδησης, ενώ επέφερε κι πολλές άλλες μεγάλες κοινωνικές, οικονομικές και ηθικές αλλαγές. Με μεγαλύτερη την ανάδειξη του ρόλου και της χειραφέτησης των γυναικών και την απόδοση του δικαιώματος ψήφου σ’ αυτές.

Αυτός ο Πόλεμος γέννησε την αδικία της μυστικής Συμφωνία Σάικς- Πικό το 1916, την οποία οι Άραβες έμαθαν από τα στοιχεία που τους έδωσαν οι Σοβιετικοί μετά το 1917 και φούντωσε το καταπιεσμένο αίσθημα ανωτερότητας τους έναντι του τουρκικού αυτοκρατορικού κέντρου.

Μετά απ’ αυτόν τον Πόλεμο υπήρξε μια πολυδιάσπαση των λαών με γνώμονα εθνοτικές, γλωσσικές και θρησκευτικές ταυτότητες τόσο στον ευρωπαϊκό χώρο όσο και στην Κίνα, την Ινδία, την νοτιοανατολική Ασία και κυρίως στη Μέση Ανατολή. Αυτός ο Πόλεμος γέννησε την αδικία της μυστικής Συμφωνία Σάικς- Πικό το 1916, την οποία οι Άραβες έμαθαν από τα στοιχεία που τους έδωσαν οι Σοβιετικοί μετά το 1917 και φούντωσε το καταπιεσμένο αίσθημα ανωτερότητας τους έναντι του τουρκικού αυτοκρατορικού κέντρου. Φούντωσε επομένως την «αραβική αφύπνιση». Ενώ στη Συρία και στον Λίβανο ο Μεγάλος Πόλεμος οδήγησε σε λιμό, ξηρασία και επιδρομή ακρίδων.

Αλλά και στην Ευρώπη η κατάρρευση της Αυστροουγγρικής Αυτοκρατορίας και η αίσθηση αδικίας των Γερμανών πολιτών πως τους έκλεψαν την αξιοπρέπεια αλλά και τα εδάφη τους, οδήγησαν στην εθνοτική πολυδιάσπαση. Κάτι που στα Βαλκάνια είχε ξεκινήσει λίγο πριν τον Πόλεμο με τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-1913, ενώ, πολύ πριν, το 1906, υπήρξε η αποτυχημένη «Συνταγματική Επανάσταση» στο Ιράν με εκσυγχρονιστικό υπόβαθρο. «Επομένως, όπως στην Ευρώπη έτσι και στο μεγαλύτερο μέρος της Μέσης Ανατολής, η άμεση εμπλοκή στις μάχες είχε ως αποτέλεσμα την αύξηση των εντάσεων ανάμεσα στις διάφορες εθνοτικές και θρησκευτικές ομάδες, οι ελίτ των οποίων είχαν ήδη αρχίσει να διεκδικούν με έντονο τρόπο την ταυτότητά τους πολύ πριν τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο» (σ.35). Κατά τον ιστορικό οι προϋποθέσεις της προπολεμικής εθνοτικής αναταραχής προϋπήρχαν.

Ο Μεγάλος Πόλεμος προκάλεσε βίαιες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις για το μοίρασμα της κεντρικής, ανατολικής και γερμανικής νοτιοδυτικής Αφρικής.

Η κρίση όμως των ετών 1900-1930 αφορούσε και τις εξελίξεις σε Αφρική, Ασία και όπως γλαφυρά γράφει ο Μπέιλι και ακόμα παραπέρα. Το μοίρασμα της Αφρικής ήταν μια από τις αιτίες του Πολέμου. Μετά απ’ αυτόν όμως η διατήρηση της αποικιοκρατίας και του εποικισμού της Αφρικής έγινε το μεγάλο διακύβευμα. Ο Μεγάλος Πόλεμος προκάλεσε βίαιες αντιπαραθέσεις ανάμεσα στις μεγάλες δυνάμεις για το μοίρασμα της κεντρικής, ανατολικής και γερμανικής νοτιοδυτικής Αφρικής. Δεν έμειναν όμως ανεπηρέαστες απ’ αυτόν και οι εξελίξεις στο Ιράν και το Αφγανιστάν, όπως και στην Ινδία που άρχισε η εξέγερση κατά της βρετανικής κυριαρχίας με τη σφαγή στο Αμριτσάρ το 1919.

Δεν έμεινε όμως πίσω και η Κίνα με το Κίνημα της 4ης Μαΐου 1919 που είχε ως στόχο την παρουσία των ξένων στη χώρα. Τελικά ο Μπέιλι αναφέρεται σ’ ένα κεντρικό μοτίβο, το οποίο συνδέει μεταξύ τους την κατάρρευση του Κάιζερ και την Εξέγερση των Σπαρτακιστών, την Μπολσεβίκικη Επανάσταση του 1917, την άνοδο του Γκάντι, το Κίνημα της 4ης Μαΐο. Αυτό δεν ήταν άλλο απ’ ό,τι ο ίδιος ονομάζει «στρατιωτικοποιημένη διακυβερνητική λογική».

Οκτωβριανή επανάσταση

Αυταρχικές λύσεις και Δημοκρατίες

Η περίοδος αυταρχικών κυβερνήσεων και δικτατοριών σ΄ όλο τον κόσμο ξεκινά το 1900 και αρχικά φτάνει μέχρι το 1950. Αν και ο συγγραφέας απορρίπτει τη θεωρία της ταύτισης ναζισμού, φασισμού και κομμουνισμού διακρίνει κάποιες μακρινές συγγένειες τους. Κυρίως όμως τον ενδιαφέρει ν’ αναδείξει τις διαφορές τους. Διακρίνει τις αυταρχικές διακυβερνήσεις στη βάση τριών κριτηρίων: ταξική δομή, τύποι κρατικής παρέμβασης και ιδεολογία. Έτσι επιμένει πως αυτά τα κριτήρια και η δομή των αυταρχικών καθεστώτων ποικίλαν σε μεγάλο βαθμό. Διαφορετική ήταν η αυταρχική διακυβέρνηση στην Ευρώπη απ’ αυτήν στην Τουρκία, τη Μέση Ανατολή και στις ευρωπαϊκές αποικίες στην ανατολική Ασία και τη νότια και δυτική Αφρική. Βεβαίως συνδετικός κρίκος όλων αυτών ήταν ο «αποκλειστικός εθνικισμός που παρείχε την ιδεολογική βάση νομιμοποίησης στους δικτάτορες» (σ. 77). Ο Μπέιλι σε κανένα σημείο του έργου του δεν ξεχνά να μας θυμίζει τον εθνικισμό ως υπαίτιο των περισσότερων δεινών. Φυσικά δεν θα μπορούσε να μη τονίσει και τον ιδιαίτερο εθνικισμό και τα ολοκληρωτικά χαρακτηριστικά του σοβιετικού κομμουνισμού.

Από την άλλη, υπήρχαν η ευρωπαϊκή και αμερικανική Δημοκρατία που ήταν, φυσικά, πολύ καλύτερες από τα αυταρχικά καθεστώτα, αλλά δεν έπαυαν να είναι και «πηγή δυστυχίας» λόγω των ανισοτήτων τους και των κολοβών ανθρώπινων δικαιωμάτων. Αυτή την περίοδο εντάθηκαν οι βαθιές διαμάχες στο εσωτερικό των αναδυόμενων δημοκρατιών (Δημοκρατία της Βαϊμάρης, Ισπανία) μέχρι να έρθει η Μεγάλη Ύφεση 1929-1938 και να κάνει τα πράγματα ακόμη πιο δύσκολα. Ο συγγραφέας θεωρεί πως οι αυταρχικές κυβερνήσεις αντιμετώπισαν την Ύφεση καλύτερα από τις Δημοκρατίες. Θέση που κατά τη γνώμη μου ήθελε μεγαλύτερη τεκμηρίωση.

H Μεγάλη Ύφεση γεφυρώνει τους δυο Παγκόσμιους Πολέμους. Αυτή γέννησε την απαίτηση για κρατική παρέμβαση, αλλά και τη λαϊκή αντίσταση.

Ούτως ή άλλως όμως η Μεγάλη Ύφεση γεφυρώνει τους δυο Παγκόσμιους Πολέμους. Αυτή γέννησε την απαίτηση για κρατική παρέμβαση, αλλά και τη λαϊκή αντίσταση. Στη συνέχεια ο ιστορικός αναφέρεται στις εξελίξεις κατά τη διάρκεια, αλλά κυρίως στις συνέπειες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Όσον αφορά την πρώτη μεγάλη πολιτική συνέπεια, αυτή ήταν η ήττα της ακροδεξιάς πολιτικής σε παγκόσμιο επίπεδο. Η δεύτερη συνέπεια ήταν η συνέχιση των κρατικών παρεμβάσεων που αναπτύχθηκαν μετά την Ύφεση και τώρα λάμβαναν τη μορφή της ενίσχυσης του Κράτους Πρόνοιας, αν και στις ΗΠΑ αμέσως μετά τον Πόλεμο άρχισε μια φρενήρης ανάπτυξη της ιδιωτικής καπιταλιστικής οικονομίας που είχε δώσει τα πρώτα δείγματα της στη διάρκεια του πολέμου.

Σ’ αυτό το σκηνικό η τρίτη συνέπεια ήταν ο αυξανόμενος φόβος της Δύσης έναντι του κομμουνισμού. Η τέταρτη ήταν η δημιουργία του Ισραήλ, η οποία συνοδεύτηκε από τη ριζοσπαστικοποίηση του αραβικού κόσμου και τέλος υπήρξε η απαρχή του αγώνα για την απελευθέρωση των αποικιών που κορυφώθηκε τη δεκαετία του 1960. Στις οικονομικές συνέπειες, έχουμε το Σχέδιο Μάρσαλ και τη δημιουργία της Ευρωπαϊκής Κοινότητας Άνθρακα και Χάλυβα, αλλά και τη μαζική παραγωγή τροφίμων, τις τεχνολογικές καινοτομίες, την ανακάλυψη θεραπειών για ασθένειες που ταλαιπωρούσαν τον κόσμο πριν τον πόλεμο και πολλές άλλες. Στις ηθικές συμπεριλαμβάνονται η κατάλυση των προπολεμικών ιεραρχιών και η μετακίνηση των πληθυσμών. Κυρίως όμως έχουμε πλέον σε ευρωπαϊκό επίπεδο την άνοδο του αιτήματος της ισότητας των γυναικών.

Η Γάζα βομβαρδίζεται (2023).

Τελείωσαν οι πόλεμοι;

Σε καμία περίπτωση όμως δεν τελείωσαν οι πόλεμοι. Αντιθέτως αυξήθηκαν οι περιφερειακές συγκρούσεις κατά την περίοδο 1945-1955. Σ’ αυτές συμπεριλαμβάνονται η σύγκρουση του Ισραήλ με τον αραβικό κόσμο, οι «μικροί πόλεμοι» στην Ασία για την ανεξαρτησία (Βιετνάμ κατά Γαλλίας, Ινδία- Πακιστάν για το Κασμίρ, Βιρμανία, Μαλαισία, Ινδονησία κλπ.). Η Αφρική επίσης αποτέλεσε πεδίο μικρότερων τοπικών πολέμων. Στο Βιετνάμ και την Αλγερία έχουμε τα πρώτα δείγματα της κατάρρευσης της αποικιοκρατίας. Το τέλος της οποίας γενικεύτηκε στην εικοσαετία 1950-1970. Αυτό το τέλος όμως σήμανε και την άνοδο της αμερικανικής ηγεμονίας και της πάλης της κατά του παγκόσμιου κομμουνισμού, αλλά μαζί με αυτά ήρθε και η αύξηση των φυλετικών ταραχών μέσα στις ΗΠΑ. Στη δε Αφρική το τέλος της αποικιοκρατίας σήμανε την απαρχή των δοκιμασιών των νέων τεχνητών εν πολλοίς εθνών-κρατών.

Είχε προηγηθεί το 1979 η Ιρανική Επανάσταση των αγιατολάδων και η ήττα της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν. Αυτά τα δυο γεγονότα σηματοδότησαν την «ισλαμική αφύπνιση» και ήταν η απαρχή της ισλαμικής τρομοκρατίας, για την οποία ευθύνη έχουν και οι ΗΠΑ που ενίσχυαν τους Ταλιμπάν στον πόλεμο τους κατά των σοβιετικών.

Η δεκαετία του 1980 ξεκινά με την αλλαγή οικονομικού παραδείγματος και την άνοδο του ρηγκανικού και θατσερικού νεοφιλελευθερισμού και τελειώνει με την πτώση της Σοβιετικής Ένωσης. Είχε προηγηθεί το 1979 η Ιρανική Επανάσταση των αγιατολάδων και η ήττα της Σοβιετικής Ένωσης στο Αφγανιστάν. Αυτά τα δυο γεγονότα σηματοδότησαν την «ισλαμική αφύπνιση» και ήταν η απαρχή της ισλαμικής τρομοκρατίας, για την οποία ευθύνη έχουν και οι ΗΠΑ που ενίσχυαν τους Ταλιμπάν στον πόλεμο τους κατά των σοβιετικών. Σ’ αυτή τη δεκαετία της καμπής, όπως την αναφέρει ο συγγραφέας, κατέρρευσε και η συναίνεση γύρω από την ανάγκη ύπαρξης του Κράτους Πρόνοιας. Η Θάτσερ όμως, αντίθετα με τα θρυλούμενα, ενίσχυσε το κεντρικό κράτος σε βάρος της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Παραλλήλως, ο ατομικιστικός καταναλωτισμός υπερφαλάγγισε τον κοινωνικό ριζοσπαστισμό της δεκαετίας του 1960.

Οι εξελίξεις στον κόσμο της Τέχνης και των Γραμμάτων.

Αφού ολοκληρώσει με τα γεγονότα, ο συγγραφέας προχωρά στην παρουσίαση των αλλαγών στο επίπεδο της ανθρώπινης γνώσης και στην ανάλυση των κινητήριων δυνάμεων που διέπουν τη συμπεριφορά των ατόμων και των κοινωνιών του 20ου αιώνα. Εδώ εξετάζονται οι εξελίξεις στην επιστήμη της γενετικής, του Διαστήματος, της παραγωγής ενέργειας, της ατομικής ενέργειας, της παραγωγής αυτοκινήτων. Μεγάλη όμως σημασία δόθηκε και στην εξέλιξη των ανθρωπολογικών μελετών και της μάχης κατά του ευρωποκεντρισμού μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, της επιστήμης της ιστορίας αλλά και στην αποκωδικοποίηση των παραγόντων που συνθέτουν την ανθρώπινη φαντασία. Μικρότερη κατά τον συγγραφέα -αλλά όχι αμελητέα- ήταν η ανάπτυξη της οικονομικής επιστήμης και της κοινωνιολογίας. Εδώ καίρια ρόλο αποδίδει στη διαμάχη κεϊνσιανισμού και οικονομικού φιλελευθερισμού.

Μεγάλο τμήμα της διαπραγμάτευσης του συγγραφέα καταλαμβάνει η έννοια του εαυτού (Τσαρλς Τέιλορ) και οι επιστήμες του νου (Φρόιντ, Γιούνγκ, Λακάν). Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην προσπάθεια για ιατρικοποίηση των ψυχικών διαταραχών, ακόμη και τη σχετικοποίηση της «τρέλας» (Φουκώ). Ο 20ος αιώνας είναι ο αιώνας της συνύφανσης ιατρικών, φιλοσοφικών και θρησκευτικών ιδεών περί του ατόμου σε παγκόσμιο επίπεδο και χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια της κατάργησης των πολιτισμικών συνόρων και της αντίστασης σ’ αυτήν.

Η άνοδος της θέσης της γυναίκας συνοδεύτηκε και από την παγκόσμια αύξηση της βίας εναντίον της. Πράγμα που δείχνει για μια ακόμη φορά πως καμία πρόοδος δεν είναι γραμμική.

Οι σπουδές για το φύλο και τη σεξουαλικότητα διαμορφώνουν το πλαίσιο για την αναθεώρηση των αντιλήψεων για το ρόλο των ατόμων στη συγκρότηση των κοινωνιών. Η άνοδος της θέσης της γυναίκας συνοδεύτηκε και από την παγκόσμια αύξηση της βίας εναντίον της. Πράγμα που δείχνει για μια ακόμη φορά πως καμία πρόοδος δεν είναι γραμμική. Η σεξουαλική απελευθέρωση, αλλά και η αποποινικοποίηση της ομοφυλοφιλίας δεν συνοδεύτηκαν πάντα και παντού από την αποδοχή τους. Πάντως μετά το 1980 «οι σεξουαλικές σχέσεις διαποτίστηκαν από τον λόγο περί δικαιωμάτων, ενώ παράλληλα εξασθένησε η ιδέα ότι ορισμένοι τύποι (σεξουαλικής) συμπεριφοράς ήταν μη φυσιολογικοί» (σ. 301). Αλλά και η επέκταση της στοιχειώδους εκπαίδευσης ήταν εντυπωσιακή, αφού το 20% των εχόντων και εχουσών στοιχειώδη εκπαίδευση στις αρχές του 20ου αιώνα ανήλθε το 2000, σχεδόν στο 70% του παγκόσμιου πληθυσμού.

Ο Μπέιλι παρακολουθεί τους δρόμους που ακολούθησε στη Δυτική Ευρώπη η παιδεία για να γίνει πρώτα προσβάσιμη και ελεύθερη για όλους, μετά υποχρεωτική και τέλος κοσμική. Οι αλλαγές όμως στην παιδεία ήταν ευρέως διαδεδομένες, αλλά σε καμία περίπτωση δεν προσέλαβαν οικουμενικές διαστάσεις. Στο αποικιοκρατούμενο κόσμο υπήρξαν μεγάλες αντιστάσεις κατά αυτής της κοσμικής παιδείας. Ο συγγραφέας μελετά και τη μαζικοποίηση του αθλητισμού, την εμφάνιση του διαδικτύου και των κινητών. Αλλαγές που μετέβαλαν ριζικά τις ανθρώπινες σχέσεις και συμπεριφορές.

Σημαντικές επίσης ήταν οι αλλαγές στα γράμματα, τις τέχνες και τη ψυχαγωγία. Αυτές οι αλλαγές προστέθηκαν στις ιδεολογικές αλλαγές και στις εκπαιδευτικές τάσεις και συνέβαλαν στη ριζική αναθεώρηση της σκέψης για το άτομο και την κοινωνία. Η λογοτεχνία, η ζωγραφική, η αρχιτεκτονική, ο κινηματογράφος, τα νέα μουσικά ρεύματα αλλά και η φρίκη του πολέμου και η διεκδίκηση της ειρήνης άλλαξαν πολλά όσον αφορά το πώς σκέπτονται οι άνθρωποι τον εαυτό τους και τις κοινωνίες τους. Η τέχνη όμως ποτέ δεν ήταν συντηρητική και γι’ αυτό αυτή η αλματώδης ανάπτυξή της στην καμπή του 21ου αιώνα άρχισε να ανησυχεί και να προβληματίζει τις συντηρητικές κυβερνήσεις, αλλά και τα συντηρητικά μυαλά.

Δημιουργήθηκαν, έτσι, πέρα από τα κινήματα υπέρ της νέας τέχνης και κινήματα διατήρησης της πολιτιστικής κληρονομιάς, αλλά και κινήματα αμφισβήτησης της ίδιας της προόδου στις τέχνες και τα γράμματα. Σημαντική παράμετρος σ’ αυτή την αμφισβήτηση ήταν η άνοδος με την αρχή του 21ου αιώνα της θρησκείας, σ΄ αντίθεση με τον «θάνατο του θεού» που είχε προαναγγελθεί από τον 19ο αιώνα. Όπως τονίζει ο Κ. A. Μπέιλι, μετά το 1980 «τα συστήματα θρησκευτικής πίστης ανέκαμψαν από τη φαινομενική αποτελμάτωσή τους στις αρχές του αιώνα, όχι μόνο χάρη στη νέα ικανότητα που είχαν να επικοινωνούν με τους πιστούς, αλλά και επειδή μπόρεσαν να προσφέρουν βοήθεια σε εξαθλιωμένους πληθυσμούς των πόλεων, καθώς και σε απομονωμένους φτωχούς των πόλεων και της υπαίθρου, πληθυσμούς που τα κράτη δεν μπορούσαν ή δεν ήθελαν να συνδράμουν» (σ.17).

Ο 20ος αιώνας κύλησε από τη μια ως ο αιώνας των σφαγών και των εγκλημάτων και από την άλλη ως ο αιώνας που παρά τα ελαττώματα του οδήγησε σ’ ένα καλύτερο κόσμο.

Σύμφωνα με τον ίδιο ακόμη μετά το 1980 και λίγο πριν ο μουσουλμανικός κόσμος σημαδεύτηκε από την Ιρανική Επανάσταση του 1979, την άνοδο της δύναμης της Μουσουλμανικής Αδελφότητας στην Αίγυπτο, την ενίσχυση της επιρροής του σαουδαραβικού ουαχιβιτισμού, αλλά και την αλματώδη ανάπτυξη της ισλαμικής τρομοκρατίας (Αλ Κάιντα, Μπόκο Χαράμ). Άνοδο όμως των θρησκευτικών συναισθημάτων είχαμε, μετά το 1990, και στην Ινδία με την ενίσχυση του ινδουιστικού Κόμματος Μπαρατίγια Τζανάτα. Ακόμα όμως και στον συνήθως ήπιο βουδιστικό κόσμο της Κίνας, του Βιετνάμ, της Καμπότζης και του Λάος, τα θρησκευτικά πάθη οξύνθηκαν. Το ίδιο συνέβη και στον ανατολικό ευρωπαϊκό κόσμο με την πρωτοκαθεδρία της ρωσικής ορθόδοξης εκκλησίας.

Η βαθιά απογοήτευση από τον νεωτερικό κόσμο στις αναπτυγμένες χώρες, η αποτυχία των ελίτ στον αναπτυγμένο και στον αναδυόμενο κόσμο οδήγησαν σε ηθικά κενά που αυτά με τη σειρά τους καλυφθήκαν από την ανάπτυξη των ρατσισμών και από την επιστροφή στις θρησκείες. Αμερικανοί ριζοσπάστες ρεπουμπλικάνοι εκμεταλλεύτηκαν αυτά τα πάθη και τις προκαλούμενες απ’ αυτά φοβίες. Ο Μπέιλι δεν έζησε να δει την άνοδο στην προεδρία των ΗΠΑ του Τραμπ.

Ο 20ος αιώνας επομένως κύλησε από τη μια ως ο αιώνας των σφαγών και των εγκλημάτων και από την άλλη ως ο αιώνας που παρά τα ελαττώματα του οδήγησε σ’ ένα καλύτερο κόσμο. Η απεμπόληση όμως μετά το 1980 των πολιτικών κρατικής παρέμβασης και Κράτους Πρόνοιας οδήγησε στη μείωση μεν των ανισοτήτων στον παγκόσμιο ιστό, αλλά στην αύξηση τους εντός των ξεχωριστών κρατών. Αποδεχόμενος τη γραμμή Πικετί–Τουζ–Ζαέζ και άλλων θεωρεί πως η χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 έδειξε την ανάγκη κρατικού ελέγχου του ασύδοτου χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου και την ανάγκη επιστροφής στην προοδευτική φορολογία. Τέλος, για τον συγγραφέα η σκιά της Αυτοκρατορίας, των πολιτικών της δηλαδή, στον κόσμο του 21ου αιώνα γίνεται πάλι απειλητική.

Με πρόσχημα τη μετανάστευση και την ισλαμική τρομοκρατία ο φυλετισμός με τις τρεις μορφές του (ανωτερότητα των Άριων, επιστημονικός ή κοινωνικός δαρβινισμός και ο λεγόμενος δημοκρατικός ρατσισμός (ο λαός κατά των ξένων) επιστρέφουν με τη μια ή την άλλη μορφή. Οι πρακτικές αποκλεισμού στον δυτικό κόσμο ενισχύουν από την άλλη τη δυσαρέσκεια στον μη δυτικό κόσμο. Σ’ αυτά αν προσθέσουμε και το μείγμα των εσωτερικών ανισοτήτων το κοκτέιλ γίνεται εκρηκτικό.

Έχω μόνο δυο ενστάσεις. Η πρώτη αφορά την εντελώς απαξιωτική αναφορά στην Αραβική Άνοιξη, στην οποία αποδίδει τις μεταγενέστερες σφαγές. Η ίδια όμως ήταν μια εξέγερση κυρίως των νέων ανθρώπων για δημοκρατικές ελευθερίες και συνέβαλε στην πτώση των στρατοκρατών δικτατόρων. Το τι ακολούθησε, δεν πρέπει να αποδίδεται στους πρώτους εξεγερμένους. Και η δεύτερη αφορά ένα πολύ μεγάλο ιστορικό λάθος. Τη μεταφορά της σφαγής των Πολωνών στρατιωτικών και διανοούμενων στο Κατίν στο 1945 (σ.374) από τον Στάλιν. Ενώ είναι ορθό πως αυτή η σφαγή διατάχθηκε μεν από τον Στάλιν, αλλά πραγματοποιήθηκε το 1940 και μάλιστα τους τάφους των Πολωνών πατριωτών ανακάλυψαν οι ναζί. Πιστεύω πως αν ο Μπέιλι, είχε δει το έργο στην τελική του μορφή θα είχε αποφύγει αυτό το λάθος. Παρόλο που τα γεγονότα που αφηγείται ο συγγραφέας είναι γνωστά, το βιβλίο διαβάζεται σαν μυθιστόρημα που με αγωνία ο αναγνώστης/στρια του γυρίζει τη σελίδα για να δει τι θα συμβεί στη συνέχεια. Σ’ αυτό το αποτέλεσμα συμβάλλει και η πολύ βατή μετάφραση του Χρήστου Γεμελιάρη, αλλά και το Ευρετήριο Όρων και Γεγονότων που προστίθεται στο τέλος της πολύ προσεγμένης έκδοσης.

^＊Ο ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ είναι συγγραφέας και δρ. Κοινωνιολογίας. Τελευταίο βιβλίο του, η μελέτη «Το πρωτείο της δημοκρατίας - Σοσιαλδημοκρατία μετά τη σοσιαλδημοκρατία» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Απόσπασμα από το βιβλίο

«Οι αυτοκρατορίες οδήγησαν στη διασπορά λευκών πληθυσμών ανά την υφήλιο, επιτείνοντας τις ιδεολογίες της φυλετικής υπεροχής που ήταν απαραίτητες για τη νομιμοποίησή τους. Επιπλέον, το τέλος της εποχής των αυτοκρατοριών όχι μόνο δεν οδήγησε στην υποχώρηση των φυλετικών ιδεολογιών στην παγκόσμια πολιτική αλλά, αντιθέτως, συνετέλεσε στην αναζωπύρωσή τους, όταν, στη διάρκεια της ραγδαίας ανάπτυξης που σημείωσαν οι δυτικές οικονομίες μετά το 1945, κάτοικοι των πρώην αποικιών ή ημιαποικιών άρχισαν να μεταναστεύουν στη δυτική Ευρώπη, τη βόρεια Αμερική και την Αυστραλασία. Αν και πολλοί ιστορικοί που καταπιάνονται με το θέμα των αυτοκρατοριών και των παρεπόμενών τους το παραμέρισαν, το ζήτημα του φυλετισμού αποτέλεσε μια σημαντική έκφανση και των δυο φάσεων» (σ.402).