«Η ελληνική επανάσταση» του Μαρκ Μαζάουερ (κριτική)

«Αυτό για το οποίο πολέμησαν οι Έλληνες, και νίκησαν, ήταν προάγγελος του μέλλοντος μιας Ευρώπης όπου νέα κράτη, αποσπασμένα από προεθνικές αυτοκρατορίες, θα αναδύονταν ως κυρίαρχα έθνη μέσα σε μια παγκόσμια καπιταλιστική τάξη πραγμάτων. Οιστρηλατημένος από τον μύθο της ελευθερίας, ο ελληνικός αγώνας σήμανε αναπόφευκτα μια αναζήτηση για το νόημα της κρατικής υπόστασης στον νεότερο κόσμο […] [Την ίδια εποχή, οι επαναστάσεις, τα κινήματα συντρίφτηκαν εύκολα]. Μόνο οι Έλληνες συνέχισαν να πολεμούν και, ενάντια σε κάθε πρόβλεψη, επικράτησαν».

Ήδη από την Εισαγωγή του ο Μαρκ Μαζάουερ μας ειδοποιεί, με ενδεικτικό, άλλωστε, τον υπότιτλο της αγγλικής έκδοσης, “1821 and The Making of Modern Europe” (Το 1821 και Η διαμόρφωση της σύγχρονης Ευρώπης), με την Ελλάδα πλησίστια να εδραιώνεται στη διεθνή ιστοριογραφική παραγωγή και συζήτηση. Το εν λόγω κατόρθωμα είναι μοναδικό, επισημαίνει ο Μαζάουερ, όχι μόνο γιατί η Ελληνική Επανάσταση ξερίζωσε την Οθωμανική διοίκηση «από τα μέρη τους», αλλά και γιατί κονιορτοποίησε ένα ολόκληρο σύστημα εξουσίας, μια ολόκληρη φιλοσοφία, μαζί με τους υποστηρικτικούς της θεσμούς. Ο λόγος για μία νέα τάξη πραγμάτων που δεν σημασιοδοτείται πια από τη νομιμότητα μιας δυναστείας, αλλά από την έννοια του έθνους, της θρησκευτικής πίστης, της συνταγματικής εκπροσώπησης.

Τα έθνη, πια, κατέδειξε η Ελληνική Επανάσταση, δεν θα κυβερνώνται στο –κοντινό– μέλλον από ξένους... Η αρχή αυτή διακρίνει τον Ελληνικό Πόλεμο της Ανεξαρτησίας από άλλες επαναστάσεις στη Νότια Ευρώπη και μπορεί να εξηγήσει γιατί διήρκεσε τόσα χρόνια –ξεκινά συμβατικά στην Οδησσό και στη Βιέννη το 1814 και ας πούμε ότι ο ιστορικός κύκλος κλείνει με την άφιξη του Όθωνα το 1833 και το σύνταγμα το 1843, περιοδολόγηση, άλλωστε, και του Μαζάουερ– και πήρε τόση έκταση, αλλά και γιατί χαρακτηρίστηκε από ιδιαίτερη βιαιότητα. Είναι, συγχρόνως και παράλληλα, ξεχωριστός ο Πόλεμος της Ανεξαρτησίας, η Ελληνική Επανάσταση, γιατί σε αυτόν ενεπλάκησαν, συνέρρευσαν για να πολεμήσουν στο πλευρό των Ελλήνων, φιλέλληνες από άλλους καταπιεσμένους λαούς, λόγου χάριν: Πολωνοί, Γερμανοί, Ιταλοί, δεδομένου ότι διέβλεπαν στην επιτυχία των Ελλήνων «μια υπόσχεση για το δικό τους μέλλον». Πρόκειται για τα νέα εθνικά κράτη, ο κόσμος των «εθνικών κρατών», εδραζόμενων στις ίδιες αρχές που γεώργησε η Ελληνική Επανάσταση, την εθνική ομοιογένεια και τη δημοκρατική διακυβέρνηση. Πρόκειται, επισημαίνει ο Μαζάουερ, για τον «κόσμο στον οποίο ζούμε, που επιβίωσε ακόμη κι απέναντι στην παγκοσμιοποίηση του ύστερου 20ού αιώνα». Στην ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης μπορούμε να αναζητήσουμε και να ανιχνεύσουμε τις απαρχές όχι μόνον του θριάμβου του εθνικισμού, αλλά και της ίδιας της ιδέας «μιας διεθνώς οργανωμένης κοινωνίας κρατών», με τα λόγια του συγγραφέα.

«Άρχισα να αντιλαμβάνομαι», μας λέει ο Μαζάουερ εν κατακλείδι στην Εισαγωγή του, «ότι η επανάσταση του 1821 είχε πετύχει επειδή, πέρα από τις επικές και πολυύμνητες στιγμές ατομικής γενναιότητας και αυτοθυσίας, ήταν στη βάση της μια ιστορία κοινωνικής συνοχής απέναντι σε μια συστημική αναστάτωση. Δεν ήταν τόσο οι νίκες που χάρισαν στους Έλληνες την ανεξαρτησία τους όσο η άρνησή τους ν΄ αποδεχτούν την ήττα».

«Άρχισα να αντιλαμβάνομαι», μας λέει ο Μαζάουερ εν κατακλείδι στην Εισαγωγή του, «ότι η επανάσταση του 1821 είχε πετύχει επειδή, πέρα από τις επικές και πολυύμνητες στιγμές ατομικής γενναιότητας και αυτοθυσίας, ήταν στη βάση της μια ιστορία κοινωνικής συνοχής απέναντι σε μια συστημική αναστάτωση. Δεν ήταν τόσο οι νίκες που χάρισαν στους Έλληνες την ανεξαρτησία τους όσο η άρνησή τους ν΄ αποδεχτούν την ήττα». Ιδού, έτσι, το βασικό του ερμηνευτικό σχήμα. Αυτό που αποκαλείται Πόλεμος της Ανεξαρτησίας ήταν, στην πραγματικότητα, μια εξέγερση, όπου η αδύναμη λόγω συσχετισμών δυνάμεων –πληθυσμού, πόρων, χρημάτων, οργάνωσης, όγκου στρατευμάτων– πλευρά, αυτό που μπορούσε να κάνει ήταν να επιμείνει να αγωνίζεται και να ελπίζει, να αρνείται να αποδεχτεί την ήττα, πρωτίστως οι κατώτερες, ας τις χαρακτηρίσουμε, έτσι, τάξεις του πληθυσμού, όσοι δούλευαν τη γη, οι περιφερειακές ελίτ και οι αρματολοί, όσοι δεν βρίσκονταν στην εξουσία. Άλλωστε ήδη στη Φιλική Εταιρεία δεν μετείχαν τα βαριά ονόματα, κάτι τέτοιο θα φαλκίδευε την ισχύ τους, η οποία απέρρεε από τη συμμετοχή τους στην Οθωμανική διοίκηση και θα ναρκοθετούσε τις οικονομικές τους σχέσεις και δραστηριότητες. Αντιθέτως, οι αρματολοί, παρότι επλήγησαν από τις κινήσεις και επιδιώξεις του Αλή Πασά, αλλά και τα μεταρρυθμιστικά προτάγματα του Σελίμ και του Μαχμούτ, κατάφεραν να αποδυναμώσουν τους μουσουλμάνους γαιοκτήμονες στον Μοριά, τους ανθρώπους που ήταν η πελοποννησιακή εκδοχή των μεγάλων επαρχιακών αρχόντων, των λεγόμενων «αγιάννηδων», η άνοδος των οποίων σημάδεψε την Οθωμανική Αυτοκρατορία κατά τον 18ο αιώνα, αποτυπώμενη, με τον πλέον αναμφίλεκτο τρόπο, στο πρόσωπο του Αλή Πασά.

Εξάλλου, δεν πρόκειται για έναν αγώνα των Ελλήνων εναντίον των Οθωμανών – τον όρο «Τούρκος», που θεωρείτο, προσβλητικός, σπάνια τον υιοθετούσαν οι μουσουλμάνοι της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Πρέπει να συνυπολογίσουμε και τον συχνά αποφασιστικό ρόλο που έπαιξαν οι Αλβανοί, «οι καλύτεροι στρατιώτες στην υπηρεσία των Τούρκων», κατά τον Μπάυρον, είτε χριστιανοί είτε μουσουλμάνοι. Δεν πρόκειται, εξάλλου, για έναν και μοναδικό πόλεμο, αλλά μάλλον για ένα πλέγμα αλληλένδετων συγκρούσεων κατά περιοχές, με την τοπογραφία, τις τοπικές δομές εξουσίας, τις επιχώριες ιδιαιτερότητες να διαστίζουν τις εξελίξεις, να καθορίζουν σε μεγάλο βαθμό τα γεγονότα, έτσι ώστε οι επιμέρους συγκρούσεις βαθμιαία μόνο να συγκλίνουν.

Το 1828 οι Έλληνες είχαν πλέον αποσπάσει κάποιου είδους ανεξαρτησία από τον Σουλτάνο, αλλά δεν ήταν σαφές ποιος ήταν ο χαρακτήρας της νίκης αυτής, παρότι χωρίς την αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα των επαναστατημένων, δεν θα ήταν εφικτό να παρέμβουν στο Ναβαρίνο οι Μεγάλες Δυνάμεις, όπως ευφυώς ο Μαζάουερ επιμένει.

Ο πόλεμος της Ανεξαρτησίας, δείχνει ο Μαζάουερ, διέδωσε ευρύτερα το όραμα μιας πολιτικής κοινότητας, όχι τόσο βασισμένης στην κοινή αφοσίωση στον πατριάρχη μιας αυτοκρατορίας, όσο στη γενεαλογία. Αυτό που ξεκίνησε ως ρωμαίικο –το όνειρο της ανασύστασης του αυτοκρατορικού Βυζαντίου μέσω της ανατροπής του Σουλτάνου– την άνοιξη του 1821, κατέληξε να εξελιχθεί σε αγώνα για την εθνική ανεξαρτησία των Ελλήνων.

Το 1828 οι Έλληνες είχαν πλέον αποσπάσει κάποιου είδους ανεξαρτησία από τον Σουλτάνο, αλλά δεν ήταν σαφές ποιος ήταν ο χαρακτήρας της νίκης αυτής, παρότι χωρίς την αξιοσημείωτη ανθεκτικότητα των επαναστατημένων, δεν θα ήταν εφικτό να παρέμβουν στο Ναβαρίνο οι Μεγάλες Δυνάμεις, όπως ευφυώς ο Μαζάουερ επιμένει. Η υποτέλεια στον Σουλτάνο και στο Ισλάμ είχε τερματιστεί, το ελληνικό κράτος, που πολλοί και όχι μόνον ο Σουλτάνος είχαν θεωρήσει παραλογισμό, ήταν πλέον γεγονός. Γι΄ αυτό και ο ιστορικοί δεν συμφωνούν ως προς ποια ημερομηνία μπορεί να θεωρηθεί ως σταθμός λήξης της Ελληνικής Επανάστασης: Το 1828, οπότε ο Καποδίστριας έγινε κυβερνήτης και η Ευρώπη αναγνώρισε το νεοπαγές κράτος, το 1833, οπότε με τον Όθωνα εγκαθιδρύθηκε η βαυαρική μοναρχία, ή το 1843, οπότε ο ελληνικός λαός επέβαλε στον βασιλέα ένα από τα πλέον δημοκρατικά συντάγματα της Ευρώπης;

O Mark Mazower (γεν. 1958) είναι ιστορικός και συγγραφέας με ειδίκευση στη σύγχρονη Ελλάδα, την Ευρώπη του 20ού αιώνα και σε διεθνή ζητήματα. Είναι καθηγητής στην έδρα «Ιστορίας Ira D. Wallach» του Πανεπιστημίου Κολούμπια. Έχει διδάξει επίσης διεθνείς σχέσεις και σύγχρονη ιστορία στα πανεπιστήμια του Σάσεξ, του Πρίνστον και στο Birckbeck College. Απόφοιτος των Πανεπιστημίων της Οξφόρδης και του Johns Hopkins, έχει δημοσιεύσει βραβευμένα βιβλία για την Ελλάδα. Επίσης, έχει επιμεληθεί συλλογικούς τόμους με ελληνικό ενδιαφέρον. Σχολιάζει τακτικά στον τύπο και το ραδιόφωνο τις τρέχουσες εξελίξεις στα Βαλκάνια. Το 2021 ο Μαρκ Μαζάουερ πολιτογραφήθηκε τιμητικά Έλληνας πολίτης. «Ο Βρετανός ιστορικός και καθηγητής στο πανεπιστήμιο Κολούμπια της Νέας Υόρκης, μέσω της επιστημονικής ενασχόλησής του με τη σύγχρονη ελληνική ιστορία έχει συμβάλει στην ανάδειξη της ιστορικά διαμορφωμένης ταυτότητας του ελληνικού λαού».

Επομένως, στην περίπτωση της Ελλάδας η επίτευξη της ανεξαρτησίας διήρκεσε χρόνια, δεκαετίες. Ιδίως αν εντάξουμε την Ελληνική Επανάσταση στα επαναστατικά κινήματα της περιόδου 1760-1830, ακολουθώντος τον Χόμπσμπαουμ στην Εποχή των Επαναστάσεων, και, επομένως, πόσο ο ξεσηκωμός επηρέασε τους διεθνείς συσχετισμούς, τις διεθνείς ισορροπίες, και αν ακολουθήσουμε τη συλλογιστική του Μαζάουερ ότι η Ελληνική Επανάσταση δεν πρέπει να αντιμετωπίζεται ως ενιαίο φαινόμενο, αλλά ως συγκρουσιακό πεδίο όπου συγκλίνουν ποικίλα και διαφορετικά συμφέροντα, φιλοδοξίες και προτάγματα, διαφορετικά για τον Υψηλάντη, λόγου χάριν, τους Ρουμελιώτες, που κάνουν αγώνα επιβίωσης, τους προκρίτους στην Πελοπόννησο, που βλέπουν την ισχύ τους να τίθεται σε ισχυρή αμφισβήτηση, μπορούμε, διαβάζοντας τη μέχρι στιγμής εντελέστερη γενική εισαγωγή στην Ελληνική Επανάσταση με την οποία ο Μαζάουερ μάς φιλοδώρησε, να αντιληφθούμε τις δυσκολίες του όλου εξεγερσιακού εγχειρήματος.

Ο Μαζάουερ μάς δίνει ένα συναρπαστικό αφήγημα, ιστοριογραφεί ως μυθιστοριογράφος, θα διακινδυνεύαμε να πούμε, μόνο που τα γεγονότα όλα είναι πραγματικά, και τα πρόσωπα, επίσης, όλα γερά τεκμηριωμένα.

Χρησιμοποιώντας πλήθος πηγών, ο ιστορικός εγγράφει τις κοινότητες των Ρωμιών, που σε λίγο θα γίνουν Έλληνες, στο πλαίσιο των πολιτικών, οικονομικών, κοινωνικών και πολιτισμικών δεδομένων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μιας Αυτοκρατορίας η οποία πιέζεται από το διεθνές περιβάλλον αναγκασμένη να προσαρμοστεί σε αυτό. Οι Έλληνες εκμεταλλεύονται την εκμίσθωση των προσόδων, τις θέσεις ευθύνης στη διοίκηση, τις ασυνήθιστες μορφές τοπικής διακυβέρνησης, όπως στην Πελοπόννησο, που είχαν εγκαθιδρύσει μια σημαντική παράδοση δημόσιας διαβούλευσης υπό οθωμανική εξουσία, αλλά και ιεραρχικές κοινωνικές δομές, διασφαλίζοντας τρόπον τινά αυτοτέλεια, δεδομένα που αντιμετωπίζονται από τον Μαζάουερ στη δυναμική τους. Αναλόγως και οι εμφύλιοι πόλεμοι αναλύονται ως διαπάλη για την εξουσία στο πλαίσιο ενός κράτους υπό διαμόρφωση – εξαιρετικές, εν προκειμένω, οι σελίδες για τον Μαυροκορδάτο και τον Κολοκοτρώνη, με τον τελευταίο να αποηρωποιείται και να προβάλλεται το ανθρώπινό του, φιλόδοξο και εμπαθές πρόσωπο, αλλά και οι γραφές για τον Καραϊσκάκη, από την παράδοση στην πορεία του προς τη νεωτερικότητα, άγγελος και δαίμονας μαζί, όπως, όμως, και σχεδόν όλοι οι πρωταγωνιστές του Αγώνα – οι ωμότητες και από τις δύο αντιμαχόμενες πλευρές το καταδεικνύουν, ο Μαζάουερ επιμένει εκτύπως.

Ο Μαζάουερ μάς δίνει ένα συναρπαστικό αφήγημα, ιστοριογραφεί ως μυθιστοριογράφος, θα διακινδυνεύαμε να πούμε, μόνο που τα γεγονότα όλα είναι πραγματικά, και τα πρόσωπα, επίσης, όλα γερά τεκμηριωμένα. Συνεχώς η οπτική γωνία αλλάζει, δίνει τον λόγο, δίνει φωνή κυρίως σε όσους ζουν από τη γη, στους από κάτω, στους αμάχους που πάσχουν ματωμένοι, αλλά δίνει τον λόγο και σε Οθωμανούς αξιωματούχους – δικαιοκρισία διαστίζει τις σελίδες του για τους Οθωμανούς, μακριά και πέρα από τις γενικεύσεις περί «βαρβάρων», λόγου χάριν χαρακτηρίζει τον Χουρσίτ «λαμπρό και έμπειρο στρατηγό»–, αλλά και σε Ρώσους, Γάλλους, Βρετανούς, Αυστριακούς. Εξάλλου, μετά τη δημόσια κατακραυγή για τον εξανδραποδισμό των Ελλήνων επιζώντων του Μεσολογγίου –τα των πολιορκιών του Μεσολογγίου συνιστούν υψηλού επιπέδου συγγραφικά και ιστοριογραφικά επιτεύγματα– παρατηρήθηκε εκ βάθρων μεταστροφή της ευρωπαϊκής διπλωματίας, καθώς κορυφαίοι πολιτικοί άρχισαν να εξετάζουν το ζήτημα της επέμβασης, ενώ οι φιλελληνικές πρωτοβουλίες εντείνονταν. Έβλεπαν πια τους Έλληνες «όλο και περισσότερο όχι σαν εξεγερμένους αλλά σαν χριστιανούς […], που διεξήγαν όχι μια επανάσταση, αλλά ένα πόλεμο για να υπερασπιστούν τη θρησκευτική ελευθερία τους». Μπροστά στο πείσμα των εξεγερμένων, οι κυβερνήσεις της Ευρώπης δεν μπορούσαν πλέον να συγκατατεθούν σε ό,τι διαφαινόταν ως «αναπόφευκτη καταστροφή ενός ολόκληρου έθνους», η κοινή γνώμη αρχίζει να έχει ρόλο βαρύνοντα, η διεθνής αρωγή επίσης.

Στις εσχατιές της Ευρώπης, ενάντια σε προσδοκίες, εκτιμήσεις, προβλέψεις, έλαβε χώρα η πρώτη επανάσταση η οποία στέφθηκε από επιτυχία, κατά την οποία ένας λαός εξεγέρθηκε, διεκδίκησε την ελευθερία του και τα έβαλε με μια ολόκληρη αυτοκρατορία ώστε να την κατακτήσει. Μετέβαλε, έτσι, τους κανόνες της διεθνούς διπλωματίας και της πολιτικής σε όλο τον κόσμο, χάρη και στην εργώδη κυκλοφορία των ιδεών. Λόγου χάριν, η σύνδεση ανάμεσα στην ανελευθερία στην Αμερικανική Ήπειρο και στις χώρες που συναπάρτιζαν την Οθωμανική Αυτοκρατορία, συζητιόταν με ένταση στη Γαλλία, όπου τα της Αϊτής είχαν συγκεντρώσει το ενδιαφέρον των πολέμιων της δουλείας από το 1791 και τη μετέπειτα εδραίωση του πρώτου κράτους που κατάργησε τη δουλεία. Δεν είναι, λοιπόν, προς παραξενισμόν ότι το 1822 ήδη ο πρόεδρος της μακρινής αυτής χώρας είχε στείλει στους Έλληνες θερμή επιστολή υποστήριξης, τρία χρόνια πριν η ανεξαρτησία της Αϊτής, που κερδήθηκε με το αίμα των εξεγερθέντων σκλάβων, αναγνωριστεί από τη Γαλλία.

Οι Έλληνες, με τα αντικρουόμενα συμφέροντα σταδιακά να συγκλίνουν σε έναν κοινό στόχο, ώστε να δημιουργήσουν το πρώτο εθνικό κράτος στην Ευρώπη – συγχρόνως σχεδόν συγκροτήθηκαν σε κρατική υπόσταση το Βέλγιο και, με τη συμβολή και του Καποδίστρια, η Ελβετία. Οι Έλληνες, επιλέγει ο Μαζάουερ και εμείς μαζί του, κέρδισαν «την ελευθερία να διαμορφώνουν το μέλλον τους μέσα σ΄ ένα δικό τους κράτος στο εσωτερικό ενός διεθνούς συστήματος κρατών». Το μέλλον διαρκεί πολύ. Και από αυτή την άποψη, το ανά χείρας βιβλίο του μεγάλου Βρετανού ιστορικού είναι, εκτός των άλλων, και απολύτως χρήσιμο όταν συζητούμε για την ταυτότητα της σημερινής Ευρώπης, της σημερινής Ελλάδας.

* Ο ΗΛΙΑΣ ΚΑΦΑΟΓΛΟΥ είναι συγγραφέας και αρθρογράφος. Τελευταίο του βιβλίο, «Η “Γυφτοπούλα” μια γυναίκα ερωτευμένη και η εποχή της» (Εκδόσεις του Φοίνικα).