papyros istoria twn vivlion

Για το βιβλίο της Ιρένε Βαγέχο «Πάπυρος, η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (μτφρ. Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη). Το βιβλίο της Βαγέχο έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου 2020 στην Ισπανία. 

Του Κ.Β. Κατσουλάρη

Έχουμε στα χέρια μας και μιλάμε για ένα πολύ ξεχωριστό βιβλίο: ένα πολυβιβλίο, δηλαδή ένα βιβλίο που είναι ταυτόχρονα πολλά βιβλία μαζί: Μια ιστορία της γραφής, μια ιστορία της ανάγνωσης, μια ιστορία της κουλτούρας, μια ιστορία της καθημερινότητας, αλλά και μια ιστορία της προσπάθειας των ανθρώπων, και της ίδιας της συγγραφέα, να καταφέρουν να βγάλουν ένα νόημα από την ανθρώπινη εμπειρία, από τη συνύπαρξη με τις γραπτές λέξεις.

Κι όμως: τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα μπορούσε να σταθεί χωρίς αναφορά στο υπέροχο αυτό φυτό που οργίαζε στις όχθες του Νείλου κι αποτέλεσε για πολλά πολλά χρόνια το μεγαλύτερο όχημα μεταφοράς γνώσης στον τότε κόσμο.

metaixmio vallejo papyrosΡόλοι παπύρου

Ο λόγος, βέβαια, για τον Πάπυρο. Η δημιουργία των ρόλων του παπύρου ήταν πράγματι μια καταπληκτική εξέλιξη. Έπειτα από χρόνια προσπαθειών αποτύπωσης της γραφής σε υλικά όπως η πέτρα, ο πηλός, το ξύλο ή το μέταλλο, τα ανθρώπινα λόγια, ο λόγος, βρήκε τελικά τη θέση του σε οργανική ύλη. Το πρώτο βιβλίο στην ιστορία γεννήθηκε όταν οι λέξεις βρήκαν καταφύγιο στο μεδούλι ενός υδρόβιου φυτού. Και αντίθετα με τους άκαμπτους και σκληρούς προγόνους τους, το βιβλίο υπήρξε από την αρχή ένα αντικείμενο εύκαμπτο, ελαφρύ και ταξιδιάρικο.

Ρόλοι παπύρου που φιλοξενούν στο εσωτερικό τους εκτεταμένα χειρόγραφα κείμενα, σχεδιασμένα με καλάμι και μελάνι: αυτή είναι η μορφή των βιβλίων που αρχίζουν να καταφτάνουν στη νεοσύστατη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.

Ναι! Υπήρξε η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της αρχαιότητας, ένα φαραωνικό εγχείρημα που χάρισε στην νεοσύστατη πόλη την άλω μιας εξουσίας που υπερβαίνει τα γήινα. Τέσσερις γενιές βασιλιάδων, τέσσερις γενιές Πτολεμαίων, βοήθησαν στην οικοδόμηση της μυθικής βιβλιοθήκης. Η καταστροφή της δεν έγινε μεμιάς, ήταν κι αυτή αποτέλεσμα του περάσματος στην εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, και αργότερα της επικράτησης του Χριστιανισμού. Αιώνες πήρε να φτιαχτεί, συλλέγοντας βιβλία από τα πέρατα του κόσμου, αιώνες πήρε και να καταστραφεί: Ευτυχώς, γιατί στο μεταξύ, πολλά από τα βιβλία που φιλοξενούσε πρόλαβαν να αντιγραφούν και να βρουν καταφύγιo σε άλλα σημεία της οικουμένης.

Ωστόσο, η αρχή της ιστορίας μας δεν βρίσκεται στη δημιουργία του Πάπυρου, ούτε στους ελληνιστικούς χρόνους. Θα πρέπει να πάμε μερικούς αιώνες πίσω, τότε που κάποιος δαιμόνιος έμπορος εισήγαγε το φοινικικό αλφάβητο, παραλλάσσοντάς τον, στα μέρη των Ελλήνων. Με τον γραπτό ελληνικό πολιτισμό, που κορυφώνεται στον 5ο και στον 4ο π.Χ. αιώνα, η ιστορία της γραφής και της ανάγνωσης, και άρα και των βιβλίων, εισέρχεται σε μια νέα εποχή.

Οι Βιβλιοπώλες: πρόσωπα άγνωστα

Πράγματι, την περίοδο μεταξύ του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα έρχονται στο προσκήνιο κάποια πρόσωπα άγνωστα μέχρι τότε: οι Βιβλιοπώλες.

Για πρώτη φορά εκείνη την εποχή εμφανίζεται αυτή η λέξη στα ποιήματα των Αθηναίων κωμικών ποιητών. Η πληθώρα των βιβλίων πρέπει να ήταν τέτοια, που ο Πλάτωνας βάζει τον Σωκράτη να την ειρωνεύεται: «Για μια δραχμή, λέει ο Φιλόσοφος, σε έναν διάλογο, μπορείς να αγοράσεις μια φιλοσοφική πραγματεία στην αγορά.

Ο Σωκράτης, άλλωστε, ήταν ο πιο λάβρος υπερασπιστής της προφορικής παράδοσης και πολέμιος της γραφής και της ανάγνωσης. Πίστευε ότι με τη γραφή θα ερχόταν η παρακμή ενός πολιτισμού βασισμένου στην απομνημόνευση και τον διάλογο κι ότι οι νέοι που διδάσκονταν να διαβάζουν θα έχαναν την ικανότητά τους να απομνημονεύουν και να σκέφτονται ελεύθερα.

Ευτυχώς για εμάς, ο διασημότερος μαθητής του, ο Πλάτωνας, είχε άλλη άποψη.

irene vallejo

H Irene Vallejo (Ιρένε Βαγέχο, 1979, Σαραγόσα) σπούδασε Κλασική Φιλολογία και πήρε το διδακτορικό της από τα Πανεπιστήµια της Σαραγόσα και της Φλωρεντίας. Είναι συγγραφέας µυθιστορηµάτων, δοκιµίων και παιδικών βιβλίων, ενώ αρθρογραφεί τακτικά στον Τύπο. Το βιβλίο O Πάπυρος: Η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα µέχρι σήµερα έχει γνωρίσει µεγάλη επιτυχία όχι µόνο στην Ισπανία αλλά και διεθνώς, αφού µεταφράζεται σε περισσότερες από 30 χώρες και έχει αποσπάσει σηµαντικά βραβεία.

Το βιβλίο και η ανάγνωση στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία

Η επόμενη μεγάλη φάση στην ιστορία του βιβλίου, κι άρα και της ανάγνωσης, και της γνώσης, και της εκπαίδευσης, διαχέεται μέσα τους αιώνες της κυριαρχίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κοινωνία έντονα ταξική και οργανωμένη γύρω από τον διαρκή πόλεμο, η ρωμαϊκή κοινωνία κράτησε το βιβλίο σε όλες του τις μορφές ως ένα αγαθό που μοιράζονταν οι πλούσιοι και οι ισχυροί. Συχνά, απλώς και μόνο για λόγους εντυπωσιασμού και επίδειξης κοινωνικού στάτους.

Όπως γνωρίζουμε, η κυριαρχία της Ρώμης ξεκίνησε με την κλοπή και τη μίμηση των αρχαιοελληνικών προτύπων και εξελίχθηκε σε μηχανισμό εξάπλωσης και επιβολής της νέας θρησκείας, της θρησκείας του βιβλίου, της Βίβλου, όπως λέμε σήμερα. Μοιραία, η μετεξέλιξη της ανάγνωσης και της γραφής, καθώς και των ίδιων των βιβλίων, περνάει πλέον από τις αγορές και τους χώρους συγκέντρωσης του πλούτου, στο ιερατείο. Τα μοναστήρια γίνονται για πολλά χρόνια η Κιβωτός της αναπαραγωγής της γραφής και της ανάγνωσης, σε μια ατελείωτη διαδικασία καταστροφών και αναγεννήσεων.

Τα μοναστήρια γίνονται για πολλά χρόνια η Κιβωτός της αναπαραγωγής της γραφής και της ανάγνωσης, σε μια ατελείωτη διαδικασία καταστροφών και αναγεννήσεων.

Νέες μορφές βιβλίων γεννιούνται: οι Περγαμηνές, φτιαγμένες από το δέρμα ζώων, είναι μια πολυτελή εκδοχή υλικού καταγραφής, για τη δημιουργία του οποίου απαιτείται η σφαγή πολλών ζώων, κι άρα κατοχή μεγάλου πλούτου. Έτσι, μέσα στα χρόνια, διάφορες εκδοχές χαρτιού είναι αυτές που κυριαρχούν στους Κώδικες, την πρώτη μορφή βιβλίου με σελίδες, του βιβλίου δηλαδή όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Τα βιβλία, όπως έχει περάσει και μέσα στην ίδια τη γλώσσα, είναι παιδιά του φυτικού κόσμου, πρωτίστως, είναι “παιδιά των δέντρων”.

Γράφει η Βαγέχο:

«Η πρώτη έννοια της λατινικής λέξης liber (βιβλίο) ήταν φλοιός δέντρου ή, για να είμαστε ακόμη πιο ακριβείς, η ινώδης μεμβράνη που χωρίζει τον φλοιό από το ξύλο του κορμού. […] Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ισχυρίζεται ΄πως οι Ρωμαίοι έγραφαν σε φλοιούς προτού μάθουν τους αιγυπτιακούς κυλίνδρους. Για πολλούς αιώνες, διάφορα υλικά –πάπυρος, περγαμηνή– αντικατέστησαν εκείνες τις αρχαίες ξύλινες σελίδες, ωστόσο, μετά τα τόσα πηγαινέλα, το χαρτί κυριάρχησε και τα βιβλία άρχισαν και πάλι να γεννιούνται από τα δέντρα».

Πολλά βιβλία σε ένα

Είπα και στην αρχή, ότι αυτό το βιβλίο είναι πολλά βιβλία μαζί. Η πολλαπλότητα, οι εναλλαγές ύφους, το πέρασμα εν ριπή οφθαλμού από την αρχαιότητα στη μοντέρνα εποχή και μετά πάλι πίσω στους ελληνιστικούς χρόνους ή στη Ρώμη, κι από εκεί στη σύγχρονη Νάπολη, τη Φλωρεντία και την Οξφόρδη, χαρακτηρίζει όχι μονάχα το ύφος του: είναι, θα λέγαμε, η ίδια η στόφα αυτού του βιβλίου, καθώς επιχειρεί να πιάσει το άπιαστο, να παγιδεύσει τα φτερωτά λόγια του κόσμου των λέξεων και να τα καθυποτάξει.

Το γνωσιακό και πληροφοριακό φορτίο ετούτων των πεντακοσίων σελίδων γίνεται έτσι ακόμη μεγαλύτερο, καθώς εποχές κι ευαισθησίες εναλλάσσονται και συνομιλούν. Θα μάθουμε ότι την εισαγωγή του φοινικικού αλφάβητου στην Ελλάδα την οφείλουμε μονάχα σε ένα πρόσωπο, αλλά δεν ξέρουμε σε ποιον. Θυμηθήκαμε επίσης ότι ο μεγαλύτερος σοφός της αρχαιότητας θεωρούσε την ανάγνωση ένδειξη πνευματικής οκνηρίας, αλλά και ότι ο Χίτλερ δήλωνε επάγγελμα συγγραφέας ενώ ο Μάο τσε Τουνγκ ήταν... βιβλιοπώλης.

Θυμηθήκαμε επίσης ότι ο μεγαλύτερος σοφός της αρχαιότητας θεωρούσε την ανάγνωση ένδειξη πνευματικής οκνηρίας, αλλά και ότι ο Χίτλερ δήλωνε επάγγελμα συγγραφέας ενώ ο Μάο τσε Τουνγκ ήταν... βιβλιοπώλης.

Από τα έπεα πτερόεντα του προφορικού κόσμου του Ομήρου μέχρι τις τεράστιες βάσεις δεδομένων της σύγχρονης εποχής και τις νέες συνθήκες γραφής και ανάγνωσης στον ψηφιακό κόσμο, το βιβλίο τούτο επιχειρεί κάτι εκπληκτικό και αδιανόητο που μονάχα με τη δύναμη της λογοτεχνικής υποβολής και της ποίησης μπορεί να πραγματωθεί. Δεν διστάζει να συνδέσει τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ με τον Μιχαήλ Μπαχτίν στην ίδια φράση, κι η φράση αυτή βγάζει νόημα.

Κι εκεί έγκειται η μεγάλη δύναμη της Ιρένε Βαγέχο: πριν απ’ όλα, είναι μια σπουδαία λογοτέχνις. Το βιβλίο της «Πάπυρος, η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», κυκλοφορεί σε μια εξαιρετική έκδοση από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Η θαυμάσια μετάφρασή του πιστώνεται στην Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, ενώ σε πολύ υψηλό επίπεδο κινείται και συνολικά η επιμέλεια των κειμένων, που βρίθουν από ονόματα και πληροφορίες.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες» (κριτική) –  Ένα συλλογικό έργο που αναδεικνύει αθέατες πλευρές του 1821

«Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες» (κριτική) – Ένα συλλογικό έργο που αναδεικνύει αθέατες πλευρές του 1821

Για τη φιλοσοφική και ιστορική μελέτη «Επανάσταση, έθνος-κράτος και αρχαιοελληνικό ιδεώδες: Φιλοσοφικές προσεγγίσεις στην Ελληνική Eπανάσταση» (εκδ. Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων – Μουσείο Μπενάκη). Στην κεντρική εικόνα, ο πίνακας «Άποτυχία επιχειρήσεως» του Henri Decaisne, που κοσμεί και το εξώφυλλο της έκδοσης....

«Θάνατοι στη Χούντα» του Δημήτρη Βεριώνη (κριτική) – Μια κιβωτός μνήμης για τα θύματα της επταετίας

«Θάνατοι στη Χούντα» του Δημήτρη Βεριώνη (κριτική) – Μια κιβωτός μνήμης για τα θύματα της επταετίας

Για την ιστορική μελέτη του Δημήτρη Βεριώνη «Θάνατοι στη Χούντα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Τόπος. Στην κεντρική εικόνα, ο δικτάτορας Γεώργιος Παπαδόπουλος. 

Γράφει ο Γιώργος Χ. Θεοχάρης

Έχουμε στα...

«Μια σύντομη ιστορία του σύγχρονου κόσμου» του Γουίλιαμ Γούντραφ (κριτική) – Μια επίκαιρη μελέτη για τις σχέσεις Δύσης και Ανατολής

«Μια σύντομη ιστορία του σύγχρονου κόσμου» του Γουίλιαμ Γούντραφ (κριτική) – Μια επίκαιρη μελέτη για τις σχέσεις Δύσης και Ανατολής

Για το βιβλίο του Γουίλιαμ Γούντραφ (William Woodruff) «Μια σύντομη ιστορία του σύγχρονου κόσμου – Οι παγκόσμιες σχέσεις από το 1500 μέχρι σήμερα» , που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις University Studio Press, σε μετάφραση Μαρίας Καίσαρ και Κώστα Σκορδύλη. Κεντρική εικόνα: «Οι πρεσβευτές» (1533) του Χανς Χόλμπαϊν τ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες: «Βλέπω τα μυθιστορήματα ως το πεδίο όπου η ανθρώπινη κατάσταση μετατρέπεται σε μυστήριο που πρέπει να λυθεί»

«Γράφω για να επικοινωνήσω με τον αναγνώστη, γι’ αυτό και έχω πάντα στο νου μου να διεγείρω το ενδιαφέρον του» μας είπε ο Χουάν Γκαμπριέλ Βάσκες (Juan Gabriel Vásquez), που συμμετέχει στο Φεστιβάλ ΛΕΑ. Με αφορμή το βιβλίο του «Η μετάφραση του κόσμου» (μτφρ. Αχ. Κυριακίδης, εκδ. Ίκαρος), μιλά για την πολιτική μυθοπλα...

Η γλώσσα, η σημειολογία και το σκοτεινό αίνιγμα του Τρίτου Ράιχ – Τότε και σήμερα

Η γλώσσα, η σημειολογία και το σκοτεινό αίνιγμα του Τρίτου Ράιχ – Τότε και σήμερα

Ο ιχνηλάτης βιβλιοπωλείων και βιβλιοθηκών Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης επιστρέφει με τον «Σάκο Εκστρατείας» του μιλώντας για βιβλία σαν να αφηγείται ιστορίες. Σήμερα, για το μυθιστόρημα του Μάξιμ Μπίλλερ (Maxim Biller) «Ο λάθος χαιρετισμός» (μτφρ. Πελαγία Τσινάρη, εκδ. Πατάκη), καθώς και για τη μελέτη του Βίκτορ ...

Τελευταία μέρα για το Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025: Τι θα δούμε σήμερα, Κυριακή 22 Ιουνίου

Τελευταία μέρα για το Φεστιβάλ ΛΕΑ 2025: Τι θα δούμε σήμερα, Κυριακή 22 Ιουνίου

Το Φεστιβάλ ΛΕΑ (Λογοτεχνία εν Αθήναις) 2025 ολοκληρώνεται σήμερα με μια θεατρική παράσταση για την ισπανική γλώσσα. Κεντρική εικόνα: Ο Πέδρο Σαλίνας (Pedro Salinas), σημαντικός Ισπανός ποιητής και ένας από τους συγγραφείς του έργου «Doña Gramática» («Η κυρά-Γραμματική») του 1942.

...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

«Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» της Ανί Ερνό (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Ανί Ερνό [Annie Ernaux], «Κοίτα τα φώτα, αγάπη μου» (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 24 Ιουνίου από τις εκδόσεις Μεταίχμιο 

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τα σουπερμάρκετ και ο...

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

«Η απόδραση της τελείας» του Γιάννη Ζευγώλη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από τη νουβέλα του Γιάννη Ζευγώλη «Η απόδραση της τελείας», η οποία θα κυκλοφορήσει τις επόμενες ημέρες από τις εκδόσεις Νίκας.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Σας μάζεψα, αγαπημένα μου σημεία, όλα εδώ για να σας ανακοινώσω την ...

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

«Μου πέθανες» του Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το αφήγημα του Πορτογάλου συγγραφέα Ζοζέ Λουίς Πεϊσότο [José Luís Peixoto], «Μου πέθανες» (μτφρ. Ζωή Καραμπέκιου), το οποίο θα κυκλοφορήσει τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Βακχικόν.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Μπήκα σ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Τι διαβάζουμε τώρα; 10 πρόσφατα κουίρ βιβλία για τον «μήνα υπερηφάνειας»

Ιούνιος, μήνας υπερηφάνειας και διεκδικήσεων για τα ΛΟΑΤΚΙ+ άτομα. Επιλέξαμε 10 βιβλία του 2025 με κουίρ χαρακτήρες που απομακρύνονται από τη στερεοτυπική αναπαράσταση και αποκτούν ρεαλιστικές διαστάσεις. Στην κεντρική εικόνα, έργο της κουίρ καλλιτέχνιδας των αρχών του 20ου αιώνα Gluck. 

Γράφει η ...

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Τραύμα σε ψυχή και σώμα: Πέντε πρόσφατα δοκίμια ψυχανάλυσης που ξεχωρίζουν

Πέντε μελέτες που κυκλοφόρησαν προσφάτα πραγματεύονται τη σχέση του νου με το σώμα, την έννοια του «τραύματος», αλλά και τη θέση της ψυχανάλυσης στον σύγχρονο κόσμο. Κεντρική εικόνα: Ο Σίγκμουντ Φρόιντ.

Γράφει ο Σόλωνας Παπαγεωργίου

...
Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Καρδιά, εγκέφαλος, τραύμα, αυτισμός: Τέσσερα βιβλία για την κατανόηση του ανθρώπινου οργανισμού από τις εκδόσεις Gutenberg

Ποιος είναι ο ακριβής ρόλος της καρδιάς και ποιος του εγκεφάλου; Ποιοι μύθοι σχετικά με αυτά τα δύο όργανα καλλιεργούνται από τη σύγχρονη κουλτούρα; Τι αποτελεί «τραυματική εμπειρία» και πώς μπορούμε να αλληλεπιδράσουμε αποτελεσματικά με τα νεαρά αυτιστικά άτομα; Τέσσερα νέα βιβλία από τις εκδόσεις Gutenberg καταπιά...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

12 Δεκεμβρίου 2024 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2024

Mυθιστορήματα, νουβέλες, διηγήματα: Εκατό καλά λογοτεχνικά βιβλία που κυκλοφόρησαν το 2024 από τα πολλά περισσότερα που έπεσαν στα χέρια μας, με τη μεταφρασμένη πεζογρα

ΦΑΚΕΛΟΙ