
Για το βιβλίο της Ιρένε Βαγέχο «Πάπυρος, η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (μτφρ. Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη). Το βιβλίο της Βαγέχο έχει τιμηθεί με το Κρατικό Βραβείο Δοκιμίου 2020 στην Ισπανία.
Του Κ.Β. Κατσουλάρη
Έχουμε στα χέρια μας και μιλάμε για ένα πολύ ξεχωριστό βιβλίο: ένα πολυβιβλίο, δηλαδή ένα βιβλίο που είναι ταυτόχρονα πολλά βιβλία μαζί: Μια ιστορία της γραφής, μια ιστορία της ανάγνωσης, μια ιστορία της κουλτούρας, μια ιστορία της καθημερινότητας, αλλά και μια ιστορία της προσπάθειας των ανθρώπων, και της ίδιας της συγγραφέα, να καταφέρουν να βγάλουν ένα νόημα από την ανθρώπινη εμπειρία, από τη συνύπαρξη με τις γραπτές λέξεις.
Κι όμως: τίποτε απ’ όλα αυτά δεν θα μπορούσε να σταθεί χωρίς αναφορά στο υπέροχο αυτό φυτό που οργίαζε στις όχθες του Νείλου κι αποτέλεσε για πολλά πολλά χρόνια το μεγαλύτερο όχημα μεταφοράς γνώσης στον τότε κόσμο.
Ο λόγος, βέβαια, για τον Πάπυρο. Η δημιουργία των ρόλων του παπύρου ήταν πράγματι μια καταπληκτική εξέλιξη. Έπειτα από χρόνια προσπαθειών αποτύπωσης της γραφής σε υλικά όπως η πέτρα, ο πηλός, το ξύλο ή το μέταλλο, τα ανθρώπινα λόγια, ο λόγος, βρήκε τελικά τη θέση του σε οργανική ύλη. Το πρώτο βιβλίο στην ιστορία γεννήθηκε όταν οι λέξεις βρήκαν καταφύγιο στο μεδούλι ενός υδρόβιου φυτού. Και αντίθετα με τους άκαμπτους και σκληρούς προγόνους τους, το βιβλίο υπήρξε από την αρχή ένα αντικείμενο εύκαμπτο, ελαφρύ και ταξιδιάρικο.
Ρόλοι παπύρου που φιλοξενούν στο εσωτερικό τους εκτεταμένα χειρόγραφα κείμενα, σχεδιασμένα με καλάμι και μελάνι: αυτή είναι η μορφή των βιβλίων που αρχίζουν να καταφτάνουν στη νεοσύστατη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας.
Ναι! Υπήρξε η μεγαλύτερη βιβλιοθήκη της αρχαιότητας, ένα φαραωνικό εγχείρημα που χάρισε στην νεοσύστατη πόλη την άλω μιας εξουσίας που υπερβαίνει τα γήινα. Τέσσερις γενιές βασιλιάδων, τέσσερις γενιές Πτολεμαίων, βοήθησαν στην οικοδόμηση της μυθικής βιβλιοθήκης. Η καταστροφή της δεν έγινε μεμιάς, ήταν κι αυτή αποτέλεσμα του περάσματος στην εποχή της Ρωμαϊκής κυριαρχίας, και αργότερα της επικράτησης του Χριστιανισμού. Αιώνες πήρε να φτιαχτεί, συλλέγοντας βιβλία από τα πέρατα του κόσμου, αιώνες πήρε και να καταστραφεί: Ευτυχώς, γιατί στο μεταξύ, πολλά από τα βιβλία που φιλοξενούσε πρόλαβαν να αντιγραφούν και να βρουν καταφύγιo σε άλλα σημεία της οικουμένης.
Ωστόσο, η αρχή της ιστορίας μας δεν βρίσκεται στη δημιουργία του Πάπυρου, ούτε στους ελληνιστικούς χρόνους. Θα πρέπει να πάμε μερικούς αιώνες πίσω, τότε που κάποιος δαιμόνιος έμπορος εισήγαγε το φοινικικό αλφάβητο, παραλλάσσοντάς τον, στα μέρη των Ελλήνων. Με τον γραπτό ελληνικό πολιτισμό, που κορυφώνεται στον 5ο και στον 4ο π.Χ. αιώνα, η ιστορία της γραφής και της ανάγνωσης, και άρα και των βιβλίων, εισέρχεται σε μια νέα εποχή.
Οι Βιβλιοπώλες: πρόσωπα άγνωστα
Πράγματι, την περίοδο μεταξύ του 5ου και του 4ου π.Χ. αιώνα έρχονται στο προσκήνιο κάποια πρόσωπα άγνωστα μέχρι τότε: οι Βιβλιοπώλες.
Για πρώτη φορά εκείνη την εποχή εμφανίζεται αυτή η λέξη στα ποιήματα των Αθηναίων κωμικών ποιητών. Η πληθώρα των βιβλίων πρέπει να ήταν τέτοια, που ο Πλάτωνας βάζει τον Σωκράτη να την ειρωνεύεται: «Για μια δραχμή, λέει ο Φιλόσοφος, σε έναν διάλογο, μπορείς να αγοράσεις μια φιλοσοφική πραγματεία στην αγορά.
Ο Σωκράτης, άλλωστε, ήταν ο πιο λάβρος υπερασπιστής της προφορικής παράδοσης και πολέμιος της γραφής και της ανάγνωσης. Πίστευε ότι με τη γραφή θα ερχόταν η παρακμή ενός πολιτισμού βασισμένου στην απομνημόνευση και τον διάλογο κι ότι οι νέοι που διδάσκονταν να διαβάζουν θα έχαναν την ικανότητά τους να απομνημονεύουν και να σκέφτονται ελεύθερα.
Ευτυχώς για εμάς, ο διασημότερος μαθητής του, ο Πλάτωνας, είχε άλλη άποψη.
Το βιβλίο και η ανάγνωση στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Η επόμενη μεγάλη φάση στην ιστορία του βιβλίου, κι άρα και της ανάγνωσης, και της γνώσης, και της εκπαίδευσης, διαχέεται μέσα τους αιώνες της κυριαρχίας της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Κοινωνία έντονα ταξική και οργανωμένη γύρω από τον διαρκή πόλεμο, η ρωμαϊκή κοινωνία κράτησε το βιβλίο σε όλες του τις μορφές ως ένα αγαθό που μοιράζονταν οι πλούσιοι και οι ισχυροί. Συχνά, απλώς και μόνο για λόγους εντυπωσιασμού και επίδειξης κοινωνικού στάτους.
Όπως γνωρίζουμε, η κυριαρχία της Ρώμης ξεκίνησε με την κλοπή και τη μίμηση των αρχαιοελληνικών προτύπων και εξελίχθηκε σε μηχανισμό εξάπλωσης και επιβολής της νέας θρησκείας, της θρησκείας του βιβλίου, της Βίβλου, όπως λέμε σήμερα. Μοιραία, η μετεξέλιξη της ανάγνωσης και της γραφής, καθώς και των ίδιων των βιβλίων, περνάει πλέον από τις αγορές και τους χώρους συγκέντρωσης του πλούτου, στο ιερατείο. Τα μοναστήρια γίνονται για πολλά χρόνια η Κιβωτός της αναπαραγωγής της γραφής και της ανάγνωσης, σε μια ατελείωτη διαδικασία καταστροφών και αναγεννήσεων.
Τα μοναστήρια γίνονται για πολλά χρόνια η Κιβωτός της αναπαραγωγής της γραφής και της ανάγνωσης, σε μια ατελείωτη διαδικασία καταστροφών και αναγεννήσεων.
Νέες μορφές βιβλίων γεννιούνται: οι Περγαμηνές, φτιαγμένες από το δέρμα ζώων, είναι μια πολυτελή εκδοχή υλικού καταγραφής, για τη δημιουργία του οποίου απαιτείται η σφαγή πολλών ζώων, κι άρα κατοχή μεγάλου πλούτου. Έτσι, μέσα στα χρόνια, διάφορες εκδοχές χαρτιού είναι αυτές που κυριαρχούν στους Κώδικες, την πρώτη μορφή βιβλίου με σελίδες, του βιβλίου δηλαδή όπως το γνωρίζουμε σήμερα. Τα βιβλία, όπως έχει περάσει και μέσα στην ίδια τη γλώσσα, είναι παιδιά του φυτικού κόσμου, πρωτίστως, είναι “παιδιά των δέντρων”.
Γράφει η Βαγέχο:
«Η πρώτη έννοια της λατινικής λέξης liber (βιβλίο) ήταν φλοιός δέντρου ή, για να είμαστε ακόμη πιο ακριβείς, η ινώδης μεμβράνη που χωρίζει τον φλοιό από το ξύλο του κορμού. […] Ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος ισχυρίζεται ΄πως οι Ρωμαίοι έγραφαν σε φλοιούς προτού μάθουν τους αιγυπτιακούς κυλίνδρους. Για πολλούς αιώνες, διάφορα υλικά –πάπυρος, περγαμηνή– αντικατέστησαν εκείνες τις αρχαίες ξύλινες σελίδες, ωστόσο, μετά τα τόσα πηγαινέλα, το χαρτί κυριάρχησε και τα βιβλία άρχισαν και πάλι να γεννιούνται από τα δέντρα».
Πολλά βιβλία σε ένα
Είπα και στην αρχή, ότι αυτό το βιβλίο είναι πολλά βιβλία μαζί. Η πολλαπλότητα, οι εναλλαγές ύφους, το πέρασμα εν ριπή οφθαλμού από την αρχαιότητα στη μοντέρνα εποχή και μετά πάλι πίσω στους ελληνιστικούς χρόνους ή στη Ρώμη, κι από εκεί στη σύγχρονη Νάπολη, τη Φλωρεντία και την Οξφόρδη, χαρακτηρίζει όχι μονάχα το ύφος του: είναι, θα λέγαμε, η ίδια η στόφα αυτού του βιβλίου, καθώς επιχειρεί να πιάσει το άπιαστο, να παγιδεύσει τα φτερωτά λόγια του κόσμου των λέξεων και να τα καθυποτάξει.
Το γνωσιακό και πληροφοριακό φορτίο ετούτων των πεντακοσίων σελίδων γίνεται έτσι ακόμη μεγαλύτερο, καθώς εποχές κι ευαισθησίες εναλλάσσονται και συνομιλούν. Θα μάθουμε ότι την εισαγωγή του φοινικικού αλφάβητου στην Ελλάδα την οφείλουμε μονάχα σε ένα πρόσωπο, αλλά δεν ξέρουμε σε ποιον. Θυμηθήκαμε επίσης ότι ο μεγαλύτερος σοφός της αρχαιότητας θεωρούσε την ανάγνωση ένδειξη πνευματικής οκνηρίας, αλλά και ότι ο Χίτλερ δήλωνε επάγγελμα συγγραφέας ενώ ο Μάο τσε Τουνγκ ήταν... βιβλιοπώλης.
Θυμηθήκαμε επίσης ότι ο μεγαλύτερος σοφός της αρχαιότητας θεωρούσε την ανάγνωση ένδειξη πνευματικής οκνηρίας, αλλά και ότι ο Χίτλερ δήλωνε επάγγελμα συγγραφέας ενώ ο Μάο τσε Τουνγκ ήταν... βιβλιοπώλης.
Από τα έπεα πτερόεντα του προφορικού κόσμου του Ομήρου μέχρι τις τεράστιες βάσεις δεδομένων της σύγχρονης εποχής και τις νέες συνθήκες γραφής και ανάγνωσης στον ψηφιακό κόσμο, το βιβλίο τούτο επιχειρεί κάτι εκπληκτικό και αδιανόητο που μονάχα με τη δύναμη της λογοτεχνικής υποβολής και της ποίησης μπορεί να πραγματωθεί. Δεν διστάζει να συνδέσει τον Στάνλεϊ Κιούμπρικ με τον Μιχαήλ Μπαχτίν στην ίδια φράση, κι η φράση αυτή βγάζει νόημα.
Κι εκεί έγκειται η μεγάλη δύναμη της Ιρένε Βαγέχο: πριν απ’ όλα, είναι μια σπουδαία λογοτέχνις. Το βιβλίο της «Πάπυρος, η περιπέτεια του βιβλίου από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα», κυκλοφορεί σε μια εξαιρετική έκδοση από τις εκδόσεις Μεταίχμιο. Η θαυμάσια μετάφρασή του πιστώνεται στην Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, ενώ σε πολύ υψηλό επίπεδο κινείται και συνολικά η επιμέλεια των κειμένων, που βρίθουν από ονόματα και πληροφορίες.