
Για την προσωπική, πολιτική μαρτυρία του Σωτήρη Βαλντέν «Δικτατορία και Αντίσταση, 1967-1974» (εκδ. Θεμέλιο).
Του Θόδωρου Σούμα
Το βιβλίο του Σωτήρη Άξελ Βαλντέν αποτελεί μια αξιοσημείωτη, εμπεριστατωμένη κι ενδιαφέρουσα μαρτυρία για τη δραστηριότητα των αντιδικτατορικών νεολαιίστικων οργανώσεων του Ρήγα Φεραίου και της Κομμουνιστικής Οργάνωσης Σπουδαστών (ΚΟΣ) επί χούντας και τη σχέση τους με το ΚΚΕ εσωτερικού, τις διασταυρώσεις και αντιφάσεις των πολιτικών γραμμών των δύο οργανώσεων και του κόμματός τους. Το βιβλίο συνιστά, επίσης, μαρτυρία της αντιδικτατορικής, αντιστασιακής και καθοδηγητικής διαδρομής του Σωτήρη Άξελ Βαλντέν σε αυτές τις οργανώσεις.
Ο Σωτήρης Βαλντέν που γνώρισα ήταν ένας ήρεμος, μορφωμένος, πανέξυπνος και ψύχραιμος καθοδηγητής με καθαρό, αναλυτικό μυαλό. Θα μπορούσα να πω πως καθοδηγούσε με επιστημονικό τρόπο.
Ποιος είναι ο Σωτήρης Άξελ Βαλντέν; Ο Σωτήρης Βαλντέν που γνώρισα ήταν ένας ήρεμος, μορφωμένος, πανέξυπνος και ψύχραιμος καθοδηγητής με καθαρό, αναλυτικό μυαλό. Θα μπορούσα να πω πως καθοδηγούσε με επιστημονικό τρόπο (έγινε πολύ καλός κι αναγνωρισμένος επιστήμονας). Ήταν πρώτα από όλα ιστορικό (υπερδραστήριο και σεβαστό) στέλεχος της Ανανεωτικής Αριστεράς, ξεκινώντας από τη νεολαία του ΚΚΕ εσωτερικού και συνεχίζοντας στην Ελληνική Αριστερά (ΕΑΡ), στο εκσυγχρονιστικό ΠΑΣΟΚ, στη ΔΗΜΑΡ και τον Συνασπισμό της Αριστεράς, των κινημάτων και της οικολογίας. Ήταν άρα βασικό, ιδρυτικό στέλεχος της ΚΟΣ και του δεύτερου, επανιδρυμένου μετά τα πρώτα χτυπήματα της ασφάλειας, ΡΦ· καθηγητής στο Πάντειο και στο Ελεύθερο Πανεπιστήμιο Βρυξελλών, συγγραφέας βιβλίων και άρθρων γύρω από θέματα Βαλκανίων, διεύρυνσης της ΕΕ και ελληνικής εξωτερικής πολιτικής· στέλεχος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και της Γενικής Διεύθυνσης Διεύρυνσης, και σύμβουλος στα υπουργεία Εθνικής Οικονομίας και Εξωτερικών (επί εκσυγχρονισμένου ΠΑΣΟΚ).
Αφετηρία της προσωπικής μαρτυρίας του είναι οι σπουδές, η στάση του και η δράση του στο υπό ελληνοαμερικανική διεύθυνση Κολέγιο Αθηνών. Η γραπτή μαρτυρία ξεκινά από τις αντιχουντικές, φιλελεύθερες, συντηρητικές «αστοδημοκρατικές» ιδέες ενός Ελληνοσουηδού αστόπαιδου (από πατέρα Σουηδό και μητέρα Ελληνίδα) έως τη μετατόπιση –λόγω μιας προσωπικής ηθικοκοινωνικής προβληματικής– σε πιο υπεύθυνες κοινωνικά αντιλήψεις περί κοινωνικής δικαιοσύνης και ισότητας, δηλαδή σε θέσεις αριστερές και μαρξιστικές.
Το κομμάτι του βιβλίου που εκτυλίσσεται κατά την εφηβεία του Σωτήρη Άξελ, στο Κολέγιο Αθηνών και στα αστικά σπίτια και σαλόνια του Κολωνακίου, είναι το πιο δροσερό, αστείο και γνήσιο κομμάτι του βιβλίου, επειδή εν πολλοίς απαρτίζεται από παλιά κείμενα, γράμματα και κομμάτια του ημερολογίου του Βαλντέν, που διατηρούν την αθωότητα, την πολιτική αφέλεια και τη φρεσκάδα ενός άρτι πολιτικοποιημένου, εύπορου εφήβου στο Κολέγιο. Ο Βαλντέν έκανε πολύ καλά που δεν τροποποίησε αυτά τα παλαιά κείμενα του. Στις διηγήσεις διακρίνουμε το θράσος, τη βούληση για μάθηση και τις γνωσιακές ικανότητες, τη γενναιότητα, τον ηγετικό χαρακτήρα, την τιμιότητα, τη δίψα για δικαιοσύνη, τις υπαρξιακές και ηθικές ανησυχίες, αλλά και τις σχηματοποιήσεις και τους δογματισμούς (συνοδευόμενες από ενοχές για την ταξική του προέλευση) της ακόμη κάπως άγουρης σκέψης του νεαρού Βαλντέν.
Περιγράφει τη διαμονή του, επί δικτατορίας, στη σοσιαλδημοκρατική, ελεύθερη δημοκρατία της Σουηδίας, ενός κραταιού και προηγμένου, κοινωνικού κράτους πρόνοιας.
Το δεύτερο μέρος του βιβλίου, το κομμάτι που εκτυλίσσεται στη Σουηδία, είναι λιγότερο «καυτό» και επείγον, γιατί ο χώρος της δράσης είναι μακριά από την αμείλικτη, σκληρή στρατοκρατική καταπίεση (αν και ο Βαλντέν κάνει ταξίδια στην Ελλάδα). Περιγράφει τη διαμονή του, επί δικτατορίας, στη σοσιαλδημοκρατική, ελεύθερη δημοκρατία της Σουηδίας, ενός κραταιού και προηγμένου, κοινωνικού κράτους πρόνοιας. Επίσης την αρκετά κωμική, κατά λάθος ένταξή του σε μια αριστερίστικη, μαοϊκή φράξια της Οργάνωσης Νεολαίας του ΚΚ Σουηδίας, η οποία τότε κινεζοκρατείτο…
Στο πλαίσιο της αντιδικτατορικής δράσης του στις γραμμές του ΚΚΕ εσωτ., του οποίου ήταν ένας από τους βασικούς κι εμβληματικούς ηγέτες στη νεολαία, μας εξιστορεί τα του «Αντιστηρίγματος» («τομέας Α» των νεολαιίστικων δυνάμεων του ΚΚΕ εσωτ., που ήταν ο παράνομος –αμφισβητημένος από διάφορα μέλη– μηχανισμός στήριξης της οργάνωσης της ΚΟΣ στην Ελλάδα, ο κρυφός μηχανισμός επικοινωνίας και ανάληψης αποστολών υποστήριξης από το εξωτερικό), του οποίου ο Βαλντέν ήταν ο εγκέφαλος, ο στρατηγός, ο εμπνευστής και προσεκτικότατος, συστηματικός και καλοοργανωμένος (στο μυαλό και στην πράξη) καθοδηγητής.
Το πολύ ενημερωτικό και κατατοπιστικό ως προς την Ιστορία της Ανανεωτικής Αριστεράς και ενδιαφέρον πολιτικά και ιδεολογικά τρίτο μέρος, αναφέρεται στα χρόνια 1972-74 επί δικτατορίας. Ήτοι, στις κρίσιμες, ραγδαίες και καθοριστικές εξελίξεις, τις σχετικές με την ίδρυση και συγκρότηση της ΚΟΣ, φοιτητικής οργάνωσης του ΚΚΕ εσωτ., και του νέου, δεύτερου, αντιστασιακού Ρήγα Φεραίου επί χούντας. Ο συγγραφέας περιγράφει, αναλύει και εμβαθύνει στην αντιδικτατορική, ενωτική κι ανανεωτική, ευρωκομμουνιστική πολιτική του ΚΚΕ εσωτ. και των δύο νεολαιίστικων οργανώσεών του, καθώς και στην ορθότητα της στρατηγικής τους του ειρηνικού, δημοκρατικού, κοινοβουλευτικού δρόμου προς έναν δημοκρατικό σοσιαλισμό με ανθρώπινο πρόσωπο, πλουραλισμό και ελευθερίες.
![]() |
Μπάμπης Δρακόπουλος, Γιάννης Μπανιάς, Λεωνίδας Κύρκος, Πέτρος Κουναλάκης |
Ο Βαλντέν σκιαγραφεί και αναλύει με διεισδυτικότητα και ενάργεια τις εντονότατες εσωτερικές συζητήσεις, διαφωνίες και διαμάχες στο ανανεωτικό ΚΚ Ελλάδας εσωτερικού, τις διαφορές απόψεων και αντιδικίες μεταξύ μετριοπαθών ηγετικών στελεχών που συναπάρτιζαν το Κομματικό Κέντρο στην Ελλάδα του ΚΚΕ εσωτ. και της αριστερής πτέρυγας, του Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής που κρυβόταν στην Ευρώπη.
Ο Βαλντέν σκιαγραφεί και αναλύει με διεισδυτικότητα και ενάργεια τις εντονότατες εσωτερικές συζητήσεις, διαφωνίες και διαμάχες στο ανανεωτικό ΚΚ Ελλάδας εσωτερικού, τις διαφορές απόψεων και αντιδικίες μεταξύ μετριοπαθών και ηγετικών στελεχών (Κύρκου, Δρακόπουλου, Τζεφρώνη, Ηλιού, Παρτσαλίδη, Φιλίνη, Μπενά, Αγγ. Διαμαντόπουλου, κ.ά.) που συναπάρτιζαν το Κομματικό Κέντρο στην Ελλάδα του ΚΚΕ εσωτ. και της αριστερής πτέρυγας, του Γραφείου της Κεντρικής Επιτροπής που κρυβόταν στην Ευρώπη, αδελφοί Καρρά, Μπριλλάκης, Ελευθερίου, κ.ά. (αλλά και των υπεραριστερών του λεγόμενου “Αντι-Ρήγα” του εξωτερικού και της ομάδας γύρω από το περιοδικό του Ελεφάντη «Αγώνας», οι οποίοι αργότερα αποχώρησαν). Εστιάζει με διαύγεια και γλαφυρότητα στη συγκρότηση, ενδυνάμωση και δραστηριοποίηση του κρυφού και παράνομου αντιστασιακού «Αντιστηρίγματος» της ΚΟΣ και του νέου ΡΦ, των χτυπημάτων που δέχτηκαν από τη χουντική Ασφάλεια, τις διώξεις, τις κακουχίες και τα βασανιστήρια των μαχητικών αγωνιστών των δυο νεολαιίστικων οργανώσεων, ιδίως των συλληφθέντων ηγετών τους.
Εμβαθύνει με εμβρίθεια και ακριβοδίκαιη κρίση στο ανέφικτο εγχείρημα της χούντας του Παπαδόπουλου για ελεγχόμενη «ομαλοποίηση» και «φιλελευθεροποίηση» και την προσπάθεια εκμετάλλευσή τους από το ΚΚΕ εσωτ. και την ηγεσία του στην Ελλάδα, με σκοπό τη διεύρυνση των ελευθεριών, των δικαιωμάτων, των ρωγμών και των αντιφάσεων του καθεστώτος, που θα οδηγούσαν στο τέλος του (αναλύει αυτή την πολιτική της εκμετάλλευσης των ρωγμών).
Ο Βαλντέν περιγράφει τα πολιτικά γεγονότα της φοιτητικής εξέγερσης του Πολυτεχνείου, του πραξικοπήματος του αδίστακτου, παρανοϊκού και ανηλεούς Ιωαννίδη και της πραξικοπηματικής παρέμβασής του στην Κύπρο. Γράφει για την πτώση της δικτατορίας, τον ερχομό του Κωνσταντίνου Καραμανλή και την αποκατάσταση της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας (και όχι αλλαγή νατοϊκής φρουράς ή συμβιβασμό της χούντας και των αστικών πολιτικών δυνάμεων, όπως πρέσβευαν τότε, αντίστοιχα, ο Ανδρέας Παπανδρέου και το ορθόδοξο, σοβιετόφιλο, σεχταριστικό, στενοκέφαλο και δογματικό ΚΚΕ). Αξίζει να σημειώσουμε πως από το βιβλίο παρελαύνουν πολλά, σημαντικά και μαχητικά, ιστορικά στελέχη του ανένδοτου, αποφασιστικού και ριψοκίνδυνου, αντιδικτατορικού, αντιφασιστικού αγώνα της νεολαίας της ΚΟΣ, του ΡΦ και του ΚΚΕ εσωτερικού.
![]() |
Ο Σωτήρης Βαλντέν γεννήθηκε στην Αθήνα το 1949. Σπούδασε οικονομικά στη Σουηδία και το Παρίσι και έλαβε το διδακτορικό του δίπλωμα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει διατελέσει επισκέπτης καθηγητής στο Πάντειο Πανεπιστήμιο και γενικός γραμματέας διεθνών οικονομικών σχέσεων στο υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. Από το 1996 εργάζεται στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή, και κατά την περίοδο 2000-2003 είχε αποσπαστεί στο Υπουργείο Εξωτερικών ως σύμβουλος του υπουργού. Είναι επιστημονικός συνεργάτης του Ινστιτούτου Ευρωπαϊκών Μελετών του Ελεύθερου Πανεπιστήμιου των Βρυξελλών, και διδάσκει εκεί καθώς και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Έχει δημοσιεύσει βιβλία και πολλά άρθρα σε περιοδικά, συλλογικούς τόμους και εφημερίδες. Η ειδίκευσή του είναι τα ευρωπαϊκά θέματα, τα Βαλκάνια και η διεύρυνση. |
Το τέταρτο μέρος περιέχει χρήσιμα, πολύτιμα έγγραφα και τεκμήρια της πολιτικής και του προγράμματος του ευρωκομμουνιστικού κόμματος και της νεολαίας του, τις Θέσεις της ΚΟΣ και του δεύτερου ΡΦ, και κείμενα του εντύπου του ΡΦ «Θούριος».
Ο Σωτήρης Άξελ Βαλντέν είχε δαιμονοποιηθεί –άδικα– από την «αριστερή», εσωοργανωσιακή αντιπολίτευση του ΡΦ, ως γραφειοκρατικό ή και καταχθόνιο, σκιώδες επαγγελματικό στέλεχος, ως ιντριγκαδόρος και άνθρωπος των κομματικών μηχανισμών της επιρροής Κύρκου-Τζεφρώνη-Στάβερη-Φιλίνη κ.ά.! Άλλοι όμως στην οργάνωση, αντιθέτως, τον εκτιμούσαν απεριόριστα, τον θαύμαζαν και τον λάτρευαν, θεωρώντας τον διαυγή, θαρραλέο, πολιτική και οργανωτική διάνοια (η αλήθεια ήταν πιο κοντά στη δεύτερη ερμηνεία τής έτσι κι αλλιώς ηγεμονικής, χαρισματικής, πολιτικής προσωπικότητάς του).
Το βιβλίο έχει τα μειονεκτήματά του. Πιστεύω πως οι πολλές σημειώσεις (ευτυχώς στο κάτω μέρος των σελίδων) το βαραίνουν και πως ένα μέρος τους θα μπορούσε να ενταχθεί στο κυρίως κείμενο, για την ευκολότερη ανάγνωσή του.
Μερικές φορές έχει έναν τετραγωνισμένο ορθολογισμό, μια έντονα ομογενοποιητική μέθοδο συμπύκνωσης της αταξινόμητης και άτακτης πραγματικότητας· ίσως μια υπερβολική σιγουριά για τις κρίσεις του, μάλλον τη βεβαιότητα πως πιθανά αυτός είχε δίκιο και όχι οι άλλοι.
Διακρίνουμε επίσης ορισμένες πολιτικές σχηματοποιήσεις, καθορισμένες από την ιστορική-πολιτική συγκυρία και τη σχετική με την εποχή, αργή ωρίμανση των ιδεών της ανανεωτικής αριστεράς, για παράδειγμα τα σχετικά με τον πολιτικό και κοινωνικό χαρακτήρα της ΕΣΣΔ και των χωρών του «υπαρκτού σοσιαλισμού», χαρακτήρα που ιδίως ο νεότερος Βαλντέν έχει την τάση να ωραιοποιεί και να εξιδανικεύει, εμμονικά, από την περίοδο της πρώτης, σχηματικής μαρξιστικής αφύπνισής του. Σήμερα, δεν δείχνουν να ισχύουν και να στέκουν, ακόμη, μερικές «μαρξιστικές» ή «κομμουνιστικές» αλήθειες που φαίνονταν τότε αυτονόητες κι αδιαπραγμάτευτες στη σκέψη του Βαλντέν, όταν ήταν νέος και ενθουσιώδης αντιστασιακός και «επαγγελματίας επαναστάτης» (σε αντίθεση με τον τότε σύντροφό του στον αντιστασιακό νεολαιίστικο μηχανισμό, σκεπτικιστή, γεμάτο ερωτήματα και αμφιβολίες Απόστολο Δοξιάδη, που έχει γράψει ένα αντίστοιχο βιβλίο για την ίδια δικτατορική περίοδο, και ο οποίος χαρακτηρίζει τον εαυτό του, αντιθέτως, «ερασιτέχνη επαναστάτη»).
Ο Σωτήρης Άξελ Βαλντέν έχει κάπως την τάση να βάζει την ιστορική διαδρομή και τον πολιτικό προσανατολισμό πολλών και διαφόρων σε κουτάκια, συνοψίζοντάς την περιληπτικά. Μερικές φορές έχει έναν τετραγωνισμένο ορθολογισμό, μια έντονα ομογενοποιητική μέθοδο συμπύκνωσης της αταξινόμητης και άτακτης πραγματικότητας· ίσως μια υπερβολική σιγουριά για τις κρίσεις του, μάλλον τη βεβαιότητα πως πιθανά αυτός είχε δίκιο και όχι οι άλλοι, κάτι που εξηγείται οπωσδήποτε από τη διανοητική και πνευματική ανωτερότητα και ικανότητά του, από τις μεγάλες μαθησιακές, αναλυτικές και ηγετικές ικανότητές του. Δεν ήταν καθόλου εύκολο και αυτονόητο το πώς έγινε ιστορικό και βασικό καθοδηγητικό στέλεχος της θαρραλέας αντιδικτατορικής πάλης των ευρωκομμουνιστών νέων εναντίον της χούντας, ένας νεαρός αστός, Ελληνοσουηδός, διαπρεπής μαθητής του «αμερικανικού» Κολεγίου Αθηνών, που απέκτησε ελληνικό διαβατήριο περίπου στα 20 του…
* Ο ΘΟΔΩΡΟΣ ΣΟΥΜΑΣ είναι συγγραφέας και κριτικός κινηματογράφου.
Τελευταίο του βιβλίο, το μυθιστόρημα «Το ημερολόγιο ενός αδέξιου εραστή» (εκδ. Βακχικόν).
Δικτατορία και Αντίσταση, 1967-1974
Προσωπική μαρτυρία
Σωτήρης Βαλντέν
Θεμέλιο 2018
Σελ. 480, τιμή εκδότη €24,50