«Δίκαιοι και άδικοι πόλεμοι» και «Περί ανεκτικότητας»: μια ανάγνωση του έργου του Αμερικανού πολιτικού φιλοσόφου Μάικλ Γουόλτσερ

Αυτές τις μέρες, με τις ραγδαίες εξελίξεις στη Συρία, αφότου οι δυνάμεις του ισλαμιστή Μοχάμεντ αλ Τζολάνι νίκησαν τις δυνάμεις του Μπασάρ αλ Άσαντ στη Συρία, η προσοχή όλων μας είναι, για ακόμη μια φορά, στραμμένη προς τη Μέση Ανατολή. Οι συζητήσεις για τον πόλεμο, τις μειονότητες και τα δικαιώματά τους, έχουν αναβιώσει, αν βέβαια υποθέσουμε ότι είχαν κάποτε κοπάσει.

Ο εβραϊκής καταγωγής Αμερικανός, Μάικλ Γουόλτσερ, είναι από τους πιο σημαντικούς εν ζωή πολιτικούς φιλοσόφους. Η τοποθέτησή του για τον πόλεμο στη Γάζα ήταν καρπός του αδιάκοπου ενδιαφέροντός του για την ειρήνη και τον πόλεμο. Για την ακρίβεια, η ενασχόληση του Γουόλτσερ με τον πόλεμο ξεκίνησε όταν, στα νεανικά του χρόνια, εναντιώθηκε σφοδρά στον πόλεμο του Βιετνάμ. Η αναζήτηση έγκυρων ηθικών επιχειρημάτων για την καταδικαστική του θέση, καθώς και η ανάγκη εύρεσης ενός στέρεου εννοιολογικού πλαισίου, έγιναν το ξεκίνημα μιας θεωρητικής αναζήτησης, ως κυριότερος καρπός της οποίας γεννήθηκε η παρούσα πραγματεία.

Ο Γουόλτσερ δέχεται υπό όρους την εφαρμογή τρομοκρατικών μεθόδων, δηλαδή μεθόδων στοχοποίησης αμάχων για τη συμβολική και δημόσια διάδοση ενός πολιτικού μηνύματος, σε περίπτωση όπου υπάρχει ένα τυραννικό καθεστώς τύπου Χίλτερ.

Όπως παραδέχεται ο ίδιος στο κλασικό έργο του Δίκαιο και άδικοι πόλεμοι (μτφρ. Γεωργία Δημητροπούλου, Ιωλκός, 2008): «Ο ηθικός κόσμος του πολέμου δεν βιώνεται συλλογικά επειδή όλοι καταλήγουμε στα ίδια συμπεράσματα ως προς το ποιος πολεμά «δίκαια» και ποιος «άδικα», αλλά επειδή συναντάμε τις ίδιες δυσκολίες στην πορεία μας προς τα συμπεράσματα, αντιμετωπίζουμε τα ίδια προβλήματα, μιλάμε την ίδια γλώσσα. Η αποποίηση αυτής της ευθύνης δεν είναι εύκολη υπόθεση. Μόνο ένας κακόβουλος ή ένας αφελής θα επιχειρούσε κάτι τέτοιο» (σελ. 33).

Ο ανταρτοπόλεμος παραβιάζει τη, θεμελιακή στους Νεώτερους Χρόνους, διάκριση μεταξύ στρατιωτών και πολιτών. Ο Γουόλτσερ δέχεται υπό όρους την εφαρμογή τρομοκρατικών μεθόδων, δηλαδή μεθόδων στοχοποίησης αμάχων για τη συμβολική και δημόσια διάδοση ενός πολιτικού μηνύματος, σε περίπτωση όπου υπάρχει ένα τυραννικό καθεστώς τύπου Χίλτερ. Παράλληλα, υπογραμμίζει τις διαφορές ανάμεσα στην «επιλεκτική» τρομοκρατία του 19ου αιώνα που, όπως άλλωστε και ο πόλεμος «εκμηδενίσεως» τότε, διέκρινε αυστηρά μεταξύ τυχαίων αμάχων και επιλεγμένων στόχων, και στην «ολοκληρωτική» τρομοκρατία, η οποία, μετά το πέρας του «ολοκληρωτικού» Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, τείνει να εξαλείφει τις διακρίσεις, καταργώντας στην πράξη κάθε ηθικό κώδικα.

Είναι γνωστό πως υπάρχει το jus ad bellum («δικαίωμα στον πόλεμο») και το jus in bello («νόμος στον πόλεμο»). Ενώ το πρώτο δεν το αμφισβητεί κανείς, για το δεύτερο έχουν προκύψει πολλές αμφιβολίες. Η ωφελιμιστική συλλογιστική του πολέμου, με τυπικό εκφραστή της τον Κινέζο μαρξιστή πολιτικό Μάο, την αρνείται ολότελα, ενώ η αρχαία κινεζική ηθική την ορίζει με αυστηρούς κανόνες που δεν επιδέχονται εξαίρεση.

Υπάρχουν ακόμη δύο διαδεδομένες ενδιάμεσες θέσεις: η μία είναι γνωστή μέσω του φιλοσόφου Τζον Ρολς, ενώ η άλλη είναι αυτή που επιλέγει ν’ ακολουθεί ο Γουόλτσερ. Ο Ρολς ορίζει ότι οι στρατιώτες ενός αντίπαλου στρατού αξίζουν τόσο πιο δίκαιη μεταχείριση (in bello), όσο πιο «δίκαιος» είναι ο σκοπός για τον οποίον μάχονται (το "ad bellum" τους). Ο Γουόλτσερ υποστηρίζει τον πλήρη σεβασμό του αντιπάλου, με εξαίρεση την άμεση προοπτική μιας πιθανής πλήρους καταστροφής. Μας λέει επίσης πως η μη βίαιη αντίσταση ενάντια σ’ έναν στρατό κατοχής (όπως, λόγου χάρη, την εφάρμοζε ο Ινδός ακτιβιστής Μαχάτμα Γκάντι), θα λειτουργούσε μονάχα με την προϋπόθεση πως ο στρατός παραμένει πιστός στη διάκριση πολέμου και ειρήνης, δηλαδή ότι δεν θα τολμήσει να καταφύγει σε τρομοκρατικές πράξεις (βία κατά πολιτών προς παραδειγματισμό των υπολοίπων).

Πώς λειτουργεί η ανεκτικότητα και το τι τελικά είναι αυτό που τη στηρίζει

Χωρίς τέτοιας μορφής εξασφαλισμένη ασυλία των αμάχων, η παθητική αντίσταση δεν θα ήταν ικανή να επιτύχει τίποτα. Αυτά για τον πόλεμο. Ωστόσο, ο Γουόλτσερ δεν περιορίστηκε εκεί. Έδειξε ενδιαφέρον και για την ειρήνη και την ειρηνική συνύπαρξη. Για την ακρίβεια, ένας από τους στόχους του ήταν και το ν’ αναδείξει πώς λειτουργεί η ανεκτικότητα και το τι τελικά είναι αυτό που τη στηρίζει.

Γενικά, μας λέει, όταν λέμε «ανεκτικότητα», ενδέχεται να εννοούμε πολλά πράγματα. Ένα απ’ αυτά είναι η εξάντληση απ’ τις παρατεταμένες συγκρούσεις. Πράγματι, ενίοτε οι άνθρωποι αρχίζουν ν’ ανέχονται ο ένας τον άλλον επειδή έχουν κουραστεί να πολεμούν μεταξύ τους. Μπορεί να εννοούμε μια παθητική και χαλαρή αδιαφορία, ένα είδος ηθικού «στωικισμού», μια περιέργεια να γνωρίσει κανείς το διαφορετικό και να διδαχθεί και κάτι απ’ αυτό, ή τέλος, μια αισθητική επιδοκιμασία της διαφορετικότητας, επειδή αυτή θεωρείται κάτι το αξιόλογο (π.χ. θεϊκό μεγαλείο, φυσική ποικιλότητα κ.λπ.).

Ο Γουόλτσερ αντλεί τα δεδομένα του απ’ την κατάσταση στην Ευρώπη, τη Βόρεια Αμερική και τη Μέση Ανατολή, και επαφίεται σε άλλους να ελέγξουν την εγκυρότητα των συμπερασμάτων του όσον αφορά την Ασία, την Αφρική και τη Λατινική Αμερική. Επικεντρώνεται επίσης όχι στον πολιτικό πλουραλισμό, αλλά σε θρησκευτικούς, πολιτισμικούς πλουραλισμούς και πλουραλισμούς τρόπων ζωής γενικότερα.

Σε κάθε περίπτωση, η εποχή μας είναι εποχή καθηλωτικής ετερότητας. Ανεκτικότητα δεν σημαίνει οπωσδήποτε διαφορετικότητα. Διαφορετικές κοινωνίες προσφέρουν διαφορετικές μορφές ανεκτικότητας και, πέραν ενός ελαχίστου αναγκαίων ελευθεριών, δεν υπάρχει μια και μόνη καθολικά έγκυρη «ανοχή». Ίσως το ένα να είναι έγκυρο εδώ, ενώ το άλλο εκεί.

Στις αυτοκρατορίες η ανεκτικότητα παρέχεται όχι σε άτομα αλλά σε κοινότητες, στην ουσία κλειστές ομάδες, στο εσωτερικό των οποίων τα άτομα πιέζονται (ή και εξαναγκάζονται) ν’ ακολουθούν έναν παραδοσιακό τρόπο ζωής, στηριγμένο στη θρησκευτική μονοδοξία.

Απ’ τον Γουόλτσερ αποκλείονται a priori οι «μονολιθικές» θρησκείες και τα ολοκληρωτικά πολιτικά καθεστώτα. Στην ιστορία της Δύσης, πέντε υπήρξαν τα κύρια μοντέλα ανεκτικής κοινωνίας. Αρχικά, έχουμε τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες (παράδειγμα: η Οθωμανική Αυτοκρατορία). Στις αυτοκρατορίες η ανεκτικότητα παρέχεται όχι σε άτομα αλλά σε κοινότητες, στην ουσία κλειστές ομάδες, στο εσωτερικό των οποίων τα άτομα πιέζονται (ή και εξαναγκάζονται) ν’ ακολουθούν έναν παραδοσιακό τρόπο ζωής, στηριγμένο στη θρησκευτική μονοδοξία.

Ιστορικά, η ανοχή της πολυεθνικής αυτοκρατορίας υπήρξε η πλέον μακρόβια και επιτυχημένη, ωστόσο εφαρμόσθηκε από καθεστώτα που δεν ήταν φιλελεύθερες δημοκρατίες αλλά απολυταρχίες. Μάλιστα, η ανεκτικότητα τούτη στηριζόταν στο γεγονός ότι η εξουσία λειτουργεί εξίσου αυταρχικά για κάθε πολιτισμική κοινότητα και έτσι ισαπέχει απ’ όλες. Η ειρήνη διατηρείται αλλά με αυστηρά (τουλάχιστον στη θεωρία) καθορισμένα όρια.

Ένα δεύτερο καθεστώς ανεκτικότητας είναι αυτό της διεθνούς κοινωνίας (παράδειγμα: ο ΟΗΕ). Το πλαίσιο αυτό εξασφαλίζει ανοχή σ’ επίπεδο κρατών και, παρότι ανίσχυρο, δεν αποτελεί και την πλήρη αναρχία. Όσο ισχυρότερο είναι ένα κράτος, τόσο περισσότερο του επιτρέπονται και οι διάφορε ανθρωπιστικές επεμβάσεις είναι απόλυτα εθελοντικές. Η ανεκτικότητα εδώ δεν στηρίζεται απλώς σε θεωρητικές αρχές αλλά στην έμπρακτη αδυναμία να υποχρεώσει τα κράτη στην εφαρμογή όσων πρεσβεύει.

Αν ένα κράτος προχωρεί σε ηθικά καταδικαστέες πράξεις (π.χ. εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας), μπορεί να γίνει η ρητή του καταδίκη δημόσια, έντονη προπαγανδιστική δυσφήμηση, ακόμη και προσωρινή παύση πολιτισμικών ανταλλαγών. Όλα αυτά, βέβαια, είναι πολιτικά μέσα που σπάνια είναι ιδιαίτερα αποτελεσματικά.

Μια τρίτη περίπτωση καθεστώτος είναι η συνομοσπονδία (παραδείγματα: Βέλγιο, Ελβετία, Λίβανος και Κύπρος). Εδώ έχουμε διαφορετικές πολιτισμικές οντότητες που συνυπάρχουν σε μια κατάσταση ισορροπίας μάλλον επισφαλούς, όπου ο κίνδυνος εθνικισμού ή θρησκευτικού φανατισμού είναι μεγάλος και μπορεί να φέρει συγκρούσεις ή, κάποτε, ακόμη και εμφύλιο πόλεμο. Στην περίπτωση αυτή, ο φόβος της πιθανής διατάραξης είναι η κύρια αιτία.

Έπειτα, έχουμε και το εθνικό κράτος (παράδειγμα: πολλά ευρωπαϊκά κράτη), που είναι το συχνότερο καθεστώς ανεκτικότητας στις μέρες μας. Η ετερογένεια εντός του εθνικού κράτους είναι σχεδόν ανύπαρκτη: στους κόλπους του κυριαρχεί κατά κανόνα μια συγκεκριμένη εθνική ομάδα, η οποία εξασφαλίζει την αναπαραγωγή της μέσω των θεσμών (π.χ. νόμοι, εκπαίδευση) και οργανώνει την κοινωνία ολόκληρη με τρόπο που ν’ αντανακλά τη δική της ιστορία και τον δικό της πολιτισμό.

Ας σημειωθεί ότι ποτέ δεν φτάνει στο μέγεθος της ανεκτικότητας μιας πολυεθνικής αυτοκρατορίας. Ακριβέστερα, το εθνικό κράτος τείνει να «ανέχεται» τις επιμέρους μειονότητες, αν όμως φανεί ότι αυτές ενδυναμώνονται πέραν ενός σημείο, η πλειονότητα δεν αποκλείεται να νιώσει ν’ απειλείται και να προβεί σε ορισμένες ενέργειες εναντίον της.

Από την άλλη πλευρά, όμως, τα έθνη-κράτη συχνά είναι δημοκρατικά και φιλελεύθερα, γι’ αυτό επιτρέπουν στο άτομο τις μέγιστες ευκαιρίες αυτοδιαμόρφωσης, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορίες, οι οποίες είναι απλώς ανεκτικές προς τις κοινότητες (όχι στα μεμονωμένα άτομα).

Από την άλλη πλευρά, όμως, τα έθνη-κράτη συχνά είναι δημοκρατικά και φιλελεύθερα, γι’ αυτό επιτρέπουν στο άτομο τις μέγιστες ευκαιρίες αυτοδιαμόρφωσης, σε αντίθεση με τις αυτοκρατορίες, οι οποίες είναι απλώς ανεκτικές προς τις κοινότητες (όχι στα μεμονωμένα άτομα). Οι εθνικιστικές δημαγωγίες αντιπροσωπεύουν μάλλον τη σημαντικότερη απειλή, διότι οι εθνικές ομάδες είναι αυτές που βιώνουν κακομεταχείριση.

Τέλος, το πέμπτο είδος ανεκτικότητας είναι αυτό που υπάρχει στις κοινωνίες μεταναστών (παράδειγμα: οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής). Αφορμή του βιβλίου Περί ανεκτικότητας (μτφρ. Χριστίνα Μανδενάκη, εκδ. Καστανιώτη, 2011) στάθηκε η εικόνα του συγγραφέα για τις Ηνωμένες Πολιτείες. 

Ο Γουόλτσερ δηλώνει ότι σκοπεύει να υπερασπισθεί εκείνη την ανεκτικότητα που ο ίδιος θεωρεί καλύτερη για τις ΗΠΑ. Διότι δεν είναι όλος ο κόσμος, ξεκαθαρίζει, σαν τις Ηνωμένες Πολιτείες. Υπάρχουν διαφορετικές «διαφορετικότητες» σε διαφορετικά κράτη, όπως φάνηκε ίσως ήδη. Σύμφωνα πάντως με τον Γουόλτσερ, οι κοινωνίες μεταναστών δεν παρέχουν καμία εδαφική αυτονομία και οι κάθε λογής εθνοτικές ή θρησκευτικές ομάδες διατηρούνται μονάχα ως εθελοντικές ενώσεις. Ο μεγαλύτερος κίνδυνος που αντιμετωπίζουν είναι να ξεχαστούν, εξαιτίας μιας ενδεχόμενης αδιαφορίας των μελών τους.

Συχνά, όπου υπάρχει φιλελεύθερη δημοκρατία, έγιναν τελικά μειονότητες υπό ανοχή, ο δρόμος που έπρεπε να διανυθεί όμως ως τότε ήταν ανηφορικός και κακοτράχαλος.

Καμία ομάδα δεν επιτρέπεται να μονοπωλεί τη δημόσια σφαίρα και γι’ αυτό δεν είναι σπάνιο οι πολίτες να έχουν διπλή ταυτότητα. Η ανεκτικότητα της κοινωνίας μεταναστών είναι ίσως η μεγαλύτερη υπαρκτή, ακόμη και δυνητικά άπειρη, δεν είναι όμως εντελώς σαφές αν αυτή τελικά ευνοεί ή λειτουργεί διαλυτικά (διάβαζε: ισοπεδωτικά) προς τις υπαρκτές πολιτισμικές διαφορές των ανθρώπων1.

Η ιστορική μετάβαση απ’ τις πολυεθνικές αυτοκρατορίες στα εθνικά κράτη στάθηκε κρίσιμη για την ανεκτικότητα. Οι μειονότητες εντός των εθνών συχνά κακοποιήθηκαν, εξορίσθηκαν και τους ζητήθηκε να φύγουν, κάτι που φανερώνει το τίμημα της συγκρότησης εθνικών κρατών. Συχνά, όπου υπάρχει φιλελεύθερη δημοκρατία, έγιναν τελικά μειονότητες υπό ανοχή, ο δρόμος που έπρεπε να διανυθεί όμως ως τότε ήταν ανηφορικός και κακοτράχαλος.

Συμπεριληπτικότητα και διαχωρισμός

Σύμφωνα με τον Γουόλτσερ, τα δύο προγράμματα ανεκτικότητας των Νεώτερων Χρόνων υπήρξαν η συμπεριληπτικότητα και ο διαχωρισμός. Η συμπεριληπτικότητα, στενά συνυφασμένη με τις κινητοποιήσεις της δημοκρατικής Αριστεράς υπέρ των Εβραίων, των μαύρων, των γυναικών, των εργατών και των μεταναστών, αφορά άτομα. Όταν ένας μαύρος εισέρχεται στον αστικό κόσμο, εισέρχεται όχι ως μέλος μιας ομάδας αλλά ως άτομο, μεμονωμένο.

Ο Μάικλ Γουόλτσερ (Michael Walzer) είναι καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών στο Ινστιτούτο Προηγμένων Μελετών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον. Ασχολείται επίσης με τη δημοσιογραφία και την πολιτική δράση. Πήρε ενεργό μέρος στο κίνημα για την αναγνώριση των πολιτικών δικαιωμάτων των Μαύρων και στο κίνημα κατά του πολέμου στο Βιετνάμ, και μέχρι σήμερα παρεμβαίνει σε όλα τα μείζονα πολιτικά γεγονότα του καιρού μας. Θεωρείται από τους επιφανέστερους εκπροσώπους της σύγχρονης πολιτικής φιλοσοφίας. Έχει συγγράψει πολλά βιβλία, μεταξύ των οποίων τα «Περί ανεκτικότητας» (Καστανιώτης, 1998) και «Η ηθική εντός και εκτός των συνόρων» (Πόλις, 2003). Το έργο του «Δίκαιοι και Άδικοι Πόλεμοι» (Ιωλκός, 2008) έχει μεταφραστεί σε πολλές γλώσσες και έχει αποσπάσει εξαιρετικές κριτικές.

Ο διαχωρισμός αφορά σε ομάδες και σχετίζεται με τον αγώνα μας για σύνορα. Συμπεριληπτικότητα (ελεύθερα άτομα) και διαχωρισμός (ισχυρές ομάδες) κάποτε συνυπάρχουν και επιδιώκονται ταυτόχρονα από διαφορετικές ομάδες, ίσως ακόμη και από διαφορετικά μέλη της ίδιας ομάδας. Σύμφωνα πάντα με τον Γουόλτσερ, στις κοινωνίες μεταναστών, ακριβώς επειδή η ανεκτικότητα είναι τόσο μεγάλη, η δέσμευση των ατόμων στις ομάδες τους δεν έχει μεν διαρραγεί, είναι πάντως χαλαρότερη από ποτέ.

Με τη μέγιστη πολυμορφία, η δοκιμασία της ανεκτικότητας (και ο φονταμενταλισμός, ως νοσταλγική αντίδραση μιας παρελθοντικής «ομοιομορφίας») λαμβάνει χώρα ήδη εντός του σπιτιού και της οικογένειας, όπου καλούμαστε να κάνουμε ειρήνη με τους στενούς μας συγγενείς ή και με τους ίδιους μας τους εαυτούς (ενν. εφόσον διατηρούμε εσωτερικά διαφορετικές ταυτότητες).

«Κανένα καθεστώς ανεκτικότητας δεν θα λειτουργούσε επί μακρόν σε μια μεταναστευτική, πλουραλιστική, νεωτερική και μετανεωτερική κοινωνία, δίχως κάποιο συνδυασμό αυτών των δύο: υπεράσπιση των διαφορών των ομάδων και επίθεση εναντίων των ταξικών διαφορών […] Αν η πολυπολιτισμικότητα σήμερα φέρνει περισσότερα προβλήματα απ’ ότι ελπίδες, αυτό συμβαίνει εν μέρει εξαιτίας της αδυναμίας της σοσιαλδημοκρατίας (σ’ αυτή τη χώρα, αριστερός φιλελευθερισμός». Όμως αυτό είναι μια άλλη, μεγαλύτερη ιστορία» (σελ. 166).

Ο Γουόλτσερ φτάνει όμως και στο «πιο δύσκολο ζήτημα στη θεωρία της ανεκτικότητας»: πρέπει ν’ ανεχόμαστε τον μη ανεκτικό; Οι περισσότερες ομάδες που ζουν σε καθεστώτα ανεκτικότητας, μας λέει, είναι μη ανεκτικές. Η δημοκρατία απαιτεί τον διαχωρισμό της πολιτικής από το κράτος, πράγμα το οποίο σημαίνει πως μία μονολιθική θρησκεία ή ένα ολοκληρωτικό κόμμα μπορούν, ασφαλώς, να υπάρχουν ελεύθερα, πρέπει όμως να παρεμποδίζονται απ’ το ν’ αποκτήσουν κάποια στιγμή την εξουσία. Διαφορετικά, αν δηλαδή έρθουν στην εξουσία, θα φιμώσουν τους άλλους τερματίζοντας την ανεκτικότητα που «εξέθρεψε» και τους ίδιους.

Ο Γουόλτσερ κάνει και κριτική στη μετανεωτερική πρόταση (κυρίως της Τζούλια Κρίστεβα). Αν η Νεωτερικότητα απαιτεί ένταση ανάμεσα στον «πολίτη» (άτομο) και στο «μέλος» (ομάδα), η Μετανεωτερικότητα κάνει το ίδιο ανάμεσα σε πολίτες και μέλη, από τη μια, με τον διαιρεμένο εαυτό από την άλλη. Μια τέτοια πρόταση, χωρίς το απαραίτητο ιστορικό παρελθόν, είναι πιθανό να παράγει όλο και περισσότερο ρηχά άτομα και μια ριζικά υποβαθμισμένη πολιτισμική ζωή: «Το μετανεωτερικό πρόγραμμα υποσκάπτει κάθε είδος κοινής ταυτότητας και συγκεκριμένης συμπεριφοράς; Συμβάλλει σε μια κοινωνία, στην οποία οι αντωνυμίες «εμάς» κι «εκείνους» (κι ακόμη και οι αναμεμειγμένες αντωνυμίες «εμάς» κι «εμένα») δεν έχουν καθορισμένη αναφορά και αυτό τονίζει ακριβώς την τελειότητα της ατομικής ελευθερίας (σελ. 142-143).

Συνοψίζοντας, ο Μάικλ Γουόλτσερ είναι δεδηλωμένος σοσιαλδημοκράτης κοινοτιστής (<κοινοτισμός: communitarianism) και υπερασπίζεται έναν μετριασμένο σχετικισμό, όπου μια φιλελεύθερη ηθική συμπορεύεται μ’ έναν αρκετά ανοικτό και απροσδιόριστο όριο συγκεκριμένων κανόνων. Αυτό, φυσικά, δεν συνεπάγεται πως κάθε πραγματική ή φανταστική διαφορά θα πρέπει να γίνεται ανεκτή. Μια βασική ηθική παράμετρος που τίθεται είναι η ειρηνική συνύπαρξη. Όπως έχει πει ο ίδιος στην πραγματεία του για τον πόλεμο: «Ακόμη και όταν οι οικουμενικές απόψεις και τα υψηλά ιδανικά εγκαταλείπονται- όπως εγκαταλείφθηκε η αριστοκρατική ιπποσύνη στην πρώιμη νεότερη ιστορική εποχή- οι αντιλήψεις για τη σωστή συμπεριφορά περιέργως διατηρούνται» (σελ. 60).

«Πολλά ᾽ναι τα θάματα, πιο θάμ᾽ απ᾽ τον άνθρωπο, τίποτα», όπως έγραψε κάποτε και ο Σοφοκλής.