«Ο μύθος του Προμηθέα και άλλα δοκίμια» του Πολ Λαφάργκ (κριτική) – Ένας «αιρετικός» μαρξιστής ιδεολόγος

Ευγενική όσο και πολυσχιδής φυσιογνωμία, πέρα από γαμπρός του Μαρξ, ο Πολ Λαφάργκ ήταν ένας από τους κορυφαίους μαρξιστές της εποχής του. Έγινε κυρίως γνωστός για την πρωτότυπη νεανική του μπροσούρα το Δικαίωμα στην Τεμπελιά, στην οποία αντιπαρέθεσε στην άγρια καπιταλιστική εντατικοποίηση της εργασίας την ανθρώπινη ανάγκη για σχόλη. Ωστόσο, αυτή η μονόπλευρη εικόνα, που εξακολουθεί να διατηρείται ως τις μέρες μας, με μια έννοια τον αδικεί. Ο Λαφάργκ άφησε ένα πλούσιο έργο, εκτεινόμενο σε μια ποικιλία πεδίων, από την οικονομία και τις θετικές επιστήμες ως την κριτική στα μοντέρνα φιλοσοφικά ρεύματα της εποχής. Στο παρόν κείμενο, μετά από μια αναφορά στη ζωή και το έργο του, θα συζητήσουμε την ευρύτερη συμβολή του ως θεωρητικού των ιδεών καθώς και τα άγνωστα ως τώρα στη χώρα μας δοκίμιά του για τις αρχαίες μυθολογίες και κοινωνίες, κυκλοφορημένα πρόσφατα από τις εκδόσεις Εύμαρος στη συλλογή Ο μύθος του Προμηθέα και άλλα δοκίμια.

Η ζωή και το έργο του Λαφάργκ

Ο Πολ Λαφάργκ γεννήθηκε το 1842 στο Σαντιάγο δε Κούβα της Κούβας σε μια οικογένεια με πολυεθνικό υπόβαθρο, από τη Γαλλία, την Τζαμάικα και τον Άγιο Δομίνικο. Ίσως αυτή η πολυφυλετική καταγωγή τον έκανε να αισθάνεται έντονα διεθνιστής, όντας ένας από τους παράγοντες που τον ώθησαν στον σοσιαλισμό.

Το 1851, η οικογένεια του Λαφάργκ επέστρεψε στη γενέτειρά της, το Μπορντό, όπου ο νεαρός Πολ παρακολούθησε το γυμνάσιο. Αργότερα σπούδασε ιατρική στο Παρίσι. Εκεί γνωρίστηκε με τη θετικιστική φιλοσοφία και ήρθε σε επαφή με τις ρεπουμπλικανικές ομάδες που αντιτάσσονταν στον Ναπολέοντα ΙΙΙ και το αυταρχικό καθεστώς του. Οι αναρχικές θεωρίες του Προυντόν τον επηρέασαν σε εκείνη τη φάση. Κάτω από την επίδρασή τους, ο Λαφάργκ εντάχθηκε στο γαλλικό τμήμα της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών (της Α΄ Διεθνούς). Ωστόσο, σύντομα άρχισε να επικοινωνεί με τον Μαρξ και τον Ογκίστ Μπλανκί, η επιρροή των οποίων τον απομάκρυνε βαθμιαία από τον αναρχισμό. Προσέγγισε έτσι τον επιστημονικό σοσιαλισμό, μια αλλαγή πορείας που έμελλε να καθορίσει το μέλλον του.

Το 1865 ο Λαφάργκ συμμετείχε στο 1ο Διεθνές Συνέδριο Φοιτητών στη Λιέγη, όπου διακήρυξε την επιθυμία του να δει την τρικολόρ να εξαφανίζεται προς όφελος της κομμουνιστικής κόκκινης σημαίας. Ως αποτέλεσμα αποκλείστηκε από όλα τα γαλλικά πανεπιστήμια και αναγκάστηκε να φύγει για το Λονδίνο, όπου έγινε τακτικός επισκέπτης στο σπίτι του Μαρξ. Τότε συνδέθηκε με τη δεύτερη κόρη του Μαρξ, τη Λάουρα, την οποία παντρεύτηκε τον Απρίλιο του 1868. Στα πρώτα τρία χρόνια του γάμου τους απέκτησαν τρία παιδιά, δύο αγόρια και ένα κορίτσι, τα οποία όμως πέθαναν σε βρεφική ηλικία.

Ο Λαφάργκ επέστρεψε στη Γαλλία ως μέλος πλέον της Διεθνούς, ενώ το 1866 εκλέχθηκε μέλος του Γενικού Συμβουλίου της και διορίστηκε γραμματέας της για την Ισπανία, όπου κυριαρχούσε η αναρχική πτέρυγα του κινήματος. Τότε έγραψε μια σειρά άρθρων ενάντια στον αναρχισμό που σηματοδότησαν την αρχή της μακροχρόνιας δημοσιολογικής ενασχόλησής του. Τον Ιανουάριο του 1871 στάλθηκε στο Μπορντό για να οργανώσει την υποστήριξη για το κίνημα του Παρισιού που κορυφώθηκε την ίδια χρονιά με την Παρισινή Κομμούνα. Μετά την ήττα της Κομμούνας, ωστόσο, αυτός και η οικογένειά του αναγκάστηκαν να περάσουν στην Ισπανία, όπου ο Λαφάργκ έγινε εκπρόσωπος της Διεθνούς. Συνεισέφερε σημαντικά στη διάδοση του μαρξισμού στη χώρα, μεταφράζοντας έργα των Μαρξ και Ένγκελς στα ισπανικά, ενώ διατηρούσε συνεχή αλληλογραφία με τον Ένγκελς.

Ο Λαφάργκ επέστρεψε στη Γαλλία ως μέλος πλέον της Διεθνούς, ενώ το 1866 εκλέχθηκε μέλος του Γενικού Συμβουλίου της και διορίστηκε γραμματέας της για την Ισπανία, όπου κυριαρχούσε η αναρχική πτέρυγα του κινήματος. Τότε έγραψε μια σειρά άρθρων ενάντια στον αναρχισμό που σηματοδότησαν την αρχή της μακροχρόνιας δημοσιολογικής ενασχόλησής του.

Μεταξύ 1873 και 1882, ο Λαφάργκ έζησε κυρίως στο Λονδίνο. Το 1879 όμως επέστρεψε για πρώτη φορά στο Παρίσι μετά την αμνηστία που δόθηκε, εργαζόμενος ως συντάκτης της γαλλικής σοσιαλιστικής εφημερίδας L’Egalite. Την επόμενη χρονιά δημοσίευσε εκεί το πρώτο σχέδιο της διάσημης μπροσούρας του Το Δικαίωμα στην Τεμπελιά. Το 1882, όταν άρχισε να εργάζεται σε μια ασφαλιστική εταιρεία, μπόρεσε να εγκατασταθεί στο Παρίσι και να ασχοληθεί περισσότερο με τη γαλλική σοσιαλιστική πολιτική.

Ο Λαφάργκ, ο Γκεντ και ο Γκαμπριέλ Ντεβίλ ίδρυσαν το 1880 το Γαλλικό Εργατικό Κόμμα (Parti Ouvrier Francais-POF), του οποίου έγιναν οι βασικοί ηγέτες, με τον Λαφάργκ να δραστηριοποιείται ιδιαίτερα στο κομματικό περιοδικό Le Socialiste. Το πρόγραμμα του κόμματος συντάχτηκε την ίδια χρονιά στο Λονδίνο σε μια συνάντηση με τον Μαρξ. Το 1889 το Γαλλικό Εργατικό Κόμμα υπό τους Γκεντ και Λαφάργκ πήρε ενεργά μέρος στο ιδρυτικό συνέδριο της Β΄ Διεθνούς στο Παρίσι, όπου ο Λαφάργκ υποστήριξε σθεναρά την επαναστατική πτέρυγα. Από τότε και ως το θάνατό του, παρέμεινε ο κύριος θεωρητικός του POF. Συμμετείχε επίσης σε απεργίες και εκλογές βγάζοντας αναρίθμητους λόγους σε συγκεντρώσεις.

Τον Νοέμβρη του 1891, αν και υπό αστυνομική κράτηση, ο Λαφάργκ εξελέγη στο γαλλικό κοινοβούλιο, ο πρώτος Γάλλος σοσιαλιστής που κατέλαβε τέτοιο αξίωμα. Η επιτυχία του ενθάρρυνε το POF να εμπλακεί στον πολιτικό αγώνα αξιοποιώντας τις κοινοβουλευτικές δυνατότητες. Ο Λαφάργκ συγκρούστηκε τότε με τον επιφανή ηγέτη της ρεφορμιστικής πτέρυγας Ζαν Ζορές και αντιτάχθηκε στον υπουργισμό του Αλεξάντρ Μιλεράν, του πρώτου σοσιαλιστή που συμμετείχε το 1901 σε μια αστική κυβέρνηση. Ωστόσο στη διάρκεια της πολύκροτης Υπόθεσης Ντρέιφους εναντιώθηκε στην πλειοψηφία των σεκταριστών σοσιαλιστών που σύστηναν αποχή με το αιτιολογικό ότι επρόκειτο για μια «ενδοαστική» διαμάχη.

Τον Νοέμβρη του 1891, αν και υπό αστυνομική κράτηση, ο Λαφάργκ εξελέγη στο γαλλικό κοινοβούλιο, ο πρώτος Γάλλος σοσιαλιστής που κατέλαβε τέτοιο αξίωμα.

Από το 1906 ο Λαφάργκ αρθρογραφούσε τακτικά στη L’Humanite, σοσιαλιστική εφημερίδα που είχε ιδρυθεί στα 1904 από τον Ζορές. Στα τελευταία χρόνια του είχε αποσυρθεί από την ενεργό πολιτική. Ζούσε στα περίχωρα του Παρισιού στο χωριό Ντραβέιγ, περιορίζοντας τη συνεισφορά του σε άρθρα και δοκίμια. Διατηρούσε ακόμη επικοινωνία με γνωστούς σοσιαλιστές ηγέτες της εποχής του, όπως οι Κάουτσκι, Καρλ Λίμπκνεχτ και Λένιν, με τον οποίο είχαν συναντηθεί το 1895 στο Παρίσι.

Το 1911 ο Λαφάργκ και η σύζυγός του Λάουρα Μαρξ έθεσαν τέρμα στη ζωή τους προς έκπληξη των Ευρωπαίων σοσιαλιστών. Στο σημείωμα που άφησαν, ο Λαφάργκ εξηγούσε τους λόγους της αυτοκτονίας τους:

«Υγιής στο σώμα και στο μυαλό, τελειώνω τη ζωή μου πριν από τα ανελέητα γηρατειά που μου αφαιρούν τις απολαύσεις και τις χαρές μου τη μία μετά την άλλη, και που απογυμνώνοντάς με από τις σωματικές και διανοητικές μου δυνάμεις, μπορούν να παραλύουν την ενέργειά μου και να σπάνε τη θέλησή μου, κάνοντάς με βάρος για τον εαυτό μου και για τους άλλους… Πεθαίνω με την υπέρτατη χαρά να γνωρίζω ότι σε κάποια μελλοντική στιγμή, ο σκοπός στον οποίο είμαι αφοσιωμένος εδώ και σαράντα πέντε χρόνια θα θριαμβεύσει».

Αν και ο Λαφάργκ αναφερόταν μόνο στα γηρατειά, μπορεί να έπαιξε ρόλο στην απόφαση του ζεύγους η αίσθηση της αδυναμίας μπροστά στην επερχόμενη ευρωπαϊκή καταστροφή και της σαθρότητας των θεμελίων του επίσημου σοσιαλισμού, που λίγα χρόνια μετά θα γνώριζε μια επονείδιστη χρεοκοπία με την προσχώρηση των περισσότερων ηγετών της Β΄ Διεθνούς στο σοβινισμό, στο όνομα της υπεράσπισης της πατρίδας.

Ο Λαφάργκ άφησε μια πλούσια συγγραφική κληρονομιά από μπροσούρες και άρθρα, μεταξύ άλλων: Το Δικαίωμα στην Τεμπελιά (1883), Ο Οικονομικός Υλισμός του Καρλ Μαρξ (1883), Προσωπικές Αναμνήσεις για τον Καρλ Μαρξ (1890), Ο Ουτοπικός Σοσιαλισμός (1892), Ο Σοσιαλισμός και οι Διανοούμενοι (1900), Τα Αμερικάνικα Τραστ: η Οικονομική, Κοινωνική και Πολιτική Δράση τους (1903), Η Ιστορική Μέθοδος του Καρλ Μαρξ (1903), Ο Οικονομικός Ντετερμινισμός του Καρλ Μαρξ (1909), κ.ά.

Ιδεολογικές και φιλοσοφικές μελέτες

Στην εποχή του Λαφάργκ κυριαρχούσε στο σοσιαλιστικό κίνημα ο επιγονικός μαρξισμός της Β΄ Διεθνούς, ο οποίος διακρινόταν από μια υπερβολικά γραμμική αντίληψη της ιστορίας. Σύμφωνα με αυτή, ο ίδιος ο καπιταλισμός προετοίμαζε μέσω της κοινωνικοποίησης της παραγωγής τους όρους για τη μελλοντική σοσιαλιστική κοινωνία, και όταν αυτοί ωρίμαζαν εντελώς το καπιταλιστικό κέλυφος θα παραμεριζόταν αναπόδραστα ως ασύμβατο με την οικονομική αναγκαιότητα. Αυτή η υπεραισιόδοξη θεώρηση, ορατή ακόμη και στους ηγετικούς μαρξιστές της Β΄ Διεθνούς όπως ο Κάουτσκι και ο Πλεχάνοφ, μετατράπηκε στο αντίθετό της όταν ήλθαν αντιμέτωποι με τη δοκιμασία του παγκοσμίου πολέμου.

Ο Λαφάργκ εναντιώθηκε σε αυτό το ρηχό πνεύμα, όντας ένας από τους πρώτους μαρξιστές που έδωσαν έμφαση στην ιστορικότητα και στον ενεργό ρόλο των ιδεών στην κοινωνική εξέλιξη. Συνέλαβε την ιστορία ως μια διαδικασία με απότομες καμπές, ανατροπές και πισωγυρίσματα, στην οποία η οικονομική αναγκαιότητα επιβεβαιώνεται μόνο τελικά και υπό όρους. Αν και η προσέγγισή του μπορεί να φάνταζε αιρετική στα μάτια των συγχρόνων του, σε αυτά τα σημεία βρισκόταν στην πραγματικότητα πιο κοντά στο αυθεντικό πνεύμα του Μαρξ.

Ο Λαφάργκ δεν ήταν τόσο ένας πολιτικός όσο ένας ιδεολόγος του μαρξισμού. Ενδιαφερόταν ζωηρά για το σύνολο των επιστημονικών γνώσεων της εποχής και άφησε το στίγμα του στη φιλοσοφική τους επεξεργασία.

Ο Λαφάργκ δεν ήταν τόσο ένας πολιτικός όσο ένας ιδεολόγος του μαρξισμού. Ενδιαφερόταν ζωηρά για το σύνολο των επιστημονικών γνώσεων της εποχής και άφησε το στίγμα του στη φιλοσοφική τους επεξεργασία.

Η μαρξιστική φιλοσοφία, ο διαλεκτικός υλισμός, είχε μια περίοπτη θέση ανάμεσα στα ενδιαφέροντά του. Στο άρθρο του «Ο οικονομικός ντετερμινισμός και οι φυσικές και μαθηματικές επιστήμες» (1906), ο Λαφάργκ προσέγγισε την αντίληψη της θεωρίας της σχετικότητας για την καμπυλότητα του χωροχρόνου. «Οι μη Ευκλείδειες γεωμετρίες», έγραφε, «που φαινόταν να είναι λανθασμένες, αντίθετες με τη λογική, επειδή έρχονταν σε αντίθεση με τις αλήθειες στις οποίες είχαν συνηθίσει οι άνθρωποι για χιλιάδες χρόνια, είναι συνεπώς μια ανώτερη προσέγγιση της αλήθειας». Ήταν μια βαθιά ενόραση, αν ληφθεί υπόψη ότι η θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν είχε εμφανιστεί μόλις ένα χρόνο πριν, στα 1905, και ήταν ακόμη σχεδόν άγνωστη στο ευρύ κοινό.

Στον Λαφάργκ πρέπει να αναγνωριστεί επίσης ότι ήταν από τους πρώτους μαρξιστές που ασχολήθηκαν με την κριτική του κοινωνικού δαρβινισμού, ενός ρεύματος που άσκησε αργότερα ισχυρή επιρροή στην αστική φιλοσοφία, ιδιαίτερα στις ανορθολογικές και φασίζουσες παραφυάδες της. Ξεκινώντας από τον Μάλθους οι κοινωνικοί δαρβινιστές επιχειρούσαν, μέσα από μια δημαγωγική επίκληση του δαρβινικού «αγώνα για την ύπαρξη», να εμφανίσουν τα κοινωνικά δεινά ως τις αμετακίνητες συνέπειες αυτού του αγώνα μέσα στην ανθρώπινη κοινωνία, ενάντια στις οποίες δεν είχε νόημα να εξεγείρεται κανείς ή να επιζητεί την αλλαγή τους. Ο Λαφάργκ επέκρινε τις απόψεις τους στο πρόσωπο του Χέρμπερτ Σπένσερ, ενός από τους πρώτους κοινωνικούς δαρβινιστές, επίσημου τότε ομιλητή του βρετανικού φιλελευθερισμού, που είχε επιτεθεί στον κομμουνισμό ως μια ουτοπική και ανεφάρμοστη τάξη με ψευδο-δαρβινικά επιχειρήματα.

Ο Λαφάργκ ήταν επίσης ένας από τους πρώτους μαρξιστές που επισήμαναν την ορμητική άνοδο των τραστ στις ΗΠΑ από τις αρχές του 20ού αιώνα, την οποία ανέλυσε στην μπροσούρα του Τα Αμερικάνικα Τραστ (1903). Εκεί αναγνώρισε την τεράστια συγκέντρωση του πλούτου και την ανώτερη οργάνωση της καπιταλιστικής παραγωγής, καθώς και στην αντίπερα όχθη, τη μαζική φτωχοποίηση, που επέφερε ο σχηματισμός των τραστ. Επισήμανε επίσης πριν από τον Χίλφερντινγκ και τον Λένιν, το νέο ρόλο των τραπεζών, με το σχηματισμό του χρηματιστικού κεφαλαίου:

«Η ένωση τραπεζών και βιομηχανίας», έγραφε, «επιβάλλεται από την οικονομική ανάπτυξη: αφενός, οι βιομηχανικές επιχειρήσεις, των οποίων το κεφάλαιο συσσωρευμένο μεμονωμένα δεν επαρκεί πλέον για να τις ιδρύσουν, εξαρτώνται από τις τράπεζες για το κεφάλαιο που είναι απαραίτητο για τη λειτουργία τους. Από την άλλη, οι τράπεζες, συγκεντρώνοντας τα κεφάλαια που δεν απορροφώνται από τα δάνεια του Δημοσίου και που δεν μπορούν πλέον να βρουν απασχόληση στη μικρή βιομηχανία, υποχρεούνται, για να καρποφορήσουν, να τα θέσουν στη διάθεση μεγάλων βιομηχανικών επιχειρήσεων».

Αν και λιγότερο από άλλους μαρξιστές της εποχής, ο Λαφάργκ υποτίμησε, ωστόσο, κάπως την ικανότητα αντίστασης που πρόσφερε στην αστική τάξη η συγκεντρωμένη ισχύς του χρηματιστικού κεφαλαίου.

Ο Λαφάργκ για τις αρχαίες κοινωνίες

Η εξέλιξη των πρωτόγονων και αρχαίων κοινωνιών, στη μελέτη της οποίας αφιερώνονται τα κείμενα της συλλογής, ήταν ένα θέμα που απασχόλησε επίμονα τους μαρξιστές, αρχής γενομένης από τους ίδιους τους Μαρξ και Ένγκελς. Αυτή η ενασχόλησή τους δεν ήταν τυχαία.

Σε όλο το 19ο αιώνα οι ιδεολόγοι της κυρίαρχης πλέον αστικής τάξης έβαζαν τα δυνατά τους για να εμφανίσουν τον καπιταλισμό ως μια φυσική, αιώνια τάξη πραγμάτων, που συμβαδίζει με τις απαιτήσεις του λογικού. Οι αρχές της ιδιοκτησίας και της σύγχρονης, πατριαρχικής οικογένειας, υποστήριζαν, χαρακτήριζαν ανέκαθεν την ανθρώπινη κοινωνία σε όλα τα στάδιά της και ο καπιταλισμός τούς έδινε την οριστική, τελειωμένη μορφή τους. Από δω επόταν ότι τα κηρύγματα των σοσιαλιστών για μια νέα κοινωνία, βασισμένη σε διαφορετικές σχέσεις, αντέβαιναν προς την ίδια τη φύση και τη λογική.

Αυτές οι απόψεις δέχτηκαν ένα ισχυρό πλήγμα όταν ο Αμερικανός ανθρωπολόγος Λιούις Μόργκαν δημοσίευσε στα 1877 το έργο του Η Αρχαία Κοινωνία, όπου διέκρινε τρία στάδια στην ανάπτυξη των πρώτων ανθρώπινων κοινωνιών, άγρια κατάσταση, βαρβαρότητα και πολιτισμός. Μελετώντας τους Ιροκέζους Ινδιάνους στις ΗΠΑ ο Μόργκαν εξακρίβωσε ότι οι φυλές τους χαρακτηρίζονταν ακόμη στο 19ο αιώνα από κοινοκτημονικές σχέσεις και από μια μητριαρχική γραμμή. Οι έρευνες του Μπαχόφεν και άλλων ανθρωπολόγων επιβεβαίωσαν τα συμπεράσματα του Μόργκαν, ενώ την ίδια περίοδο ανακαλύπτονταν υπολείμματα του πρωτόγονου κομμουνισμού σε διάφορες χώρες, Ρωσία, Ινδία, ακόμη και στη Γερμανία. Από την άλλη μεριά, ο Βρετανός ανθρωπολόγος Έντουαρντ Τάιλορ ερεύνησε στο έργο του Η Πρωτόγονη Κουλτούρα τον ανιμισμό, την πρώτη μορφή της θρησκείας (υπαρκτή ακόμη τότε στους Αβορίγινες της Αυστραλίας και αλλού), δείχνοντας τη στενή σύνδεσή της με τις συνθήκες ζωής των πρωτόγονων ανθρώπων και συνάγοντας επίσης το σχήμα των τριών σταδίων.

Αυτές οι ανακαλύψεις καλωσορίστηκαν από τους μαρξιστές ως μια επιβεβαίωση της άποψής τους για τον ιστορικό και παροδικό χαρακτήρα των καπιταλιστικών σχέσεων. Οι νέες απόψεις για την εξέλιξη των πρωτόγονων κοινωνιών και η σημασία τους συνοψίστηκαν από τον Ένγκελς στη διάσημη μπροσούρα του Η Καταγωγή της Οικογένειας, της Ατομικής Ιδιοκτησίας και του Κράτους. Ωστόσο, ο Ένγκελς εστίασε σχεδόν αποκλειστικά εκεί στα ευρήματα των ερευνών στις φυλετικές κοινότητες που είχαν διεξάγει οι Μόργκαν, Τάιλορ, κ.ά., κάνοντας ελάχιστες αναφορές στη μυθολογία.

[Ο Λαφάργκ] αντιλήφθηκε ότι αν η κοινοτική ιδιοκτησία και η μητριαρχία ήταν ένα στάδιο που πέρασαν όλοι οι λαοί στα πρώτα βήματά τους, τότε αυτό το γεγονός και η επώδυνη μετάβαση στις πατριαρχικές δομές και την ιδιοκτησία, θα έπρεπε να είχε αντανακλαστεί έντονα στις μυθολογίες τους.

Αυτό ήταν το ζήτημα που απασχόλησε περισσότερο τον Λαφάργκ. Ο τελευταίος αντιλήφθηκε ότι αν η κοινοτική ιδιοκτησία και η μητριαρχία ήταν ένα στάδιο που πέρασαν όλοι οι λαοί στα πρώτα βήματά τους, τότε αυτό το γεγονός και η επώδυνη μετάβαση στις πατριαρχικές δομές και την ιδιοκτησία, θα έπρεπε να είχε αντανακλαστεί έντονα στις μυθολογίες τους. Ερεύνησε έτσι εκτενώς αυτές τις περίπλοκες, ντυμένες με την πρωτόγονη φαντασία και μεταφρασμένες στη γλώσσα των λαϊκών θρησκειών και δοξασιών, αντανακλάσεις, αναζητώντας την έκφραση των παραδόσεων της μητριαρχικής, κομμουνιστικής οργάνωσης στις αρχαίες μυθολογίες.

Στα δοκίμια της συλλογής [1] ο αναγνώστης θα βρει συζητήσεις πανάρχαιων εβραϊκών μύθων όπως ο μύθος του Αδάμ και της Εύας και ο μύθος της άσπιλης σύλληψης, καθώς και ελληνικών όπως οι μύθοι του Προμηθέα και της Αθηνάς. Ο Λαφάργκ επιχειρηματολογεί εκτενώς ότι πολλά θέματα αυτών των μύθων ήταν κοινά σε όλους τους πρωτόγονους λαούς, ανιχνεύοντας σε αυτούς τις κρυφές εκφράσεις των κοινωνικών μετασχηματισμών της εποχής. Έτσι βλέπει στο μύθο του Προμηθέα μια ηχώ του περάσματος από την αρχική, αυταρχική εκδοχή της πατριαρχίας στην πιο δημοκρατική αστική μορφή της, αντιστοιχίζοντας τη μετάδοση της φωτιάς στους θνητούς με το νεοαποκτημένο δικαίωμα των γιων να ιδρύουν τη δική τους οικογένεια ανάβοντας μια νέα οικογενειακή εστία. Τονίζει ακόμη το μητριαρχικό χαρακτήρα των θεοτήτων που προηγήθηκαν του ελληνικού δωδεκάθεου, με τις οποίες συντάχθηκε αρχικά σύμφωνα με το μύθο ο Προμηθέας για να περάσει στη συνέχεια με τον Δία, καθώς και την εξέλιξη της εικόνας των πατριαρχικών θεών σε διάφορα στάδια – για παράδειγμα, της Αθηνάς από μια άγρια αρχικά θεότητα στη θεά της σοφίας.

Ο Λαφάργκ τεκμηριώνει τις θέσεις του με μια πληθώρα αναφορών στους αρχαίους συγγραφείς τους οποίους είχε μελετήσει σε βάθος. Συνοψίζει την αντίληψή του για τη μυθολογία με τα εξής λόγια:

«Ο μύθος που φαίνεται παράλογος σε εμάς φαινόταν, αντίθετα, απλός και φυσικός στους πρωτόγονους ανθρώπους που τον φαντάστηκαν και τον αποδέχτηκαν… Οι μύθοι δεν είναι ούτε απάτες ούτε άσκοπες φαντασιώσεις· είναι μια από τις αφελείς και αυθόρμητες μορφές της ανθρώπινης σκέψης, και δεν θα φτάσουμε σε μια κατανόηση της παιδικής ηλικίας της ανθρωπότητας μέχρι να ξανασυλλάβουμε το χαμένο νόημα που είχαν για τους πρωτόγονους ανθρώπους». (σελ. 42)

Δυο άλλα δοκίμια της συλλογής συζητούν τη μετάβαση στην ιδιοκτησία στην Αρχαία Ελλάδα και τη γένεση των ηθικών ιδεών που συνόδευσαν το πέρασμα στις ταξικές κοινωνίες.

Στο πρώτο, «Η καταγωγή της ιδιοκτησίας στην Ελλάδα», ο Λαφάργκ ασκεί πολεμική στις απόψεις του Πολ Γκιρό, ενός από τους υπερασπιστές των κατεστημένων απόψεων για τις πρωτόγονες κοινωνίες, ιστορικού και καθηγητή ελληνικής ιστορίας. Ο Γκιρό, επιχειρώντας να αναιρέσει τα ευρήματα σχετικά με τον πρωτόγονο κομμουνισμό, είχε υποστηρίξει σε μια μελέτη του ότι, ενώ πράγματι οι περισσότερες πρωτόγονες κοινωνίες αγνοούσαν την ιδιοκτησία, η Αρχαία Ελλάδα αποτελούσε μια εξαίρεση. Εκεί οι κοινοκτημονικές σχέσεις δεν είχαν εμφανιστεί και αυτό αποτελούσε το μυστικό της οικονομικής και πολιτιστικής υπεροχής της.

Ο Λαφάργκ ανασκευάζει μεθοδικά αυτή τα θέση, δείχνοντας μέσα από τα κείμενα που παρέθετε ο Γκιρό και από άλλες πηγές ότι η Αρχαία Ελλάδα δεν αποτελούσε εξαίρεση, έχοντας περάσει από τα ίδια εξελικτικά στάδια με τους άλλους λαούς. Ανασκευάζοντας την άποψη του Γκιρό ότι η Αρχαία Ελλάδα χάθηκε εξαιτίας της μεταγενέστερης επικράτησης κάποιου είδους «αγροτικού σοσιαλισμού», αποδίδει την ελληνική παρακμή στο ξερίζωμα των πολιτών από τη γη και τη συγκέντρωσή της στα χέρια λίγων αριστοκρατών, που οδήγησε στην αύξηση της αναλογίας των δούλων στον γενικό πληθυσμό και στην παρακμή της υπαίθρου.

Στο άλλο δοκίμιο, «Η προέλευση των αφηρημένων ιδεών», ο Λαφάργκ διερευνά μεταξύ άλλων την αντανάκλαση του σχηματισμού των ηθικών εννοιών στην εξέλιξη της γλώσσας. Επικαλείται το γεγονός ότι σε όλες τις γλώσσες οι συγκεκριμένες έννοιες προηγήθηκαν από τις αφηρημένες –αγαθά / αγαθόν, μοίρα (μερίδα) / μοίρα (ειμαρμένη), νομή (βοσκή) - νομή (κατοχή)– ως υποστήριξη για την υλιστική μαρξιστική θεώρηση σύμφωνα με την οποία οι ιδέες διαμορφώνονται από τις συνθήκες της ζωής και όχι αντίστροφα:

«Αξίζει να εξετάσουμε πώς η κοινή γλώσσα και η φιλοσοφική και νομική γλώσσα έχουν ενώσει με τον ίδιο όρο το υλικό και το ιδανικό, το συγκεκριμένο και το αφηρημένο. Δύο ερωτήματα εγείρονται από την αρχή: Πρώτο, το αφηρημένο και το ιδανικό έχουν υποβαθμιστεί στο συγκεκριμένο και στο υλικό, ή το υλικό και το συγκεκριμένο έχουν μετατραπεί στο ιδανικό και το αφηρημένο; Και πώς έχει επιτευχθεί αυτή η μετατροπή; Η ιστορία των διαδοχικών σημασιών των λέξεων λύνει την πρώτη δυσκολία: δείχνει το συγκεκριμένο νόημα πάντα να προηγείται από το αφηρημένο νόημα» (σελ. 163).

Απεικονίζοντας τη σύνθετη προσωπικότητα του Λαφάργκ όπως εξελίχθηκε στα διάφορα στάδια της ζωής του, στη μυθιστορηματική βιογραφία του Πολ και Λόρα, Ζωγραφική εκ του Φυσικού (εκδ. Τόπος, Αθήνα 2016 – ο ίδιος ο συγγραφέας χαρακτηρίζει το έργο ως «μυθιστορία»), ο Άρης Μαραγκόπουλος ανέδειξε ως ένα κομβικό της στοιχείο τη διαρκή διανοητική εγρήγορση στην αναζήτηση της αλήθειας. Ο αναγνώστης θα βρει δίχως άλλο αρκετές αποδείξεις αυτής της μέριμνας του Λαφάργκ στα δοκίμια της συλλογής.

1. Γραμμένα μεταξύ 1890 και 1904, τα δοκίμια του Λαφάργκ εμφανίστηκαν σε έγκυρες επιθεωρήσεις της εποχής, όπως Die Neue Zeit, Le Devenir Social, Time, κ.ά.

^＊Ο ΧΡΗΣΤΟΣ ΚΕΦΑΛΗΣ είναι συγγραφέας. Τελευταίο του βιβλίο, η μελέτη «Κριτική του νεοσταλινισμού του ΚΚΕ» (εκδ. Εύμαρος).