Βολταίρος, Χιούμ και Σπινόζα: Τι μας είπε ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός για τις θρησκείες και το θείο;

Κόντρα στη διαδεδομένη παρανόηση, που θέλει όλους τους Διαφωτιστές να είναι πεπεισμένοι άθεοι, στην πραγματικότητα οι περισσότεροι εξ αυτών δεν ήταν σε καμία περίπτωση υποστηρικτές του αθεϊσμού. Για να γίνει αντιληπτό αυτό, μπορούμε να δούμε τρία μάλλον αντιπροσωπευτικά παραδείγματα: τον ντεϊστή Βολταίρο, έναν αγνωστικιστή Hume και, τέλος, τον περίφημο πανθεϊστή Spinoza.

Αρχικά, στην πραγματεία του με τίτλο Ο φιλόσοφος που δεν ήξερε (εκδόθηκε ξανά στη γλώσσα μας, από τις εκδόσεις Οξύ), ο Γάλλος εκπρόσωπος του Διαφωτισμού, Βολταίρος, στοχάζεται πάνω στα θεμελιώδη προβλήματα της ανθρώπινης ζωής, σε μια σειρά από μικρές και άνισες στην έκταση ενότητες.

Το καυστικό ύφος του Βολταίρου  

Χρησιμοποιώντας το γνωστό καυστικό του ύφος, διατείνεται ότι οι άνθρωποι γνωρίζουμε ελάχιστα πράγματα, και αυτά μόνο χάρη στην εμπειρία των αισθήσεών μας. Αυτό ίσως ξαφνιάσει όσους είναι βέβαιοι πως η περίοδος του Διαφωτισμού διεπόταν από ακατάβλητη αισιοδοξία για τα όρια της ανθρώπινης γνώσης. Έντονα καυστική είναι η σάτιρα στον οπτιμιστή φιλόσοφο, Leibniz, στου οποίου την ιδέα, ότι ζούμε στον καλύτερο από όλους τους δυνατούς κόσμους, ο Βολταίρος έχει επιτεθεί και αλλού.

Παράλληλα, ο Βολταίρος στηλιτεύει έντονα και τους νοησιαρχικούς φιλοσόφους (προ παντός τον Descartes και τους πλατωνικούς του Cambridge, που πίστευαν πως ο νους μας είναι ικανός για βέβαιη γνώση), μαζί με τους κήρυκες κάθε θρησκείας, επαινεί όμως την ίδια στιγμή τους αρχαίους σοφούς της αρχαίας Ανατολής, όπως τον Κομφούκιο, τον Λάο Τσε και τον Ζωροάστρη. Όλη η παρούσα πραγματεία διακρίνεται από μια πεσιμιστική άγνοια και η πεποίθηση πως σε όσα γνωρίζουμε για τον κόσμο υπάρχει εγγενής αβεβαιότητα.

O Βολταίρος.

Ο Βολταίρος, όμως, καταλήγει παράλληλα και σε κάποιες αλήθειες, που για τον ίδιο είναι θεμελιώδεις και γνωστικά ακλόνητες. Οι αλήθειες αυτές είναι: η ύπαρξη ενός Θεού, οι παγκόσμιες και οικουμενικές αρετές που υπάρχουν βαθιά μέσα στην ανθρώπινη ηθική συνείδηση κάθε λαού και εποχής, η καταδίκη στην μωρία της μισαλλοδοξίας, καθώς και η δυνατότητα της κοινωνικής προόδου διαμέσου του ανθρώπινου Λόγου. Αρχικά, ο Βολταίρος δεν πρέσβευε τον αθεϊσμό, όπως νομίζεται συχνά αλλά τον ντεϊσμό. Παρατηρώντας εντούτοις την τάξη, τη θαυμάσια τέχνη, τους μηχανικούς και γεωμετρικούς νόμους που του σύμπαντος, συμπεραίνει πως πρέπει να υπάρχει μία υπέρτατη διάνοια που τους έχει δημιουργήσει. Αν ένα προσεκτικά σχεδιασμένο έργο είναι ικανό αν εμπνεύσει τη βεβαιότητα για το ότι έχει σχεδιασθεί από άνθρωπο, πολύ περισσότερο μπορούμε να πούμε το ίδιο για τον φυσικό κόσμο, ο οποίος μαρτυρεί οπωσδήποτε την ύπαρξη Δημιουργού.

Αυτό δεν είναι άλλο από το γνωστό τελολογικό επιχείρημα για την ύπαρξη του Θεού, ενώ ο Βολταίρος αναπαράγει και δέχεται και μια μορφή του κοσμολογικού, τεκμαίροντας την ύπαρξη Θεού με βάση ότι κάθε έργο δεν μπορεί παρά να προϋποθέτει έναν εργάτη που είναι η αιτία του. Ενδιαφέρουσες είναι και οι παρατηρήσεις που κάνει περί ηθικής. Όπως ακριβώς ο νόμος της βαρύτητας ενεργεί όχι μονάχα σε ένα άστρο αλλά σε όλα, έτσι και ο βασικός νόμος της ηθικής ενεργεί σε όλα τα γνωστά έθνη: σε αυτό αποτελεί πρότυπο ο Newton, ο οποίος δήλωσε χαρακτηριστικά Natura est semper sibi consona, γράφει χαρακτηριστικά ο Βολταίρος.

Όλοι οι λαοί του κόσμου μοιράζονται ένα θεμελιακό και κοινό ηθικό υπόβαθρο, διότι δεν θα υπήρχε καμιά ανθρώπινη κοινωνία, αν δεν υπήρχε μια σχετική έστω έννοια δικαιοσύνης, που να αποτελεί τον ουσιαστικό σύνδεσμό της.

Όλοι οι λαοί του κόσμου μοιράζονται ένα θεμελιακό και κοινό ηθικό υπόβαθρο, διότι δεν θα υπήρχε καμιά ανθρώπινη κοινωνία, αν δεν υπήρχε μια σχετική έστω έννοια δικαιοσύνης, που να αποτελεί τον ουσιαστικό σύνδεσμό της. Μάλιστα, ακόμη και όταν οι άνθρωποι διαπράττουν τα πιο φρικτά εγκλήματα, το κάνουν υπό το πρόσχημα της δικαιοσύνης. Αν και συμμερίζεται τον εμπειρισμό του John Locke, όσον αφορά τη γνώση του κόσμου, αρνείται να τον ακολουθήσει στις ηθικές έννοιες, για τις οποίες ο τελευταίος πίστευε πως ποικίλουν εκπληκτικά από κοινωνία σε κοινωνία. Σύμφωνα με τον Βολταίρο, η βάση είναι κοινή και οι μύθοι και οι θρησκείες όλων των λαών, από τους Πέρσες ως τους Φοίνικες και από τους Ινδούς μέχρι τον Αίσωπο, είχαν στόχο να μας διδάξουν ότι οφείλουμε να είμαστε δίκαιοι: ο μύθος υπήρξε η πρώτη φιλοσοφία του ανθρώπου.

Σήμερα, όμως, την εδραίωση της δικαιοσύνης εξασφαλίζει η γνώση. Το βιβλίο αλλάζει λοιπόν ύφος στο τέλος, και κλείνει μ’ έναν μάλλον αισιόδοξο τόνο, δίνοντας το μήνυμα πως ήρθε επιτέλους ο καιρός να υποχωρήσουν η άγνοια με τον κάθε λογής φανατισμό, για να δοθεί το προβάδισμα στη σταδιακή αύξηση του αποθέματος της γνώσης μας. Στον αιώνα αυτόν, της λογικής, η Λερναία Ύδρα του φανατισμού αναδύεται και πάλι, ωστόσο είναι λιγότερο επικίνδυνη. Είναι ο καιρός να δράσουμε. Αν θέλουμε ν’ αντιμετωπίσουμε το σκοτάδι, δεν έχουμε παρά ν’ ανάψουμε ένα φως, το φως του ορθού λόγου.

Ο αγνωστικισμός του Χιούμ

Μία άλλη άποψη του Διαφωτισμού στο περί Θεού ζήτημα, ήταν ο αγνωστικισμός που εξέφρασε ο David Hume. Επιδιώκοντας ν’ αποφύγει να επισύρει την κατηγορία της βλασφημίας, ο Σκώτος φιλόσοφος μας παρουσιάζει τις ιδέες του σε διαλογική μορφή. Η συζήτηση λαμβάνει χώρα ανάμεσα σε τρία πρόσωπα, τον Φίλωνα (είναι ο αμφισβητίας της συντροφιάς, που θεωρείται πως εκφράζει περισσότερο όλων τις απόψεις του ίδιου του Hume), ο Κλεάνθης (είναι ο διανοούμενος, ο οποίος επιχειρεί να αναδείξει την ύπαρξη του Θεού με ορθολογικά επιχειρήματα, κάτι που ονομάζεται «φυσική θεολογία»), καθώς και ο Δημέας (είναι θρησκευόμενος και θεωρεί πως η ύπαρξη του Θεού πρέπει να συνάγεται από την πίστη, αντί για τα όποια λογικά επιχειρήματα).

Η μεγάλη αντιπαράθεση λαμβάνει χώρα μεταξύ Κλεάνθη και Φίλωνος, όπου ο τελευταίος επιτίθεται ανελέητα στα επιχειρήματα του πρώτου. Από τη μια μεριά, φαίνεται να κυριαρχεί ο αγνωστικισμός πάνω στο ζήτημα, την ίδια όμως στιγμή αναφαίνεται μια συμμαχία ανάμεσα στον σκεπτικισμό του Φίλωνος και τον «φιντεϊσμό» του Δημέα.

O Nτέιβιντ Χιούμ.

Από νωρίς, ο Hume διατυπώνει, δια στόματος Φίλωνος, το εσφαλμένα λεγόμενο «παράδοξο του Επικούρου»: αφού ο κόσμος που ζούμε έχει σοβαρές και θεμελιώδεις ατέλειες, η ιδέα ενός πανάγαθου και παντοδύναμου Θεού είναι αστήριχτη: αν ο Θεός επιθυμεί να εμποδίσει το ηθικό κακό, αλλά δεν μπορεί, τότε είναι ανίκανος (άρα όχι παντοδύναμος), ενώ αν είναι ικανός, αλλά δεν το επιθυμεί, είναι κακόβουλος. Τέλος, αν μπορεί και το επιθυμεί κιόλας, τότε δεν εξηγείται το από πού προέρχεται τότε το κακό;

Η ύπαρξη ακόμη και του ελάχιστου κακού μέσα στο σύμπαν, εγείρει αμφισβητήσεις για την προέλευσή του. Στην πραγματικότητα, συνεχίζει, όλες οι τεχνικές της φύσης μοιάζει να αποσκοπούν μόνο στη διατήρηση των ατόμων και την επέκταση των ειδών. Το σύνολο δεν παρουσιάζει τίποτε άλλο από την ιδέα μιας τυφλής φύσεως, διαποτισμένης από μια μεγάλη ζωοποιούσα αρχή, που εξάγει από τον κόλπο της χωρίς διάκριση ή γονική στοργή τα ακρωτηριασμένα και «εκτρωματικά» τέκνα της.

Απόρριψη της τελεολογίας 

Για τον Hume, στον οποίο η απόρριψη της τελολογίας συμπορεύεται με την απόρριψη της ανάγκης για μια πρώτη αιτία, με την περί Θεού υπόθεση δηλαδή δεν κερδίζουμε γνωστικά τίποτε ως προς την κατανόηση του σύμπαντος, όπως ακριβώς άλλοτε δεν προσέφερε τίποτε η πολυθεϊστική πίστη σε πολλές θεότητες.

Ο λόγος, το ένστικτο, η βλάστηση και η γέννηση είναι οι τέσσερεις βασικές αρχές με τις οποίες μπορούμε να εξηγήσουμε την προέλευση του κόσμου, και δεν υπάρχει κάποιος ιδιαίτερος λόγος να προτιμήσουμε τη μια έναντι των άλλων, δεδομένου ότι η άγνοιά μας για όλες είναι εξίσου μεγάλη, μιας και η βαθύτερη ουσία τους είναι ακατανόητη.

Στην αντίρρηση του ενός ότι η απόδοση του κόσμου στο αίτιο της βλάστησης, π.χ., τάχα θα ενίσχυε την υπόθεση περί λόγου-θεϊκού σχεδιαστή, ο άλλος χαρακτήρας του αποκρίνεται πως, με το ίδιο σκεπτικό, μπορούμε να ρωτήσουμε και ποιο είναι το αίτιο του λόγου-θεϊκού σχεδιαστή, καθώς αν το ένα πρώτο αίτιο δεν είναι πρώτο αίτιο και νομιμοποιούμαστε ν’ αναζητήσουμε και το δικό του αίτιο, τότε το ίδιο μπορούμε να πούμε και για τον Θεό.

Ο Φίλων παραθέτει την ατομική θεωρία του Δημόκριτου, εξηγώντας πως τίποτε δεν αποκλείει θεωρητικά να ισχύει αυτή η υπόθεση (ο ατομισμός δεν είχε καθιερωθεί ακόμη), δηλαδή να διαθέτει η ύλη αφ’ εαυτής την ιδιότητα της κίνησης, χωρίς να απαιτείται η παρέμβαση κάποιας (ανώτερης) διάνοιας. Οι ατέλειες, μας λέει ο Hume μέσω του χαρακτήρα του, Φίλωνος, οδηγούν στην αποσύνθεση της μορφής των έμβιων όντων, μέχρι που η ύλη τους να λαμβάνει νέες μορφές.

Τα ζώα και τα φυτά επιβιώνουν ακριβώς χάρη στην «προσαρμοστικότητά» τους. Εδώ ο Hume, όπως εν μέρει και ο Λουκρήτιος πριν από αυτόν, κατά κάποιον τρόπο εκφράζει, αν και με αριστοτελικούς όρους, μιαν ιδέα που θα γίνει γνωστή ως «φυσική επιλογή».

Επομένως, είναι κατά μίαν έννοια αναμενόμενο να βλέπουμε παντού στον κόσμο «ευταξία», διότι όπου δεν υπάρχει αυτή η ευταξία, προκύπτει ο θάνατος. Τα ζώα και τα φυτά επιβιώνουν ακριβώς χάρη στην «προσαρμοστικότητά» τους. Εδώ ο Hume, όπως εν μέρει και ο Λουκρήτιος πριν από αυτόν, κατά κάποιον τρόπο εκφράζει, αν και με αριστοτελικούς όρους, μιαν ιδέα που θα γίνει γνωστή ως «φυσική επιλογή» και την οποία θα αναπτύξει αιώνες αργότερα ο Δαρβίνος, με την περίφημη εξελικτική θεωρία του.

Ο Hume προσφέρει επίσης την ακόλουθη αντίρρηση ενάντια στο οντολογικό επιχείρημα: προκειμένου κάτι να μπορεί να αποδειχθεί a priori ως λογικώς αναγκαία υπαρκτό, μας λέει, πρέπει η αντίθεσή του να αποτελεί λογική αντίφαση, επομένως να μην μπορεί να νοηθεί (αφού μόνο το λογικώς αντιφατικό αδυνατεί να σκεφτεί ο άνθρωπος). Ωστόσο, μπορούμε να σκεφθούμε τόσο τον Θεό ως υπαρκτό ον, όσο και ως ανύπαρκτο, άρα δεν πρόκειται για κάτι το οποίο είναι a priori και λογικώς αναγκαίο να υπάρχει.

O Φίλων ξεκαθαρίζει ότι δεν αρνείται απολύτως τη συμβατότητα, παρά μονάχα τις απόπειρες λογικής απόδειξής της. Αυτός, που κατά γενική ομολογία αντιπροσωπεύει περισσότερο απ’ όλους τον ίδιο τον Hume, αμφισβητεί γενικά τις γνωστικές δυνατότητες της ανθρώπινης διάνοιας, ενώ αντίθετα, ο Κλεάνθης τη θεωρεί έγκυρο μέσο επιχειρηματολογίας, ακόμη και για τον Θεό. Είναι ενδιαφέρον ότι, μέσω του Φίλωνος, ο Hume πρακτικά αμφισβητεί και τη λογική με την επιστήμη που αυτή καθοδηγεί, δείχνοντας ότι είναι εξαιρετικά επισφαλές να επιχειρηματολογεί κανείς υπέρ της ύπαρξης του Θεού.

Όσο για τον Δημέα, δεν είναι φιντεϊστής (δηλ. πιστός που αρνείται να επεξεργασθεί επιχειρήματα και αρκείται στην πίστη του), ούτε και τόσο αφελής όσο μπορεί να νομίσει κανείς αρχικά, και δεν διστάζει, μάλιστα, να χρησιμοποιήσει και εκείνος κάποια λογικά επιχειρήματα. Συνάμα, όμως, επιμένει πως η λογική είναι ανεπαρκής για τέτοιας φύσεως ζητήματα, όπως είναι η κατανόηση του θείου.

Ενώ ο Δημέας αρχικά φαίνεται να συγκλίνει με τον χαρακτήρα Φίλωνα, στη συνέχεια μάλλον παίρνει κάποιες αποστάσεις, μόλις υποπίπτει στην αντίληψή του ότι ο τελευταίος κλίνει προς τον αγνωστικισμό. Φαίνεται τελικά πως ο σκεπτικιστής Hume μας καλεί έμμεσα σε παραμερισμό των λογικών επιχειρημάτων πάνω στα οποία στηρίζουν συνήθως τη θρησκεία, χωρίς πάντως να τ’ ακυρώνει ολότελα.
Η άρνησή του να πειστεί, σε συνδυασμό με τις υποδείξεις του για τη γενικότερη αβεβαιότητα της ανθρώπινης γνώσης, καθώς και την υπογράμμιση της ανάγκης του ανθρώπου για πίστη, τον κατέταξαν τελικά στη φιλοσοφία που, όπως ονομάσθηκε, «αφήνει χώρο για την πίστη». Εικάζεται, όμως, πως το πιο ισχυρό πλήγμα του κατά της θρησκείας, ο Hume το κατάφερε με τα όσα είπε στο έργο του Φυσική ιστορία της θρησκείας.

Εκεί, ο Hume θα επιχειρήσει ν’ ανεύρει τις απαρχές και τα κύρια αίτια της ανθρώπινης θρησκευτικότητας. Σύμφωνα με τον ίδιο, η θρησκεία είναι ένας συνδυασμός (χωρίς πάντα την ίδια ακριβή δοσολογία) της ανθρώπινης ελπίδας με τον ανθρώπινο φόβο. Αίτιο της θρησκείας, εξηγεί, δεν υπήρξε ποτέ κάποιο ορθολογικό επιχείρημα, αλλά μονάχα ο ασυγκράτητος φόβος των ανθρώπων μπροστά στις άγνωστες και ευμετάβλητες συνθήκες της ζωής τους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον θάνατο.

Ο Hume συμπεριλαμβάνει μεν την ελπίδα στα κύρια αίτια που οι άνθρωποι πιστεύουν στο θείο, ωστόσο εξηγεί ότι τα αρνητικά συναισθήματα ωθούν κατά κανόνα πολύ περισσότερο σε «γονυκλισίες», από ότι τα θετικά. Εξηγεί επίσης πως η άγνοιά μας για την αιτία των δυστυχιών και των ευτυχιών μας, μας ωθεί να τις αποδίδουμε σε θεότητες.

Είναι τόσο ισχυρές οι ροπές του ανθρώπου σε ειδωλολατρία, που τη βλέπουμε πολλές φορές να επιστρέφει, ως λατρευτική ροπή, ακόμη και στο πλαίσιο μιας μονοθεϊστικής θρησκείας (π.χ. ας θυμηθούμε εδώ τις λατρευτικές ακρότητες της λαϊκής θρησκευτικότητας στην εποχή της Εικονομαχίας).

Για τον Hume, ο πολυθεϊσμός/ειδωλολατρία ήταν η πρώτη θρησκεία της ανθρωπότητας, από την οποία προέκυψε, αργότερα ιστορικά, ο μονοθεϊσμός, ύστερα από λογική αφαίρεση των ατελέστερων και των ηθικά «κατώτερων» στοιχείων που αποδίδονταν σε θεότητες.

Για τον Hume, ο πολυθεϊσμός/ειδωλολατρία ήταν η πρώτη θρησκεία της ανθρωπότητας, από την οποία προέκυψε, αργότερα ιστορικά, ο μονοθεϊσμός, ύστερα από λογική αφαίρεση των ατελέστερων και των ηθικά «κατώτερων» στοιχείων που αποδίδονταν σε θεότητες. Κατά τη γνώμη του, οι μονοθεϊστικές θρησκείες μας υποβιβάζουν ηθικά, ενώ όσο πιο σπουδαία προβάλλεται η θεότητα συγκριτικά με τον άνθρωπο, τόσο περισσότερο τον βυθίζει σε ταπεινώσεις, ιδίως μάλιστα όταν αυτή και με φόβο.

Όσο περισσότερο φόβο εμπνέει η θεότητα, τόσο τείνουν να υποχωρούν οι φυσικές μας ροπές προς την καλοσύνη, αντικαθιστάμενες από πιο «βάρβαρες» ιδέες περί θείου. Σύμφωνα και πάλι με τον Hume, όλη η λαϊκή θρησκευτικότητα απεικονίζει το θείο σαν βάρβαρο και ιδιότροπο. Σε κάθε περίπτωση, η άγνοια είναι η μητέρα της λατρείας και όση ελπίδα και αν παρέχει μια θρησκευτική πίστη, αυτή γρήγορα θα παραμερίζεται από τον τρόμο που τη συνοδεύει, και ο οποίος ασκεί έναν διαρκέστερο έλεγχο πάνω στους ανθρώπους. Ο Hume διατείνεται πως δεν είναι σε θέση να γνωρίζει με σιγουριά, ενώ αργότερα ο T. H. Huxley τον Hume είχε κατά νου και επικαλούνταν, όταν όριζε τον αγνωστικισμό.

Ήταν ο Hume εκείνος που τόνιζε αδιάκοπα την ανθρώπινη ανάγκη να πιστεύουμε σε πράγματα (π.χ. ακόμη και στα πιο καθημερινά, όπως το ότι ο ήλιος θ’ ανατείλει την επόμενη μέρα). Άραγε η χιουμιανή αμφισβήτηση της βεβαιότητας για το υπερβατικό μας οδηγεί σε άρνηση πίστης ή μήπως σε έμμεση ενίσχυση αυτής; Μπορούμε να θεωρήσουμε τον Hume, αυτόν τον αμφισβητία της ανθρώπινης γνώσης, έναν κεκαλυμμένο άθεο; Τα ερωτήματα αυτά παραμένουν μέχρι και σήμερα ανοικτά.

Το πανθεϊστικό σύστημα του Σπινόζα 

Τέλος, μία ακόμη φιλοσοφική στάση των Διαφωτιστών απέναντι στο θείο, ήταν ο πανθεϊσμός. Ακολουθώντας τις σκέψεις που εξέφρασε ο Descartes, ο ολλανδικής καταγωγής φιλόσοφος Baruch Spinoza εισηγείται ένα νοησιαρχικό πανθεϊστικό σύστημα, στο οποίο ο άνθρωπος, έχοντας προηγουμένως προάγει την επιστημονική γνώση στο ανώτατο δυνατό επίπεδο, θα είναι ευτυχισμένος ζώντας σε απόλυτη αρμονία με την απρόσωπη θεϊκή Φύση που τον περιβάλλει.

O Μπαρούχ Σπινόζα.

Ο φιλόσοφος Baruch Spinoza, σε μια καθοριστική στιγμή για τον ίδιο, αποφάσισε ν’ αλλάξει τις προτεραιότητές του και να αφιερωθεί απόλυτα στο φιλοσοφείν. Αναζητώντας ποια είναι τα πιο αγαπητά πράγματα σε αυτή τη ζωή, βρήκε ότι είναι η δόξα, τα πλούτη και οι ηδονές. Ύστερα από εντατική παρατήρηση, τελικά έφτασε το συμπέρασμα ότι και τα τρία είναι στην πραγματικότητα εφήμερα, γιατί ενδέχεται να εξαφανισθούν από τη μια στιγμή στην άλλη, αλλά και αβέβαια, διότι η κατάκτησή τους απαιτεί πολλές θυσίες και κινδύνους εκ μέρους μας.

Άρα είναι αδύνατο να προσφέρουν στον άνθρωπο αυτό το σταθερό αγαθό που ονομάζεται ευτυχία. Ο μόνος τρόπος να κατακτηθεί η ευτυχία είναι να έχει βρεθεί ο άνθρωπος σε μια σχέση αγάπης με κάτι το άπειρο και αιώνιο:

«Όντως κανένα πράγμα, θεωρούμενο ως προς τη φύση του, δεν θα χαρακτηρίζεται τέλειο ή ατελές, ειδικά αφού αναγνωρίσουμε ότι τίποτε δεν γίνεται παρά σύμφωνα με μια αιώνια τάξη και βάσει καθορισμένων νόμων της φύσης. Ωστόσο, επειδή η ανθρώπινη αδυναμία δεν έχει μέσα στη σκέψη της πρόσβαση σε αυτή την τάξη, κι εν τω μεταξύ όμως ο άνθρωπος διανοείται κάποιαν ανθρώπινη φύση ισχυρότερη από τη δικιά του, χωρίς ο ίδιος να βλέπει να μπαίνει κανένα εμπόδιο στο να αποκτήσει ο ίδιος μια τέτοια φύση, γι’ αυτό και παρακινείται να αναζητήσει τα μέσα που θα τον οδηγούν σε μια τέτοια τελειότητα και οτιδήποτε μπορεί να γίνει μέσο για να φτάσει σ’ αυτή ονομάζεται αληθινό αγαθό υπέρτατο δε αγαθό είναι να κατορθώσει να απολαμβάνει, ει δυνατόν, μια τέτοια φύση μαζί και με άλλα άτομα. Όσο για το ποια άραγε μπορεί να είναι εκείνη η φύση, θα καταδείξουμε στον οικείο χώρο ότι είναι αναμφίβολα η γνώση της ένωσης που συνέχει το πνεύμα με όλη τη Φύση» (σελ. 28).

Ο ενδότερος, λοιπόν, πόθος του ανθρώπου είναι να ενωθεί με μια ανώτερη από τον ίδιο φύση και έτσι να ολοκληρωθεί πλήρως ως ον. Αν είναι δυνατό να συμβεί αυτό μαζί με άλλους ανθρώπους, τόσο το καλύτερο. Όταν ο Spinoza μιλάει για «φύση», εννοεί τους αιώνιους νόμους με τον οποίου, κατά τη γνώμη του, λειτουργούν τα πάντα. Αυτός είναι ο στόχος που κάθε άνθρωπος πρέπει να αναζητήσει στη ζωή του, αν βέβαια θέλει πραγματικά να γίνει ευτυχισμένος.

Όταν γνωρίσει ο άνθρωπος τους νόμους της φύσης, που είναι άπειρη και αιώνια, τότε θα ενωθεί μαζί της, με αποτέλεσμα να γίνει αληθινά ευτυχισμένος.

Ο τέλειος τρόπος να γνωρίσει κάτι ο νους, συνεχίζει, είναι είτε μέσω της σύλληψης της άμεσης αιτίας του είτε μέσω της σύλληψης της ίδιας της ουσίας του, δηλαδή αυτού που πραγματικά είναι. Όταν γνωρίσει ο άνθρωπος τους νόμους της φύσης, που είναι άπειρη και αιώνια, τότε θα ενωθεί μαζί της, με αποτέλεσμα να γίνει αληθινά ευτυχισμένος. Μέχρι να κατακτηθεί όμως αυτός ο στόχος, που είναι ο ανώτερος απ’ όσους μπορεί να θέσει κανείς στη ζωή του, αυτό που μένει είναι να προετοιμαστούν οι άνθρωποι για να φτάσουν σ’ αυτόν.

Ο Spinoza θεσπίζει, έτσι, έναν προσωρινό κώδικα ηθικής, ο οποίος αντιμετωπίζει τον πλούτο, τη δόξα και την ηδονή ως απλά μέσα για κάτι ανώτερο, και όχι πλέον ως αυτοσκοπούς. Επιπλέον, συμπληρώνει, είναι αναγκαία η πρόοδος της γνώσης: θεμελιώδους σημασίας είναι να αναπτυχθεί η Φυσική, η Ηθική, η Παιδαγωγική, η Ιατρική και η Μηχανική επιστήμη. Αυτά έχουν σκοπό να ελεγχθεί ο νους, αφού με τη δύναμή του θα οδηγηθούν οι άνθρωποι στη γνώση και κατά συνέπεια στη σχέση με τη φύση και στην ευτυχία.