«Η ιστορία της αθεΐας» του Ζορζ Μινουά (κριτική) – Μια περιδιάβαση στις περιπέτειες του αθεϊσμού στον Δυτικό κόσμο

Ο αθεϊσμός είναι ένα ίσως από τα επιδραστικά πνευματικά κινήματα του σύγχρονου κόσμου, αντίστοιχης σημασίας με τα κινήματα του φιλελευθερισμού και του σοσιαλισμού, με τα οποία κάποτε συμπορεύτηκε. Μάλλον λιγότερη προσοχή έχει δοθεί, όμως, στην ιστορική του πορεία. Στα καθ’ ημάς, η προσοχή αυτή είναι ακόμη μικρότερη, αφού η σχετική βιβλιογραφία, μπορεί να πει κανείς, κάθε άλλο παρά αφθονεί.

Ευτυχώς, κάποιες ενθαρρυντικές εξαιρέσεις, μία από τις οποίες αποτελεί η ογκώδης πραγματεία Ιστορία της αθεΐας, του Γάλλου ιστορικού Ζορζ Μινουά, μεταφρασμένη από τη Βάλια Σερέτη για τις εκδόσεις Νάρκισσος. Ο Μινουά είναι γνωστός για τη συγγραφή πραγματειών που εξερευνούν την ιστορία των νοοτροπιών και των πολιτισμικών συμπεριφορών στη Δύση, εστιάζοντας σε συγκεκριμένα φαινόμενα όπως η κατάθλιψη και η αυτοκτονία. Σε αυτό εδώ το βιβλίο του, ανιχνεύει τις ρίζες του αθεϊσμού ήδη από τα πρώτα βήματα της ανθρώπινης σκέψης, εντοπίζει την πρώτη συνεκτική άρθρωσή του στην ελληνική αρχαιότητα, και εξιστορεί αναλυτικά την πορεία του έως, περίπου, τα τέλη του εικοστού αιώνα.

Μια χρήσιμη προκαταβολική παρατήρηση, είναι ότι το βιβλίο δεν προϋποθέτει μια γραμμικού χαρακτήρα «πρόοδο» από την πίστη στον αθεϊσμό, όντας πεπεισμένος ότι οι διαφορετικές μορφές πίστης και απιστίας διαμορφώνονται μαζί και συνυπάρχουν σε όλες τις εποχές, του Δυτικοευρωπαϊκού Μεσαίωνα μη εξαιρουμένου. Μια ακόμη υπενθύμιση είναι ότι ο αθεϊσμός δεν αποτελεί μια σκέτη άρνηση, αλλά προϋποθέτει επίσης ορισμένες πεποιθήσεις που, σε ψυχολογικό επίπεδο, συγκροτούν το προσωπικό ψυχολογικό νόημα που βρίσκει ο αθεϊστής στο credo του.

Ο Μινουά δεν αρκείται στην εξιστόρηση του αθεϊστικού φαινομένου αλλά, στηριγμένος στις εθνολογικές έρευνες πολλών δεκαετιών, κατασκευάζει και ένα θεμελιακό σχήμα-υπόθεση, για την καλύτερη κατανόηση της φύσης του.

Ο Μινουά δεν αρκείται στην εξιστόρηση του αθεϊστικού φαινομένου αλλά, στηριγμένος στις εθνολογικές έρευνες πολλών δεκαετιών, κατασκευάζει και ένα θεμελιακό σχήμα-υπόθεση, για την καλύτερη κατανόηση της φύσης του. Σύμφωνα με τον Μινουά, ο ανθρώπινος πολιτισμός, στα πρώτα του στάδια, διακρίνεται από μια πρωταρχική ενιαία στάση, αυτή που ονομάζουμε «μύθο», όπου μαγεία και θρησκεία είναι αδιάσπαστες σ’ ένα ενιαίο και αδιαίρετο σύνολο.

Στο σημείο αυτό, οι άνθρωποι δεν έχουν σχηματίσει ακόμη την έννοια του θείου, επομένως δεν μπορεί να υπάρξει και (κυριολεκτικά μιλώντας) αθεΐα. Όσο οι «πρωτόγονες» ανθρώπινες κοινωνίες εξελίσσονται, απ’ αυτό το πρωταρχικό στάδιο αναδύονται δύο διακριτές και διαφορετικές τάσεις, η πρώτη θα μπορούσε να ονομασθεί «θρησκεία», και η δεύτερη, με τη σειρά της, «μαγεία».

Το κριτήριο που εισάγει ο Μινουά είναι όχι η πίστη και η απιστία, αλλά το αν σε μιαν εποχή επικρατεί ο ορθολογισμός/θεωρία ή η πράξη/δράση. Συγκεκριμένα, στις «ορθολογικές» εποχές εμφανίζονται συγκροτημένα θρησκευτικά συστήματα, με συστηματικές θεολογίες που επεξηγούν τα επιμέρους δόγματα, ενώ από την άλλη οι αθεϊσμοί έχουν επίσης έλλογη μορφή, αφού επιτίθενται στις αρχές των θρησκειών αυτών με συνεκτικά επιχειρήματα.

Αντίστοιχα, στις «ανορθολογικές» εποχές, αποθεώνεται η βούληση, το συναίσθημα και οι πιο «πρακτικές» αξίες της ζωής, οπότε τόσο η πίστη όσο και ο αθεϊσμός λαμβάνουν έναν μάλλον ανορθολογικό χαρακτήρα. Οι θρησκείες αποτελούνται τότε περισσότερο από τελετουργικά παρά από δόγματα, ενώ οι αμφισβητήσεις εναντίον τους γεννιούνται από μια σκληρή και «γήινη» αδιαφορία για το υπερφυσικό, αν όχι από μια «ρεαλιστική» άρνησή του.

Εφαρμόζοντας το κριτήριο αυτό, ο Γάλλος ιστορικός διακρίνει οκτώ ιστορικές φάσεις στη Δύση, από τις οποίες φάσεις οι μισές είναι ορθολογικές, ενώ οι άλλες μισές μαρτυρούν την κυριαρχία ανορθολογικών τάσεων, με τις οποίες βρίσκονται σε αλληλοδιαδοχή και κάθε φορά που αποτυγχάνει η μία έρχεται μια αντίθετη και παίρνει τη θέση της. Κοντολογίς, κάθε ορθολογική εποχή θέτει μερικούς στόχους και, όταν κατόπιν αποτυγχάνει να τους επιτύχει, έρχεται ο ανορθολογισμός στη θέση της, για να φτάσει και εκείνος τελικά σε κρίση, οπότε και αναδύεται ένας νέος ορθολογισμός στη θέση του, και η μάχη επαναλαμβάνεται ξανά από την αρχή.

Πρώτο μέλημα του Μινουά είναι να μας δείξει την, περιθωριακή έστω, παρουσία του αθεϊσμού στα αρχαία χρόνια. Πράγματι, με την κυριολεκτική σημασία του όρου, ο αθεϊσμός στην αρχαιότητα είναι σχεδόν ανύπαρκτος, αν φυσικά εξαιρέσουμε τις μορφές των Διαγόρα και Θεοδώρου. Το γενικότερο πνεύμα της δημοκρατικής Αθήνας, πάντως, αρχικά δεν είναι ιδιαίτερα αυστηρό, ούτε ευνοεί τα «κυνήγια μαγισσών». Ως τα μέσα του 4ου αιώνα, οι Αθηναίοι διακρίνονταν από μια μάλλον μεγάλη ανεκτικότητα σε θρησκευτικά ζητήματα. Το πράγμα αλλάζει πολύ όμως ξαφνικά, μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος θα λήξει με ταπεινωτική ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη.

Πρώτο μέλημα του Μινουά είναι να μας δείξει την, περιθωριακή έστω, παρουσία του αθεϊσμού στα αρχαία χρόνια. [...] Ως τα μέσα του 4ου αιώνα, οι Αθηναίοι διακρίνονταν από μια μάλλον μεγάλη ανεκτικότητα σε θρησκευτικά ζητήματα. Το πράγμα αλλάζει πολύ όμως ξαφνικά, μετά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, ο οποίος θα λήξει με ταπεινωτική ήττα της Αθήνας από τη Σπάρτη.

Τότε εγκαθιδρύεται μια «θεολογική» αυστηρότητα, η οποία όμως υπέκρυπτε, στην πραγματικότητα, πολιτικούς λόγους: σε μια τόσο κρίσιμη ιστορική περίοδο, όποιος αμφισβητούσε τους θεούς της πόλης του, υπονόμευε την κοινωνική συνοχή και έθετε σε κίνδυνο την πατρίδα. Έτσι, στα 432, με πρόταση του Διοπείθη, εισάγεται ένα ψήφισμα που προβλέπει την υποχρεωτική δίωξη οποιοδήποτε αμφισβητεί τους αναγνωρισμένους από την πολιτεία θεούς. Αυτή θα είναι μια από τις βασικές κατηγορίες στην ξακουστή δίκη του Σωκράτη, μερικά χρόνια αργότερα.

Αν όμως οι Αθηναίοι είχαν αρχίσει ν’ αποκτούν θρησκευτική αυστηρότητα για πολιτικούς λόγους, ο αθεϊσμός, δηλαδή η άποψη ότι θεοί δεν υπάρχουν, θα καταγγελθεί για πρώτη φορά ως ανήθικος, από τον κορυφαίο φιλόσοφο Πλάτωνα, ο οποίος θα προτείνει ένα συνδυασμό πειθούς και αμείλικτης καταστολής, για την καταπολέμησή του. Στους Νόμους του, ο Πλάτων, λέει ο Μινουά, ο πρώτος μεγάλος μισαλλόδοξος, είναι ίσως ο πρώτος διανοούμενος ο οποίος διατυπώνει την ιδέα που αργότερα θα συμπυκνωθεί στη ρήση «αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται».

Το παρόν βιβλίο γράφεται στα 1998, μιαν εποχή τέλους μιας ακόμη κρίσης του ανορθολογισμού, του τελευταίου έως τώρα ανορθολογισμού. Εικάζεται λοιπόν ότι μέλλει ν’ ανατείλει μία ακόμη περίοδος ορθολογισμού, με νέες αξίες και «ιερά». Τον 19ο αιώνα, ο Γάλλος κοινωνιολόγος Durkheim παρατηρούσε ότι, μετά την παρακμή των παραδοσιακών πίστεων, οπωσδήποτε θα βρεθούν νέοι «θεοί» που θα πάρουν την θέση τους. Αν ο 19ος αιώνας ήταν η εποχή των θεωρητικών βεβαιοτήτων, ο αμέσως επόμενος θα γίνει το πεδίο της έμπρακτης εφαρμογής των θεωριών στην πράξη, με αποτέλεσμα τον θεμελιακό κλονισμό τους: φασισμός, κομμουνισμός, και φιλελεύθερος καπιταλισμός θα είναι οι νέοι «θεοί» που θα κυριεύσουν τις μάζες, οι οποίες όμως θα χάσουν τελικά την πίστη τους σε αυτές.

Οι νέοι «θεοί» πράγματι βρέθηκαν αλλά, μετά τις τεράστιες πολεμικές συγκρούσεις που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα και τη μετάβαση στη λήξη του Ψυχρού Πολέμου, οδηγήθηκαν και αυτοί στον θάνατο, λέει ο Ζορζ Μινουά. Πορευόμενοι τώρα προς τον εικοστό πρώτο αιώνα, παρατηρεί ο Μινουά, παρατηρούμε τον απόλυτο θρίαμβο του αθεϊσμού, όχι όμως του ιδεολογικά στρατευμένου και επιθετικού αθεϊσμού, ο οποίος μάλλον υποχωρεί συγκριτικά με λίγες δεκαετίες πριν, αλλά μιας ευρέως διαδεδομένης «απιστίας» που προσομοιάζει περισσότερο στην αδιαφορία παρά στη συνειδητή άρνηση. Ακόμη και το γεγονός ότι οι ακριβιστικοί αθεϊστικοί οργανισμοί είναι τόσο ολιγάριθμοι, αντί να μαρτυρεί υποχώρηση της απιστίας, αποκαλύπτει την εδραίωσή της μέσα στην κοινωνία.

Ο Ζορζ Μινουά [Georges Minois γεν. 1945] είναι υφηγητής και διδάκτορας ιστορίας, μέλος του Διεθνούς Κέντρου Ερευνών και Διεπιστημονικών Μελετών (CIRET). Ιστορικός εξειδικευμένος στη μελέτη της θρησκευτικής νοοτροπίας, έχει δημοσιεύσει πολυάριθμες εργασίες στον τομέα αυτό.

Αν λοιπόν σήμερα οι στρατευμένοι αθεϊστές είναι λίγοι, αυτό συμβαίνει επειδή ο αθεϊσμός (με τη σημασία της έμπρακτης εμπειρικής αδιαφορίας) πρακτικά έχει επικρατήσει πλήρως, ώστε πλέον να μην χρειάζεται να «στρατευθεί» κανείς για την προώθησή του. Οι αθεϊστικοί οργανισμοί στη Δύση είναι πια περιττοί, μας λέει, όπως περιττή θα ήταν μια οργάνωση για την καταδίκη της παλιάς και επικίνδυνης ιατρικής πρακτικής της αφαίμαξης. Περιέργως, επιστήμες όπως η ψυχολογία, η κοινωνιολογία και η φιλοσοφία, συμβάλλουν πιότερο στον αθεϊσμό παρά η επιστήμες του φυσικού κόσμου. Αυτό ισχύει κυρίως για τις πνευματικές ελίτ. Το ευρύτερο κοινό απολαμβάνει μια γενικότερη ευμάρεια που δεν ευνοεί τέτοιες πνευματικές αναζητήσεις:

«Η κοινωνία της κατανάλωσης και της αφθονίας εκτόπισε γενικά τον Θεό στο επίπεδο των παρωχημένων εξαρτημάτων ή της έσχατης καταφυγής. Στην παραδοσιακή κοινωνία, πάντοτε στα όρια της αθλιότητας, ο Θεός ήταν απαραίτητος για την αντιμετώπιση των ενδεχόμενων απειλών: λιμός, πανώλη, πόλεμος. Μετά τη σχετική εξαφάνιση αυτών των πληγών, εξανεμίσθηκε και η ανάγκη για προστασία […] Ο αστικός τρόπος ζωής με το συνεχές αίτημα για δραστηριότητα υπερκάλυψε το υπαρξιακό κενό της μάζας του πληθυσμού, ένα κενό συχνά πανέτοιμο να υποδεχθεί το υπερφυσικό. Ενισχυμένες με επιστήμη και φιλοσοφία, οι ελίτ έμαθαν να αμφισβητούν, ενώ η υπερσιτισμένη από άρτον και θεάματα μάζα εγκαταστάθηκε στον χώρο του εμπειρικού αθεϊσμού» (σελ. 750).

Η εποχή μας είναι λοιπόν μετα-χριστιανική, και αυτό την καθιστά την ίδια στιγμή και μετα-αθεϊστική, με την πολωτική διαπάλη των δύο αυτών τάσεων να γνωρίζει όλο και μεγαλύτερη άμβλυνση, ύστερα από την έμπρακτη κατίσχυση της δεύτερης (αθεϊσμός) στην πρώτη (Χριστιανισμός). Θα είναι λοιπόν ο εικοστός πρώτος αιώνας η κατ’ εξοχήν εποχή των «αδιάφορων»; Αυτό φαίνεται πάντως να πιστεύει ο Μινουά:

«Τα στεγανά μεταξύ πιστών και αθεϊστών κατέρρευσαν. Αδιαπέραστα ακόμη μέχρι το τέλος του περασμένου αιώνα, διαβρώθηκαν από τον αύξοντα σχετικισμό, την άνοδο του ατομικισμού και της αυτονομίας του προσώπου, την αναδίπλωση των ομολογιών πίστεως και των ιδεολογιών. Εφεξής από τον γνήσιο αθεϊστή μεταβαίνουμε στον ολοκληρωτικό πιστό, με άπειρες ενδιάμεσες αποχρώσεις, που ακυρώνουν πλέον όλες αυτές τις προηγούμενες κατηγοριοποιήσεις». (σελ. 744)

Το βιβλίο, οκτακοσίων περίπου σελίδων, αποτελεί προϊόν αξιοσημείωτης έρευνας και εμβάθυνσης. Ωστόσο, μπορούν ν’ αναφερθούν μερικές αδυναμίες του, η πρώτη από τις οποίες είναι ο υπερβολικά ευρύς ορισμός του όρου «αθεϊσμός». Για την ακρίβεια, ο Μινουά συμπεριλαμβάνει στον χώρο του αθεϊσμού τόσο τους αρχαίους ατομικούς φιλοσόφους, τους στωικούς, καθώς και τους αγνωστικιστές Bertrand Russell και Albert Camus, αλλά επίσης παραβλέπει να εστιάσει στις νέες μορφές θεϊσμού του σύγχρονου κόσμου (π.χ. στον υπαρξισμό). Επίσης, όταν ο Μινουά επιχειρεί να παρουσιάσει το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού σαν κάτι που είναι πια σχεδόν ασήμαντο, φαίνεται ν’ αγνοεί τις, ήδη στην εποχή του, σφοδρές αντιπαραθέσεις στη φιλοσοφία της θρησκείας ανάμεσα σε όσους ακόμη επιχειρούν να την αποδείξουν ή να την αποκλείσουν λογικά. Το ίδιο συντελείται και στον επιστημονικό χώρο. Σε καμία περίπτωση, λοιπόν, το ζήτημα του Θεού δεν έχει πάψει ν’ απασχολεί τους στοχαστές. Ίσως, μάλιστα, ούτε και τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους.

Όταν ο Μινουά επιχειρεί να παρουσιάσει το ζήτημα της ύπαρξης του Θεού σαν κάτι που είναι πια σχεδόν ασήμαντο, φαίνεται ν’ αγνοεί τις, ήδη στην εποχή του, σφοδρές αντιπαραθέσεις στη φιλοσοφία της θρησκείας ανάμεσα σε όσους ακόμη επιχειρούν να την αποδείξουν ή να την αποκλείσουν λογικά. Το ίδιο συντελείται και στον επιστημονικό χώρο. Σε καμία περίπτωση, λοιπόν, το ζήτημα του Θεού δεν έχει πάψει ν’ απασχολεί τους στοχαστές. Ίσως, μάλιστα, ούτε και τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους.

Το σημαντικότερο, κατά τη γνώμη μας, μειονέκτημα αυτού του ακαταπόνητου ιστορικού, είναι η (όχι πάντα διακριτική) μεροληψία του υπέρ του αθεϊστικού χώρου. Διαβάζοντας το βιβλίο, και παρά την εισαγωγική απόρριψη της γραμμικής εξέλιξης, δίνεται η παραπλανητική εντύπωση ότι ο αθεϊσμός έχει πετύχει ιστορικά μια σχεδόν αδιάκοπη νίκη έναντι του Χριστιανισμού, τον οποίο κατορθώνει στο τέλος ν’ αφανίσει ολοκληρωτικά. Οι αντιρρήσεις και αντιδράσεις των θρησκευόμενων παρουσιάζονται ελαφρώς σκωπτικά, όταν παρουσιάζονται, είτε σαν μια αφελής παραδοσιοκρατία, είτε σαν μια πονηρή και εκ των υστέρων προσαρμογή σε τετελεσμένες εξελίξεις.

Ένα δυσανάλογα σημαντικό τμήμα του βιβλίου αφιερώνεται στις διαμάχες στη Γαλλία, με προσωπικές επιθέσεις στην Καθολική Εκκλησία (εμφανίζονται μομφές εναντίον της τόσο για αφέλεια όσο και για πονηρία): χαρακτηριστικά, ο Μινουά κάνει λόγο για άρνηση της δημοκρατίας (παραγνωρίζει όμως τη συμβολή των προτεσταντών στην εδραίωση της αμερικανικής δημοκρατίας), για «οπισθοδρομικούς» πάπες, για «μωρία», για «μεγαλόπρεπη απομόνωση» και «γελοία υπεροψία», ενώ δίνει μια φαινομενικά αχρείαστη έμφαση στους κληρικούς κάθε εποχής που απώλεσαν την πίστη τους, πιθανώς λόγω της προκατάληψής του ότι η ενδελεχής γνώση της θεολογίας και των βιβλικών κειμένων οδηγεί σε απώλεια πίστης.

Παρόλα αυτά, η βασική ιδέα της παρούσας μελέτης φαίνεται βάσιμη, και η «διάγνωσή» της ορθή: ο εικοστός πρώτος αιώνας φανερώνεται ως μια εποχή όχι της πίστης ή της θεωρητικής αθεΐας, αλλά μάλλον μιας κουρασμένης σκεπτικιστικής συγκατάβασης, που μαρτυρεί την ανασφάλεια του σημερινού ανθρώπου μπροστά στα έσχατα ερωτήματα, με τον ατομικό κατακερματισμό των απαντήσεων να διακλαδώνεται σε σχεδόν απειράριθμες ενδιάμεσες διαβαθμίσεις, ανάμεσα στους δύο ακραίους πόλους (θρησκευτικότητα-αθεϊσμός). Είτε είναι θρησκευτικές, είτε είναι άθρησκες, σήμερα οι κάθε λογής βεβαιότητες και οι οριστικές απαντήσεις δεν εμπνέουν αλλά μάλλον εκφοβίζουν το μεγαλύτερο μέρος των Δυτικών ανθρώπων, που επιθυμεί να διατηρεί ταυτόχρονα ανοικτές όσο το δυνατόν περισσότερες κοσμοθεωρητικές διεξόδους. Αν ο αθεϊσμός και ο θεϊσμός ήταν τρόποι ορθολογικής πρόσληψης του κόσμου, η ανορθολογική μας εποχή παραγκωνίζει αμφότερους. Το υπαρξιακό κενό απαιτεί την πλήρωσή του, και η σημασία της ανεκτικότητας εμφανίζεται μεγαλύτερη από ποτέ.

^＊Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ φιλοσοφίας.