«Η φιλοσοφία του πρώιμου Χριστιανισμού» του Γιώργου Καραμανώλη (κριτική) – Πώς σκέφτονταν οι πρώτοι Χριστιανοί

Μπορεί να υπάρξει μια χριστιανική φιλοσοφία; Είναι γνωστό ότι ο Γερμανός φιλόσοφος Μάρτιν Χάιντεγκερ [Martin Heidegger] είχε πει ότι «μια χριστιανική φιλοσοφία είναι σαν ένα “ξύλινο σίδηρο”», δηλαδή κάτι λογικώς αδύνατο. Παραδόξως όμως, ο ίδιος ο Χάιντεγκερ οφείλει μερικώς τη φιλοσοφική του ωρίμανση στην τριβή με το έργο του Χριστιανού φιλοσόφου Ιωάννη Δουνς Σκώτος [Duns Scotus], του Αγίου Αυγουστίνου και του Κίρκεγκωρ [Kierkagaard]. Ο Κέλσος, στην περίφημη πραγματεία του με τίτλο Αληθής λόγος (που, παρεμπιπτόντως, ήταν και η πρώτη καταγεγραμμένη κριτική διανοουμένου προς τον Χριστιανισμό), ανάμεσα σε άλλα, μέμφεται τους Χριστιανούς για τη συνήθειά τους να δέχονται διάφορες δοξασίες με απλή πίστη, αντί να τις περνούν από τη βάσανο των επιχειρημάτων. Γαληνός και Πορφύριος κάνουν τον ίδιο ισχυρισμό. Αιώνες αργότερα, στο σύγγραμα Η φυσική ιστορία της θρησκείας, ο Σκώτος φιλόσοφος Ντέιβιντ Χιούμ [David Hume] μέμφεται τους πρώτους Χριστιανούς για ανορθολογισμό.

Πώς μπορεί να συσχετισθεί λοιπόν η φιλοσοφία με τον Χριστιανισμό; Πολλοί διαβεβαιώνουν ότι αυτά όχι μόνο δεν συνδέονται, αλλά και είναι διαμετρικά αντίθετα πνευματικά μεγέθη. Σύμφωνα με αυτή τη γνωστή και ευρέως διαδεδομένη άποψη, η φιλοσοφία αποτελεί μια μορφή ανοικτής, ελεύθερης και αδογμάτιστης σκέψης, σε αντίθεση με τον Χριστιανισμό ο οποίος αντιπροσωπεύει τον δογματισμό που κάθε θρησκεία υποθάλπει.

Η φιλοσοφία, θεωρείται, δεν προσφέρει νέα γνώση αλλά μας τροφοδοτεί μ’ ερωτήματα, με ορθολογικό έλεγχο της σημασίας των λέξεων, και στόχο έχει να μας αποκαλύπτει πόσα λίγα γνωρίζουμε, ενώ ο Χριστιανισμός προσφέρει έτοιμες και μη αιτιολογημένες απαντήσεις, δίνοντας την ψευδαίσθηση της γνώσης. Ωστόσο, μια τέτοια άποψη είναι απλοϊκή και εσφαλμένη.

Όποιος, αντίθετα, είναι εξοικειωμένος με την ιστορία της φιλοσοφίας, κατανοεί καλά ότι η μέθοδος και ο σκοπός της δεν μπορεί παρά να εξαρτάται από το σε ποια φιλοσοφική σχολή ή παράδοση κάθε φορά επικεντρωνόμαστε...

Αρχικά, διότι τείνει να λαμβάνει μια τάση ορισμένων φιλοσοφικών σχολών (π.χ. αναλυτική φιλοσοφία εικοστού αιώνα) σαν διαχρονική και απαράλλαχτη «μέθοδο» της φιλοσοφίας συνολικά. Όποιος, αντίθετα, είναι εξοικειωμένος με την ιστορία της φιλοσοφίας, κατανοεί καλά ότι η μέθοδος και ο σκοπός της δεν μπορεί παρά να εξαρτάται από το σε ποια φιλοσοφική σχολή ή παράδοση κάθε φορά επικεντρωνόμαστε: ενδεικτικά, για τον στωικισμό η φιλοσοφία εθεωρείτο η απόπειρα προσαρμογής των ανθρώπινων πράξεων στον συμπαντικό Λόγο, στον επικουρισμό ήταν η αναζήτηση της γαλήνιας αταραξίας μέσω της κατάκτησης ήπιων και σταθερών ηδονών και της αποφυγής των πηγών ανησυχίας και πόνου, ενώ στις φιλοσοφίες του νεοπλατωνισμού και του πυθαγορισμού, αντίστοιχα, η φιλοσοφία ήταν αναμεμειγμένη με μυστικιστικές και θρησκευτικές απόψεις, σ’ ένα περίπου αδιάσπαστο σύνολο.

Είναι πιθανό, λοιπόν, ότι η τρέχουσα άποψη (δηλ. των ανοικτών ερωτημάτων) για το φιλοσοφείν, θα ξάφνιαζε εξίσου έναν αρχαίο στωικό, έναν επικούρειο, ένα πυθαγόρειο και έναν νεοπλατωνιστή, σε σημείο οι παραπάνω (για διαφορετικούς ίσως λόγους έκαστος) να μην αναγνωρίζουν στη «φιλοσοφία» μας τη φιλοσοφία όπως την πίστευαν και την κατανοούσαν.

Ο δεύτερος λόγος που η άποψη περί ριζικής ασυμβατότητας Χριστιανισμού και φιλοσοφίας είναι άστοχη, είναι διότι οι Χριστιανοί ανέπτυξαν από νωρίς τις δικές τους φιλοσοφίες, επιχειρώντας να δώσουν όσο το δυνατό πιο ορθολογικές απαντήσεις σε μεταφυσικά, ηθικά, πολιτικά και γνωσιολογικά ερωτήματα. Πηγή για τούτο το τελευταίο είναι το παρόν καλογραμμένο και προσεκτικά τεκμηριωμένο βιβλίο Η φιλοσοφία του πρώιμου Χριστιανισμού (μτφρ. Ξενοφών Μπαμιατζόγλου, εκδ. Οκτώ), του ακαδημαϊκού Γιώργου Καραμανώλη.

Όχι απλώς οι Ορθόδοξοι ναοί της Χριστιανοσύνης ζωγράφισαν στους νάρθηκές τους αγιογραφίες των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, αλλά και δεν δίστασαν να συνεχίσουν το φιλοσοφείν, αυτή τη φορά όμως με χριστιανικό σκοπό. Η κύρια θέση που υπερασπίζεται το βιβλίο του Καραμανώλη, είναι ότι ο διακριτός και ιδιαίτερος χαρακτήρας των χριστιανικών πεποιθήσεων δείχνει πως οι Χριστιανοί διαμόρφωσαν μια αρχαία σχολή σκέψης, μια σχολή που δικαιωματικά πρέπει ν’ αναγνωρίζεται ως αναπόσπαστο μέρος της αρχαίας φιλοσοφίας.

Στη χορεία αυτή ανήκουν μερικοί μέτριοι φιλόσοφοι, όπως ο Άγιος Ειρηναίος και ο Τερτυλλιανός, οι πιο σημαντικοί όμως είναι ο Ωριγένης, ο Ιουστίνος, ο Κλήμης Αλεξανδρείας, ο Μέγας Βασίλειος και ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης. Οι Χριστιανοί που εξετάζονται εδώ, εκπρόσωποι του «πρώιμου Χριστιανισμού», έζησαν μεταξύ των αρχών του 2ου μ.Χ. αιώνα και της Συνόδου της Νίκαιας, γνωστή ως Α’ Οικουμενική Σύνοδος, την οποία εκλαμβάνει ως ορόσημο του περιορισμού της χριστιανικής φιλοσοφίας, καθώς τότε θα εδραιωθούν κάποιες βασικές πεποιθήσεις και θα επιβληθεί μια σχετική ομοιομορφία.

Ωστόσο, ακόμη και αυτή η σύνοδος δεν τερμάτισε ουσιαστικά τις φιλοσοφικές συζητήσεις των Χριστιανών, και γι’ αυτό ο Καραμανώλης περιλαμβάνει επίσης τους Άγιο Γρηγόριο Νύσσης και Μεγάλο Βασίλειο, τους οποίους αναγνωρίζει ότι είναι δύο από τους επιφανέστερους Χριστιανούς διανοητές.

Ακόμη και αν θρησκεία και φιλοσοφία συμβιβάζονται, μήπως δεν είναι ο Χριστιανισμός μια μονοθεϊστική θρησκεία με τη δική της αυθεντία, το ιερό βιβλίο της Αγίας Γραφής;

Αλλά, θ’ αναρωτηθεί στο σημείο αυτό κάποιος, ακόμη και αν θρησκεία και φιλοσοφία συμβιβάζονται, μήπως δεν είναι ο Χριστιανισμός μια μονοθεϊστική θρησκεία με τη δική της αυθεντία, το ιερό βιβλίο της Αγίας Γραφής; Είναι αλήθεια ότι οι Χριστιανοί εκκλησιαστικοί συγγραφείς αναγνώριζαν ρητά την αξία της Βίβλου, καθώς και ότι αυτή είχε για αυτούς δεσμευτική αξία. Αυτό όμως όχι μόνο δεν τερμάτιζε τις φιλοσοφικές τους απόπειρες (ενν. όσων από αυτούς είχαν κλίση προς το φιλοσοφείν), αλλά τις ενθάρρυνε και τους έδινε ωθήσεις, απαντά ο Καραμανώλης.

Συγκεκριμένα, εκείνοι αντιμετώπισαν από πολύ νωρίς την πρόκληση του ν’ απαντήσουν σε αμφισβητίες και διαφωνούντες, οι οποίοι εντάσσονταν σε δύο πιθανές ομάδες: είτε ήταν παγανιστές, που για αυτούς η Βίβλος δεν διέθετε καμία αξία, είτε ήταν Χριστιανοί άλλων δογμάτων (π.χ. ο Μαρκίων από τη Σινώπη), που τη δέχονταν αλλά την ερμήνευαν διαφορετικά και με τον δικό τους τρόπο.

Σε αμφότερες τις περιπτώσεις, οι Χριστιανοί έπρεπε να μεταχειρισθούν ορθολογικά επιχειρήματα που θα είχαν δεσμευτική αξία τουλάχιστον για τους αντιπάλους τους. Η απλή αναφορά στη Βίβλο, απλώς δεν έφθανε. Πολλώ μάλλον διότι αυτή δεν εξέφραζε κάποια συστηματική φιλοσοφία, αλλά αρκούνταν στις θεϊκές αποκαλύψεις και άφηνε πολλά εύλογα ερωτήματα ανοικτά και αδιευκρίνιστα (αν και όχι πάντα δίχως κάποιες μικρές αιχμές):

«Συνοψίζοντας, οι πρώιμοι Χριστιανοί καλλιέργησαν τη φιλοσοφική σκέψη για τρεις κύριους λόγους: (α) προκειμένου να αρθρώσουν, να αποσαφηνίσουν και να δικαιολογήσουν τους ισχυρισμούς που εμφανίζονται στη Γραφή· (β) προκειμένου να διευθετήσουν διαμάχες εντός του Χριστιανισμού για το πώς θα έπρεπε να γίνουν καλύτερα κατανοητοί οι ισχυρισμοί των Γραφών και (γ) προκειμένου να υπερασπιστούν τη δυνατότητα της χριστιανικής πίστης και τη δυνατότητα απόκτησης γνώσης από τους Χριστιανούς ενάντια στις προκλήσεις του σκεπτικισμού» (σελ. 34).

Για να γίνει καλύτερα κατανοητή η κεντρική ιδέα του Καραμανώλη, θα χρησιμοποιήσουμε μια αναλογία: η αρχαιοελληνική φιλοσοφία (δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι η φιλοσοφία που είχαν έρθει σ’ επαφή οι Χριστιανοί, ήταν κυρίως οι αρχαιοελληνικές παραδόσεις) ήταν για τους Χριστιανούς πατέρες της εκκλησίας κατά κάποιον τρόπο ό,τι ήταν ο φιλελεύθερος καπιταλισμός για τον Karl Marx.

Πιο συγκεκριμένα, όπως ο Marx αναγνώριζε στον καπιταλισμό μια αξιοσημείωτα μεγάλη κοινωνική πρόοδο, θεωρώντας τον ένα αναγκαίο στάδιο προς την έλευση της αταξικής κοινωνίας, η οποία θα σήμαινε και την οριστική τελειοποίηση και υπέρβασή του, έτσι και οι Χριστιανοί, σε γενικές γραμμές, έβλεπαν τη φιλοσοφία ως ένα απαραίτητο προπαρασκευαστικό στάδιο των παγανιστικών λαών, για την είσοδό τους στον Χριστιανισμό, περίπου όπως ήταν ο Μωσαϊκός νόμος για τον περιούσιο εβραϊκό λαό.

Σημαντική είναι και η επισήμανση του συγγραφέα ότι, όταν πρωτοεμφανίσθηκαν στον ελλαδικό χώρο, οι Χριστιανοί δεν ήθελαν να ταυτισθούν με θρησκευτική λατρεία. Αυτοπροβλήθηκαν λοιπόν σκόπιμα ως μια καινούργια φιλοσοφική σχολή, μια σχολή που είχε καινούργιες και ακριβείς απαντήσεις σε προβλήματα που οι άλλες, οι προηγούμενες απέτυχαν να λύσουν.

Με την έλευση του Χριστού, όμως, η αρχαιοελληνική φιλοσοφία και ο νόμος του Μωυσή ξεπεράσθηκαν και πλέον είναι ανταγωνιστικοί. Σημαντική είναι και η επισήμανση του συγγραφέα ότι, όταν πρωτοεμφανίσθηκαν στον ελλαδικό χώρο, οι Χριστιανοί δεν ήθελαν να ταυτισθούν με θρησκευτική λατρεία. Αυτοπροβλήθηκαν λοιπόν σκόπιμα ως μια καινούργια φιλοσοφική σχολή, μια σχολή που είχε καινούργιες και ακριβείς απαντήσεις σε προβλήματα που οι άλλες, οι προηγούμενες απέτυχαν να λύσουν. Με λίγα λόγια, στο ερώτημα του αν οι χριστιανοί εκκλησιαστικοί πατέρες θεωρούσαν τη φιλοσοφία καλή ή κακή, η πληρέστερη απάντηση είναι ότι τη θεωρούσαν καλή σε ορισμένα ιστορικά συμφραζόμενα. Όταν αυτά έπαψαν να υπάρχουν, τότε εθεωρείτο κακή (ή ακριβέστερα: ατελής).

Κάπως έτσι εξηγεί ο Καραμανώλης και τη βασική αμφισημία των πρώιμων χριστιανικών κειμένων, από τη μια μεριά ν’ απαξιώνουν τη «φιλοσοφία», και την ίδια στιγμή να γράφουν ότι ο Χριστιανισμός είναι η γνησιότερη και αληθέστερη «φιλοσοφία» απ’ όλες. Βέβαια, αυτό δεν σημαίνει πως είχαν την ίδια ακριβώς στάση για όλες τις αρχαίες φιλοσοφικές παραδόσεις.

Απεναντίας, συνήθως τις ιεραρχούσαν αυστηρά: για παράδειγμα, ο Πλάτων εγκωμιαζόταν συχνά και γενναιόδωρα για τη θεολογική σοφία του, ο Επίκουρος όμως απαξιωνόταν σαν ένας άπιστος υλιστής. Μεγάλη συμπάθεια εκδήλωσαν οι Χριστιανοί φιλόσοφοι για τον πλατωνικό διάλογο Τίμαιος, διότι εμπεριείχε μια θεολογική τελολογία και τους θύμιζε τη βιβλική αφήγηση της Δημιουργίας. Ωστόσο, αναγκαστικά απομακρύνθηκαν από τα συμπεράσματά του, λόγω του ότι αυτά αντέβαιναν προς θεμελιώδεις χριστιανικές πεποιθήσεις.

Ίσως προβληθεί τώρα η αντίρρηση ότι ο ελληνισμός και ο Χριστιανισμός είναι μεγέθη πολιτισμικά ασύμβατα. Αυτή η αντίρρηση παραβλέπει ότι ουδέποτε υπήρξε ο «ελληνισμός» ως ενιαία κοσμοθεωρία, αλλά μια σειρά κοσμοθεωριών που αντιμάχονταν η μια την άλλη, ενίοτε και περισσότερο από ότι τον Χριστιανισμό (π.χ. ο πλατωνισμός ή ο αριστοτελισμός με τον επικουρισμό, τον Δημόκριτο ή τις φιλοσοφικές απόψεις των σοφιστών).

Πέρα από τα όσα γνωρίζουμε ότι προσέφεραν επιμέρους αρχαίοι Χριστιανοί στην καλλιέργεια της γνώσης (βλ. όσα έχουν γραφθεί από τον David C. Lindberg, μεταξύ άλλων), η ιστορική πραγματικότητα, τουλάχιστον των Ελληνιστικών και Ελληνορωμαϊκών Χρόνων, δείχνει ότι ακόμη και οι φιλοσοφικές συμπάθειες και στόχοι εθνικών και Χριστιανών είχαν πολλές ομοιότητες μεταξύ τους.

Ο Γιώργος Καραμανώλης διδάσκει φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης. Έχει διδάξει στα πανεπιστήμια της Οξφόρδης, του Μονάχου και της Κρήτης. Τα ερευνητικά του ενδιαφέροντα αφορούν την πλατωνική και αριστοτελική φιλοσοφία, καθώς και τη φιλοσοφία της ύστερης αρχαι­ότητας. Έχει γράψει το βιβλίο Plato and Aristotle in Agreement? Platonists on Aristotle from Antiochus to Porphyry (Οξφόρδη, 2006) και έχει επιμεληθεί τους συλλογικούς τόμους Studies on Porphyry (Λονδίνο, 2007) (μαζί με την Anne Sheppard) και The Aporetic Tradition in Ancient Philosophy (Κέμπριτζ, 2017) (μαζί με τον Βασίλη Πολίτη). Επίσης έχει δημοσιεύσει δεκάδες άρθρα για την αρχαία και βυζαντινή φιλοσοφία.

Ενδεικτικά, όσοι έχουν διαβάσει την πραγματεία Περί πυθαγορικού βίου, γνωρίζουν πως ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Ιάμβλιχος εκπροσωπούσε το φιλοσοφείν δίχως να βρίσκει αυτή του την ιδιότητα αναγκαστικά αντίθετη με την πίστη σε μαγικές πρακτικές: το κείμενο περιλαμβάνει μετενσάρκωση, προσωπολατρία και κάθε λογής θαύματα, με τον Πυθαγόρα να μοιάζει περισσότερο με ανθρώπους σαν τον Απολλώνιο τον Τυανέα, παρά με αρχαίο φιλόσοφο της Κλασικής Εποχής (π.χ. σε ένα σημείο, αναφέρεται ότι ο Πυθαγόρας χαιρέτισε έναν ποταμό και εκείνος του ανταπέδωσε τον χαιρετισμό). Συνάμα, οι Χριστιανοί μεταχειρίζονταν συστηματικά επιχειρήματα:

«Στην προσπάθειά τους να υποστηρίξουν μια θέση, οι Χριστιανοί φιλόσοφοι έχουν ως κανόνα να επιχειρούν να δείξου πώς πρέπει να προσεγγιστεί ένα ορισμένο ερώτημα, ποιο είναι το περιεχόμενο μιας ορισμένης έννοιας και ποιοι λόγοι καθιστούν μια ορισμένη άποψη ορθή ή λάθος. Ενώ κάνουν όλα αυτά, χρησιμοποιούν αναγνωρίσιμες φιλοσοφικές στρατηγικές οι οποίες είναι παρόμοιες με εκείνες των αρχαίων Πλατωνικών, Περιπατητικών, Σκεπτικών, Στωικών και Επικούρειων, δηλαδή το επιχείρημα, την εννοιολογική ανάλυση, ακόμα και την απορία» (σελ. 83-84).

Τελικά, οι παγανιστές φιλόσοφοι που ήταν αντίμαχοι των Χριστιανών, έμοιαζαν ασυγκρίτως πιο πολύ μεταξύ τους, παρά με ό,τι σήμερα έχουμε εμείς κατά νου ως «φιλοσοφία». Είναι σχεδόν περιττό να υπογραμμισθεί ότι ούτε οι Χριστιανοί φιλόσοφοι συμφωνούσαν σε όλα μεταξύ τους, αλλά οι αντιπαραθέσεις τους σε φιλοσοφικά ζητήματα ενίοτε ήταν όχι μικρές. Παρομοίως, η φιλοσοφία ως αναζήτηση των ηθικών αρετών και ως πνευματική λύτρωση/σωτηρία δεν ήταν αποκλειστική αναζήτηση των Χριστιανών: και οι εθνικοί φιλόσοφοι συμμερίζονταν αυτό το διπλό όραμα. Η ηθική τους, όπως και των Χριστιανών, εδράζονταν στην κοσμολογία τους, μιας και θεωρούσαν πως η βαθύτερη γνώση του φυσικού κόσμου αποκαλύπτει τη θεϊκή πρόνοια και δείχνει τον άνθρωπο τον ανώτερο προορισμό του, που δεν είναι άλλο από την κατάκτηση των αρετών και, άρα, τη σωτηρία (ο Πορφύριος καταφεύγει και σε σχετική ορολογία).

Εκτός των άλλων, αυτό δείχνει ότι οι Χριστιανοί δεν δίστασαν να υιοθετήσουν κάποτε μερικές προϋπάρχουσες πολιτισμικές τάσεις. Αυτές είναι ο ασκητισμός, η αναζήτηση της σωτηρίας, η ανώτατη ιεραρχική τοποθέτηση της αρετής και της ευδαιμονίας που αυτή γεννάει, όπως και η σύνδεση της κοσμολογίας με την οντολογία (αν και, στους Χριστιανούς, η σύνδεση δεν θα μετατραπεί ποτέ σε ταύτιση πανθεϊστικού χαρακτήρα). Επίσης, και η αρχαιοελληνική φιλοσοφία είχε τα «δόγματά» της, μας λέει ο Καραμανώλης, με φιλοσόφους όπως οι νεοπλατωνικοί να σέβονται και να προστατεύουν από κάθε κριτική τις κεντρικές θέσεις του πλατωνικού έργου.

Άραγε δεν υπήρχαν διαφορές ανάμεσα σε Χριστιανισμό και εθνικούς φιλοσόφους; Αυτό θα ήταν λάθος να πει κανείς. Οι δύο θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσά τους, σημειώνει και πάλι ο Καραμανώλης, ήταν ότι για τους Χριστιανούς αυτός ο στόχος δεν ήταν απόλυτα εφικτός στην παρούσα ζωή, ούτε μπορούσε να επιτευχθεί με αποκλειστικά ανθρώπινα μέσα, όπως πίστευαν οι εθνικοί.

Οι Χριστιανοί ήταν πεπεισμένοι πως είναι απολύτως απαραίτητο να συνδράμει η βοήθεια του Θεού τον άνθρωπο, και ότι ο ανώτερος προορισμός του τελευταίου έχει εσχατολογικές διαστάσεις, που μόνο στη μεταθανάτια ζωή θα ολοκληρωθούν. Αλλά όλα αυτά είναι γενικές περιγραφές. Πώς αποπειράθηκαν οι Χριστιανοί να επιλύσουν συγκεκριμένα φιλοσοφικά προβλήματα;

Ο Καραμανώλης αφιερώνει ισάριθμα κεφάλαια σε μεταφυσική, γνωσιολογία, πρόβλημα ελεύθερης βούλησης, σχέση ψυχής με σώμα, αλλά και στους ηθικούς και πολιτικούς προβληματισμούς. Εστιάζοντας στη μεταφυσική, για παράδειγμα, παρατηρούμε ότι οι Χριστιανοί φιλόσοφοι κλήθηκαν ν’ απαντήσουν στο ερώτημα της σχέσης του Θεού με τον κόσμο.

Άραγε δεν υπήρχαν διαφορές ανάμεσα σε Χριστιανισμό και εθνικούς φιλοσόφους; Αυτό θα ήταν λάθος να πει κανείς. Οι δύο θεμελιώδεις διαφορές ανάμεσά τους, σημειώνει και πάλι ο Καραμανώλης, ήταν ότι για τους Χριστιανούς αυτός ο στόχος δεν ήταν απόλυτα εφικτός στην παρούσα ζωή, ούτε μπορούσε να επιτευχθεί με αποκλειστικά ανθρώπινα μέσα, όπως πίστευαν οι εθνικοί.

Ασφαλώς, στηρίζονταν στη βιβλική αφήγηση της Δημιουργίας, αυτή όμως δεν προσδιόριζε ρητά και με ακρίβεια το αν ο Θεός δημιούργησε τον κόσμο κυριολεκτικά εκ του μηδενός, ή χρησιμοποίησε προϋπάρχουσα ύλη. Τον πρώτο ισχυρισμό θα κάνουν ο Τατιανός, ο Γρηγόριος και ο Βασίλειος, ο Ιουστίνος όμως θα υποστηρίξει τον δεύτερο. Κανείς τους όμως δεν είναι δίχως προβλήματα: αν ο Θεός δημιούργησε από προϋπάρχουσα ύλη, τι μας εγγυάται την παντοδυναμία του; Δεν υπόκειται στους περιορισμούς του υλικού; Αν από την άλλη δημιούργησε εκ του μηδενός, τότε πώς μπορεί ένα εξ ορισμού μη υλικό ον να δημιουργήσει ύλη;

Απάντηση στο τελευταίο ερώτημα θα δοθεί από τον Γρηγόριο, ο οποίος θα υποστηρίξει (προλαμβάνοντας τους μεταγενέστερους Βρετανούς εμπειριστές, σαν τον Berkeley και τον Λοκ [Locke]) ότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχει η ύλη, αλλά τα υλικά όντα συντίθενται από «ποιότητες», σκέψεις Του που ο Θεός έχει ενώσει για να μοιάζουν με ύλη. Παράλληλα, η ύλη σε πολλούς φιλοσόφους της εποχής (π.χ. Πλωτίνος) συνδεόταν με την ατέλεια και το κακό, οπότε το ζήτημα είχε και ηθικές διαστάσεις, με το διακύβευμα να μην είναι τίποτε λιγότερο από τη σκιαγράφηση μιας επιτυχημένης θεοδικίας.

Παράλληλα, η ύλη φανερώνει το πρόβλημα σχέσης της ψυχής με το σώμα. Μέσα στους κόλπους του πρώιμου Χριστιανισμού, υπήρχε μια διακριτή τάση, ο Γνωστικισμός, έντονης απαξίωσης του σώματος, όπως συνέβαινε και με τους νεοπλατωνικούς του καιρού εκείνου. Οι Χριστιανοί αντιπαρατέθηκαν μαζί τους σφοδρά, επιμένοντας πως η τελική ανάσταση δεν μπορεί παρά να περιλαμβάνει και το ανθρώπινο σώμα, στο οποίο θα δοθεί εξαγιασμός και αφθαρσία στην αιωνιότητα.

Βάσει της προαναφερθείσας θεωρίας του για τις ποιότητες, ο Γρηγόριος θα επιχειρήσει να στηρίξει την παραπάνω θέση, με τον τρόπο αυτό θα καταλήξει, όμως, πλησίον μιας άποψης που έμεινε γνωστή ως «αποκατάσταση των πάντων», και επικρίθηκε πολύ. Τέλος, μια πολύ σημαντική άποψη του Χριστιανισμού, στο ηθικό επίπεδο, που ο Καραμανώλης ισχυρίζεται πως συνέβαλε στην επικράτησή του, είναι ότι όλοι οι άνθρωποι μοιραζόμαστε μια και οικουμενική ανθρώπινη φύση, έχουμε επομένως βασικά ίση αξία στα μάτια του Θεού. Αυτή την ιδέα είχαν διατυπώσει και οι στωικοί, ευνοώντας έτσι την επικράτησή της.

Φιλόσοφοι όπως ο Γρηγόριος Νύσσης θα στηριχθούν μάλιστα εκεί, για να πουν ότι η δουλεία είναι ηθικά απαράδεκτη (ο Αυγουστίνος και ο Γρηγόριος Θεολόγος, αντίθετα, θα φανούν πολύ πιο καταδεκτικοί απέναντί της). Από χριστιανική σκοπιά, οι οπτικές γωνίες προσέγγισης της ανθρώπινης κοινωνίας ήταν βασικά τρεις: αυτή που έδινε έμφαση στην καθολική ανθρώπινη φύση, εκείνη που έδινε έμφαση στα επιμέρους ήθη, και αυτή που επικεντρωνόταν στον αυτοκράτορα, ως εντεταλμένο από τον Θεό ηγεμόνα.

Ζητήματα όπως αυτό αναλύονται διεξοδικά στο βιβλίο του Καραμανώλη, το οποίο αποτελεί ένα αληθινό μνημείο εικονοκλαστικής έρευνας περί της σχέσης Χριστιανισμού και φιλοσοφίας.

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.