
Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, με αφορμή τόσο την έκδοση «Αντώνης Φωστιέρης, Άπαντα τα Ποιήματα 1970-2020» (εκδ. Καστανιώτης) όσο και την έκδοση της εκτενέστατης μελέτης του Θεοδόση Πυλαρινού «Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του».
Του Σωτήρη Π. Βαρνάβα
Με χαρά διάβασα πρόσφατα στο Book Press (1.10.2022) τη συνομιλία του ποιητή Αντώνη Φωστιέρη με τον φιλόλογο και ποιητή Γιάννη Η. Παππά, με αφορμή τόσο την έκδοση «Αντώνης Φωστιέρης, Άπαντα τα Ποιήματα 1970-2020» (εκδ. Καστανιώτης) όσο και την έκδοση της εκτενέστατης μελέτης του Θεοδόση Πυλαρινού «Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του». Καίρια τα ερωτήματα του Γιάννη Η. Παππά, δίνουν την ευκαιρία στον ποιητή να έχει άμεση επικοινωνία με το ευρύ αναγνωστικό κοινό του.
Ως αναγνώστης της ποίησης του Αντώνη Φωστιέρη είχα την ευκαιρία, μετά την πιο πάνω συνέντευξη, να έχω μια πληρέστερη εικόνα της συνολικής ποίησής του, αλλά και να εξηγήσω τους λόγους για τους οποίους η ποίησή του μού είναι ελκυστική. Κάποια πράγματα δεν χρειάζονται εξήγηση, όμως με τον καιρό, έπειτα από κάποιο τυχαίο γεγονός, όπως στην περίπτωση αυτή, παίρνει κανείς την απάντηση σε ερωτήματα που συνήθως τα προσπερνάμε. Στην περίπτωση της ποίησης έχω την άποψη ότι αυτό που έχει σημασία είναι η ευδαιμονία που μας προσφέρει η εις βάθος ανάγνωσή της. Και επομένως αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο μας ελκύουν συγκεκριμένα ποιήματα, όπως αυτά του Αντώνη Φωστιέρη. Είναι βέβαιο ότι η συνέντευξη αυτή βοηθά σημαντικά για την εις βάθος ανάγνωση των ποιημάτων του, αφού επιτυγχάνει να γίνει πιο ορατό το οικοδόμημα της ποίησής του.
Ακόμα η συνομιλία αυτή μας προκαλεί το ενδιαφέρον να ανατρέξουμε στην πραγματικά εντυπωσιακή από κάθε άποψη, περιεχομένου, εμβρίθειας και δομής, μελέτη του Ομότιμου Καθηγητή του Ιόνιου Πανεπιστημίου Θεοδόση Πυλαρινού, στην οποία ρητά επιβεβαιώνεται αυτό που σημειώνουμε πιο πάνω περί ευδαιμονίας κατά την ανάγνωση της ποίησης του Αντώνη Φωστιέρη. Στην εκτενή και πολύ λεπτομερή εισαγωγή της πιο πάνω μελέτης του, ο Θεοδόσης Πυλαρινός γράφει: "Ο προβληματισμός, η κινητοποίηση της σκέψης, η αντιμετώπιση εν τέλει του φαινομένου της ζωής χωρίς παρωπίδες, σε συνδυασμό με την αισθητική απόλαυση, αυτά θεωρούμε ότι είναι η πρώτη σοβαρή αποζημίωση του αναγνώστη από την εντρύφηση στο έργο του".
Αυτό που τώρα μπορώ να πω με βεβαιότητα είναι ότι, όσο πιο δύσκολο μου φαινόταν κάποτε να κάνω μια ρωγμή για να μπω σε ένα ποίημα του Αντώνη Φωστιέρη, τόσο πιο πολύ παρέμενα σ' αυτό, μέχρις ότου να νιώσω τη χαρά της εξοικείωσης με το ποιητικό του τοπίο. Μια χαρά που μου φαινόταν να μοιάζει πολύ με τη χαρά που νιώθω μετά από την εξοικείωση με ένα άγνωστο φυσικό περιβάλλον, έπειτα από τη διεξοδική διερεύνηση της σχέσης του έμβιου κόσμου με τις λειτουργίες της ζωής στο υδατικό σύστημα .Όπως π.χ. το αποτέλεσμα της παρουσίας ή απουσίας του φωτός στο νερό μιας λίμνης ή ενός ποταμού, το πάρε-δώσε μεταξύ του έμβιου κόσμου και των ανόργανων συστατικών του πυθμένα ή ακόμα η σχέση τους με τ' αχνάρια ανθρώπινης παρουσίας ή απουσίας σε μέρη παλαιάς ηφαιστειακής δραστηριότητας.
Μια λέξη, ένας στίχος ή ένας υπαινιγμός στα ποιήματα του Αντώνη Φωστιέρη δημιουργούν τις αντίστοιχες σκέψεις-κλειδιά που με κρατούν για καιρό στα ποιητικά του τοπία.
Μια λέξη, ένας στίχος ή ένας υπαινιγμός στα ποιήματα του Αντώνη Φωστιέρη δημιουργούν τις αντίστοιχες σκέψεις-κλειδιά που με κρατούν για καιρό στα ποιητικά του τοπία. Όπως ακριβώς συμβαίνει να παραμένω για καιρό στο ίδιο ερευνητικό πεδίο σε ένα φυσικό περιβάλλον, όταν γίνεται αντιληπτή εκεί κάποια χαρακτηριστική οσμή, ή η παρουσία ενός ερυθρού ασβεστιτικού ορίζοντα στην όχθη της λίμνης.
Το μη ορατό διά γυμνού οφθαλμού, που όμως το διαισθάνεσαι ότι είναι εκεί και σε καθηλώνει, το μη ευκόλως ερμηνεύσιμο, η γενεσιουργός του αιτία, αποτελούν το ουσιώδες, και σ' αυτό οφείλεται η μαγεία που κρύβεται πίσω από τους στίχους του Αντώνη Φωστιέρη. Όπως ακριβώς συμβαίνει με όλα εκείνα που κρατούν ένα ερευνητή να "κατασκηνώνει" για δεκαετίες στον Ειρηνικό ωκεανό, στον Ατλαντικό ωκεανό, στο Αιγαίο Πέλαγος, στη Μεσόγειο Θάλασσα, σε λίμνες και ποτάμια, για να εξιχνιάσει ό,τι θαυμάσιο συνδέει τη ζωή με τον σιωπηλό, αλλά ενεργό σε όλες τις λειτουργίες της, ανόργανο κόσμο.
Ο Αντώνης Φωστιέρης εξηγεί την αναγκαιότητα που τον οδηγεί να επανέρχεται στα ποιητικά του τοπία, που αποτελούν ψηφίδες ενός ενιαίου παζλ, προσθέτοντας νέες ψηφίδες, προκειμένου, όπως λέει, "να προκύψει, με όσο γίνεται μεγαλύτερη ευκρίνεια και με αποχρώσεις, μια πανοραμική συνθετική εικόνα". Τα ποιήματά του συνομιλούν μεταξύ τους επιτυγχάνοντας μια διακειμενικότητα μέσα στο ίδιο το έργο του, μια "ενδοδιακειμενικότητα", όπως τη χαρακτηρίζει. Η συνειδητή αυτή επιλογή του ποιητή δείχνει το ενδιαφέρον του να επικοινωνήσει με τους αναγνώστες, διευκολύνοντάς τους στην ανάγνωση των ποιημάτων του. Στον τόμο "Για τον Αντώνη Φωστιέρη, Κριτικά Κείμενα, Ανθολόγηση-εισαγωγή-επιμέλεια Θεοδόσης Πυλαρινός, εκδόσεις Αιγαίον, 2017" ο Θεοδόσης Πυλαρινός γράφει: "Ο Φωστιέρης δεν αυτοβιογραφείται, είναι ποιητής με φιλόσοφες θεωρήσεις και υπαρξιακές αναζητήσεις". Παρ' όλα αυτά παρατηρούμε ότι δεν περιχαρακώνεται πίσω από τις λέξεις του, αγνοώντας το τρίτο και εξίσου σημαντικό μέλος της ποιητικής λειτουργίας, τον αναγνώστη. Η επιλογή του να αξιοποιεί στους υπαινιγμούς του ενδεικτικά ονόματα και λειτουργίες έμβιων όντων, τόσο από τη χλωρίδα όσο και από την πανίδα, αντισταθμίζει το βαθύτερο επίπεδο που υπάρχει στο ποίημα, διευκολύνοντας τον αναγνώστη να το προσεγγίσει. Χαρακτηριστικό παράδειγμα το ποίημα ''Σαρκοβόρα δωματίου'' (σελ. 302), όπου παρελαύνει όλη σχεδόν η πανίδα άγριων ζώων, όπως λύκοι, τίγρεις, σαύρες, κροκόδειλοι κ.ά. Δημιουργείται επομένως στο ποίημα αυτό το χρωματικό υπόστρωμα στον καμβά, πάνω στον οποίο θα ζωγραφίσει με τα πολύ λεπτά ποιητικά πινέλα του ο ποιητής.
Σε κάθε περίπτωση, η παρουσία των έμβιων όντων και η σχέση τους με το περιβάλλον διαβίωσής τους προϊδεάζει και εισάγει τον αναγνώστη στο πνεύμα του ποιήματος και των φιλοσοφικών θεωρήσεών του. Και επειδή ο Αντισθένης μάς λέει "Αρχή σοφίας η των ονομάτων επίσκεψις", παραθέτουμε εδώ μερικά ακόμα παραδείγματα ποιημάτων που, είτε στον τίτλο τους είτε μέσα στους στίχους, τα ονόματα φυτών, δέντρων, ζώων, εντόμων κλπ. προϊδεάζουν τον αναγνώστη και τον εισάγουν στο πνεύμα του ποιήματος, όπως π.χ.: ''Η μηλιά'' (226), ''Απολίθωμα ήχου'': κοτσύφι, ψάρια των βουνών, σκουλήκι (248), ''Το θαύμα της νομοτέλειας'': λύκος, δορκάδα (250), ''Η αράχνη'' (251), ''Νηπιαγωγείο Η Φύση'': μουριά, σκουλήκι, κισσοί, πεταλούδες (253), ''Καταβολάδα'': κισσός (254), ''Για δεν τολμάτε'': αναρριχώμενο, κισσός, αγιόκλημα, πόθος, τηλέγραφος (255), ''Μόνο η φύση'' (292), ''Κοινός και ανωφελής'' (298), ''Η μύγα'' (300), ''ΕΑ΄'': η χελιδόνα, ο λέλεκας, ο πελεκάνος (376), ''Απέναντι'': αλεπού, σκαντζόχοιρος (427), ''Κατ' εικόνα'': κροκόδειλοι, δεινόσαυροι, σκουληκαντέρες (428), ''Χώμα σάπιο'': όρνεα, λιοντάρια, τίγρεις (429) και πολλά άλλα.
Παρατηρείται ακόμα ότι, όποιους στίχους και να επιλέξεις από ένα ποίημα, αυτοί ανοίγουν διόδους για στοχασμό, αφού σε κατευθύνει η οικολογία των αναφερομένων ειδών του φυτικού και ζωικού βασιλείου.
Παρατηρείται ακόμα ότι, όποιους στίχους και να επιλέξεις από ένα ποίημα, αυτοί ανοίγουν διόδους για στοχασμό, αφού σε κατευθύνει η οικολογία των αναφερομένων ειδών του φυτικού και ζωικού βασιλείου. Τα ονόματα επομένως των έμβιων όντων αποτελούν βασικούς δομικούς λίθους της ποίησης του Αντώνη Φωστιέρη, που προσφέρονται για να ξεκινά ο διάλογος με τον αναγνώστη, κρατώντας αμείωτο το ενδιαφέρον του κατά την περιήγησή του στα πολυεπίπεδα ποιητικά τοπία του. Εκτός όμως από την έντονη παρουσία της φύσης και των γνώριμων στον αναγνώστη εποίκων της, που τον διευκολύνουν στην εξοικείωσή του με το ποιητικό τοπίο του Αντώνη Φωστιέρη, σημαντικό ρόλο διαδραματίζουν και συνηθισμένα εργαλεία και συσκευές της καθημερινότητας, όπως π.χ. στο ποίημα ''Το εργοστάσιο'' (420): γεννήτριες, αντλίες, φυσερά, σωλήνες, βαρούλκα, μανιβέλες, γερανοί, γρανάζια, τροχαλίες, στρόφαλοι.
Η επανεξέταση των φυσικών φαινομένων και λειτουργιών με την πάροδο του χρόνου, λόγω αλλαγής των περιβαλλοντικών συνθηκών, είναι επιβεβλημένη, λαμβανομένης υπόψη και της ραγδαίας εξέλιξης της τεχνολογίας, που επιτρέπει μεγαλύτερη ευκρίνεια στην παρατήρηση και την ποσοτικοποίηση της συμμετοχής των χρωμάτων στο τοπίο μελέτης. Ο φακός, εκτός από την πυξίδα και το σφυρί, ήταν πάντα ένα απαραίτητο εργαλείο των παλαιότερων γεωλόγων, πριν την ύπαρξη των υπολογιστών, που οδήγησαν στην αντικατάσταση των πιο πάνω εργαλείων με άλλα σύγχρονα, όπως είναι το ηλεκτρονικό μικροσκόπιο, οι συσκευές πλοήγησης (global positioning system GPS), οι δορυφορικές εικόνες κ.ά.
Εργαλεία του ποιητή είναι τα σχήματα λόγου, ο υπαινιγμός, η μεταφορά, αλλά και η έμφαση που δίνει με τον δικό του τρόπο στο λόγο του με τις κατάλληλες αποχρώσεις. Τελικά παρατηρούμε ότι ο Αντώνης Φωστιέρης έχει την ίδια ακριβώς στόχευση με εκείνη που θέτει ο ερευνητής του φυσικού περιβάλλοντος. Επιδιώκει να δώσει μια ολιστική και σαφή εποπτική εικόνα των όσων συμβαίνουν στο ποιητικό τοπίο του, υπό το πρίσμα των νέων "εξερευνήσεών" του, συμπληρώνοντας το παζλ. Είναι εντυπωσιακό το ότι χρησιμοποιεί στη συνέντευξή του τις ίδιες λέξεις-κλειδιά που χρησιμοποιούνται στην επιστήμη, όπως: ευκρίνεια, πανοραμική συνθετική εικόνα, αυτές που παραπέμπουν στους στόχους της έρευνας και που έδωσαν την αφορμή να αναπτυχθούν και τα αντίστοιχα σύγχρονα εργαλεία έρευνας. Για μεγαλύτερη ευκρίνεια στην παρατήρηση των πραγμάτων υπήρξε η μετάβαση από το φακό στο μικροσκόπιο και έπειτα στο ηλεκτρονικό μικροσκόπιο. Για την αποτύπωση της ποσοτικής συμμετοχής των χρωμάτων αναπτύχθηκαν λογισμικά για την ανάλυση εικόνας (image analysis), που περιλαμβάνει την ποσοτικοποίηση των επικρατούντων χρωμάτων στην εικόνα, ενώ για την πανοραμική χαρτογράφηση της δομής του πεδίου έρευνας αναπτύχθηκαν κατάλληλα λογισμικά.
Με βάση όλα τα πιο πάνω, και με όσα διευκρινίζει στη συνομιλία του με τον Γιάννη Η. Παππά ο Αντώνης Φωστιέρης, προκύπτει ότι το ποιητικό του έργο χαρακτηρίζεται από συνέπεια, συνέχεια, συνοχή και πληρότητα.
Να σημειώσουμε επίσης εδώ ότι οι δύο πιο πάνω τόμοι, που επιμελήθηκε ο Ομότιμος Καθηγητής του Ιονίου Πανεπιστημίου Θεοδόσης Πυλαρινός και αφορούν στην ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, αποτελούν, εκτός των άλλων, και πολύτιμα βοηθήματα όχι μόνο για τον ερευνητή της νεοελληνικής λογοτεχνίας, αλλά και για τον ερευνητή του φυσικού περιβάλλοντος.
* Ο Σωτήρης Π. Βαρνάβας είναι διδάκτορας στο Imperial College του Πανεπιστημίου του Λονδίνου και υπηρέτησε ως καθηγητής στο Τμήμα Γεωλογίας του Πανεπιστημίου Πατρών.