Τέοντορ Ράικ και Άλις Μίλερ: Τα ψυχικά τραύματα, η παιδαγωγική και η ανάγκη για αγάπη

Η φροϋδική ψυχανάλυση, νατουραλιστική και κατά κάποιον τρόπο «χομπσιανή», στηρίχθηκε στις εξής δύο συγκρούσεις: του ατόμου με τον εξωτερικό κόσμο αφενός, και του πολιτισμού με τα ένστικτα αφετέρου. Οι δύο αυτές συγκρούσεις συνδέονται ουσιαστικά, αποτελώντας δύο ομόκεντρους κύκλους: συγκεκριμένα, επειδή ο εξωτερικός κόσμος (στον οποίο συμπεριλαμβάνονται και οι άλλοι άνθρωποι) είναι αφιλόξενος και επικίνδυνος, δημιουργούμε πολιτισμό χαλιναγωγώντας όμως έτσι τις ορμές μας και άρα περιορίζοντας την ευτυχία μας (που προέρχεται από την ικανοποίησή τους). Για να εξομαλυνθεί η πρώτη σύγκρουση προήλθε η δεύτερη, της οποίας την εξομάλυνση διεκδίκησε έπειτα με τη σειρά της η ψυχανάλυση, ως θεραπευτική πρακτική νευρώσεων, που ο ίδιος ο πολιτισμός δημιούργησε, χαλιναγωγώντας τα ανθρώπινα ένστικτα.

Έχει εύστοχα παρατηρηθεί κάπου ότι η βασική μεθοδολογική αρχή της ψυχανάλυσης στάθηκε εξαρχής η εξαγωγή συμπερασμάτων για το πώς συγκροτείται το ψυχικά υγιές και το φυσιολογικό, μέσα από την έρευνα διαφόρων παθολογικών περιπτώσεων. Αυτό ταιριάζει στα δύο βιβλία Η ανάγκη να μας αγαπούν (“The need to be loved”, 1963) και Για το καλό σου: Αρχή πάντων διαπαιδαγώγηση (“For your own good”, 1980), έρχονται να ενισχύσουν την ήδη μεγάλη ψυχαναλυτική βιβλιογραφία στη χώρα μας.

Τα έργα αυτά έχουν αρκετά κοινά στοιχεία: και τα δύο γράφτηκαν από επιφανείς ψυχαναλυτές, δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην ανθρώπινη ανάγκη για αγάπη και αναγνώριση, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ψυχική υγεία, στα τραύματα της πρώιμης παιδικής ηλικίας, καθώς και στις αρνητικές συνέπειες αυτών των τραυμάτων για τη μετέπειτα ενήλικη συμπεριφορά του ανθρώπου. Παρεμπιπτόντως, ο Ράικ υπήρξε μαθητής και φίλος του Φρόυντ, στον οποίο αναφέρεται συχνά. Μέσα στα κεφάλαια του βιβλίου, ο Αυστριακός ψυχαναλυτής καταπιάνεται ευκαιριακά με περισσότερα από ένα ζητήματα, με απλό και εύληπτο τρόπο. Κεντρικό θέμα του είναι η πανανθρώπινη και οικουμενική ανάγκη του ανθρώπου να αγαπηθεί από άλλους και ο Ράικ εξερευνά τις διάφορες επιμέρους πτυχές που λαμβάνει αυτή η επιθυμία.

Τα έργα αυτά έχουν αρκετά κοινά στοιχεία: και τα δύο γράφτηκαν από επιφανείς ψυχαναλυτές, δίνουν ιδιαίτερη έμφαση στην ανθρώπινη ανάγκη για αγάπη και αναγνώριση, ως απαραίτητη προϋπόθεση για την ψυχική υγεία, στα τραύματα της πρώιμης παιδικής ηλικίας, καθώς και στις αρνητικές συνέπειες αυτών των τραυμάτων για τη μετέπειτα ενήλικη συμπεριφορά του ανθρώπου.

Μεταξύ άλλων, καταπιάνεται με την περίπτωση της «ερωτομανίας», την παρανοϊκή εμμονή κάποιων ανθρώπων ότι ένα πρόσωπο είναι τρελά ερωτευμένο μαζί τους. Σύμφωνα με τον Ράικ, οι ερωτομανείς είναι συνήθως πρόσωπα με κάποια προϋπάρχουσα ψυχική διαταραχή και χαμηλή κοινωνικοοικονομικής στάθμης, που καθιστούν αντικείμενα της εμμονής τους άτομα υψηλού οικονομικού status και ανώτερα στην κοινωνική κλίμακα.

Στις γυναίκες τέτοιες ψευδαισθήσεις λαμβάνουν κατά κανόνα τη μορφή ενός ποθητού γάμου, ενώ στους άνδρες μιας ερωτικής σχέσης. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα της φτωχής και ταπεινωμένης κοπέλας (ο Ράικ λέει ότι τυχαίνει κάπως συχνότερα σε γυναίκες) που ονειρεύεται ότι ανά πάσα στιγμή θα έρθει να την πάρει ο πλούσιος αριστοκράτης, κάτι που υποτίθεται ότι μέλλει να την αναβαθμίσει στα μάτια όλων. Ο Φρόυντ έχει περιγράψει την τυπική φαντασίωση που ο ίδιος ονόμασε «οικογενειακό ρομάντζο»: ένα αγόρι ή κορίτσι, συνήθως σε ηλικία πριν την εφηβεία, φαντάζεται ότι οι άνθρωποι που γνωρίζει ως γονείς του δεν είναι οι πραγματικοί του γονείς και ότι οι τελευταίοι, που ανήκουν σε μια υψηλότερη κοινωνική στάθμη, θα παρουσιαστούν κάποια στιγμή ενώπιών του και θα το αποκαταστήσουν στη θέση που του αρμόζει. Να σημειωθεί ότι γενικά, ο Ράικ ενστερνίζεται την αρκετά αμφιλεγόμενη φροϋδική έννοια του «φθόνου του πέους», όσον αφορά την ψυχική ανάπτυξη των κοριτσιών. Εύλογα μπορεί λοιπόν να υποστηριχθεί ότι η ερωτομανία οφείλεται σε μια ζηλόφθονη σύγκριση της αξιοθρήνητης κατάστασης κάποιου, με την ευνοϊκή και προνομιούχα κατάσταση κάποιου άλλου. Σε μια τέτοια κατάσταση, που συνοδεύεται συχνά από «τηλεπάθεια», ενοράσεις και έμμονες ιδέες καταδίωξης, κάθε αντίδραση εκ μέρους του αντικειμένου του, ακόμη και η τέλεια αδιαφορία, βιώνεται από τον ερωτομανή ως απόδειξη του φλογερού έρωτα για τον ίδιο.

Ο Theodor Reik (1888-1969) σπούδασε Ψυχολογία και Λογοτεχνία στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης, όπου και εκπόνησε την πρώτη αμιγώς ψυχαναλυτική διδακτορική διατριβή με αντικείμενο το έργο του Φλωμπέρ Οι πειρασμοί του Αγίου Αντωνίου. Αγαπημένος μαθητής, συνεργάτης και φίλος του Σίγκμουντ Φρόυντ, υπήρξε αναλυόμενος του Καρλ Άμπραxαμ και διαδέχθηκε τον Όττο Ρανκ στη θέση του Γραμματέα της Ψυχαναλυτικής Εταιρείας της Βιέννης. Μετά από πολυετή παραμονή στο Βερολίνο και στη Χάγη, εγκαταστάθηκε στη Νέα Υόρκη, όπου ίδρυσε, το 1948, τη National Psychological Association for Psychoanalysis, η οποία είναι σήμερα ένα από τα πιο γνωστά ψυχαναλυτικά κέντρα έρευνας και εκπαίδευσης. Το ψυχαναλυτικό συγγραφικό του έργο καλύπτει μια ευρεία θεματολογία, από την εγκληματολογία και τη λογοτεχνία μέχρι τη σεξουαλικότητα και τη θρησκεία.

Το ίδιο φαινόμενο μπορεί να λάβει χώρα και σε συλλογικό επίπεδο: πράγματι, σύμφωνα με τον Ράικ, ένα τέτοιο φαινόμενο αντιπροσωπεύει ο γνωστός μύθος του περιούσιου λαού, ο οποίος εκφράζεται από λαούς αδύναμους και ταπεινωμένους, που συγκρίνουν την κατάστασή τους με την προνομιακή κατάσταση γειτονικών σε εκείνους λαών. Η ερωτομανία είναι μια μορφή ιδεοληψίας, μια παθολογική εκδήλωση της πανταχού παρούσας ανάγκης μας να μας αγαπούν. Η ερωτομανία αποτελεί απόπειρα ανάκτησης της αγάπης του εαυτού, μια προσπάθεια του ατόμου να βιώσει ξανά εκείνο το αίσθημα απέραντης ευδαιμονίας και ασφάλειας, που σύμφωνα με τον Φρόυντ, βίωνε όσο βρισκόταν μέσα στη μήτρα της μάνας του, σε μια εποχή που δεν ήταν καν σε θέση να ξεχωρίσει τον εαυτό του από την ίδια.

Αυτό που σε έναν εξωτερικό παρατηρητή φαίνεται ως απλή ψυχική αστάθεια, είναι στην πραγματικότητα μια απελπισμένη προσπάθεια να διασωθεί ο εαυτός του από την, απειλητική γι’ αυτόν, περιφρόνηση των άλλων. Εδώ θυμάται κανείς ότι στην Πάτρα, υπήρχε μέχρι πρόσφατα (οπότε καταργήθηκε, ως ηθικά απαράδεκτο) το έθιμο του «γάμου της Γιαννούλας της κουλουρούς», η τραγική ιστορία της οποίας φαντάζει τυπική περίπτωση ερωτομανίας.

Ένα ακόμη σημαντικό θέμα του βιβλίου, είναι οι λεγόμενες «μεγάλες προσωπικότητες» της ιστορίας. Ο Ράικ, σκιαγραφώντας την ψυχολογία των μεγάλων προσωπικοτήτων, τοποθετεί στο κέντρο της το αίσθημα του μαζοχισμού. Συγκεκριμένα, υποστηρίζει πως ο μαζοχισμός τους (που συνοδεύεται από μιαν αδιάλλακτη στάση) οφείλεται μια έντονη και αόριστη φιλοδοξία της παιδικής τους ηλικίας. Μια κοινή προεφηβική φαντασίωση που συναντάμε σε τέτοια άτομα, είναι αυτή που τα παρουσιάζει να αδικούνται από όλους, να δοκιμάζονται διαρκώς και να αναγνωρίζονται τελικά, μονάχα μετά θάνατον. Μπορεί κανείς να δει μια εκδήλωση αυτού του φαινομένου, μέσα στο γνωστό δοκίμιο-λίβελλο Άκου ανθρωπάκο!, του επίσης Αυστριακού ψυχαναλυτή Βίλχελμ Ράιχ.

Σύμφωνα με τον Ράικ, οι ασύνειδες μαζοχιστικές τάσεις είναι η αιτία που σημαντικές προσωπικότητες, όπως ο Σωκράτης, ο Μπετόβεν αλλά και ο ίδιος ο Φρόυντ, ήταν τόσο αδιάλλακτες όσον αφορά τη συμπεριφορά τους απέναντι στον περίγυρό τους. Ποιος μπορεί να ξέρει άραγε πως θα είχε καταλήξει ο Σωκράτης, αν ήταν λιγότερο οξύς στη δίκη του; Πώς μπορούμε να υπολογίσουμε σε ποιον βαθμό η αρχική απαξίωση του Φρόυντ οφείλεται στον δογματικό τρόπο με τον οποίο προέβαλε την επιστημονική αξία της ψυχανάλυσης; Πράγματι, αν η μαζοχιστική συμπεριφορά έγκειται σε ένα ασύνειδο και συνεχές σαμποτάρισμα του εαυτού μας, τότε οι παραπάνω προσωπικότητες είναι τυπικές εκδηλώσεις μιας τέτοιας συμπεριφοράς. Πίσω από αυτή τη συμπεριφορά, κρύβεται και πάλι η οικουμενική, διαχρονική και ποικιλοτρόπως εκφραζόμενη, ανάγκη να μας αγαπούν.

Ο μαζοχισμός όμως συνδέεται πολλές φορές με μια άλλη έννοια, αυτή του σαδισμού. Για τη σαδιστική συμπεριφορά και την ηδονή που προκύπτει από την άσκηση δύναμης και εξουσίας σε κάποιον ανυπεράσπιστο, μιλάει το βιβλίο της ψυχαναλύτριας, Άλις Μίλερ, Για το καλό σου: Αρχή πάντων διαπαιδαγώγηση. Η κεντρική ιδέα της ψυχαναλυτικής γραμμής που εκφράζει σταθερά και με συνέπεια η Μίλερ, είναι σχετικά απλή. Πρόκειται για την ιδέα ότι η διαπαιδαγώγηση των παιδιών συνήθως οδηγεί στη ματαίωση των αυθόρμητων επιθυμιών τους για αγάπη, ασφάλεια και σεβασμό, με μακροπρόθεσμες συνέπειες: την απώθηση αυτής της ματαίωσης, την εξιδανίκευση των γονέων από τα κακοποιημένα παιδιά, και τελικά την επανάληψη της τοξικής συμπεριφοράς τους από αυτά, ως ενήλικες, σε έναν φαύλο κύκλο (π.χ. στα δικά τους παιδιά κ.λπ.).

Σε αυτό το βιβλίο, που αποτελεί τη συνέχεια του πρώτου σημαντικού έργου της, με τίτλο Οι φυλακές της παιδικής μας ηλικίας (μτφρ. Ευηνέλλα Αλεξοπούλου, εκδ. Ροές), επιχειρεί να αναδείξει μια σειρά από συγκεκριμένες παιδαγωγικές τακτικές που προβάλλονταν στα κορυφαία εγχειρίδια και εφαρμόζονταν ευρύτατα στην Ευρώπη για αρκετά χρόνια, είχαν όμως και μακροπρόθεσμα ολέθριες συνέπειες για τους ανθρώπους που τις υπέστησαν κάποτε ως μικρά παιδιά. Η Μίλερ τις συνοψίζει υπό τον τίτλο «μαύρη παιδαγωγική». Πρόκειται για την παιδαγωγική που εκλαμβάνει κάθε παιδί ως κάτι αυτόχρημα κακό, το οποίο χρειάζεται «διόρθωση», όπως ένα στραβό ξύλο που τον πελεκούν για να γίνει λείο. Ο όρος προέρχεται από το ομώνυμο βιβλίο της Καταρίνα Ρούτσκι [Katharina Rutschky, 1941-2010] το οποίο κυκλοφόρησε στα 1977 και περιέγραφε ένα σύνολο πρακτικών διαπαιδαγώγησης των παιδιών, που εφαρμόστηκε στη Γερμανία από τα τέλη του 18ου αιώνα και κατά τον 19ο και περιελάμβανε: καταπίεση, σωματική και ψυχική κακοποίηση, καθώς και χειραγώγηση.

Η διαπαιδαγώγηση των παιδιών συνήθως οδηγεί στη ματαίωση των αυθόρμητων επιθυμιών τους για αγάπη, ασφάλεια και σεβασμό, με μακροπρόθεσμες συνέπειες: την απώθηση αυτής της ματαίωσης, την εξιδανίκευση των γονέων από τα κακοποιημένα παιδιά, και τελικά την επανάληψη της τοξικής συμπεριφοράς τους από αυτά, ως ενήλικες, σε έναν φαύλο κύκλο.

Βέβαια, η Μίλερ διευρύνει εδώ αρκετά τη σημασία του συγκεκριμένου όρου, συμπεριλαμβάνοντας σε αυτόν κάθε παιδαγωγική, δεν κάνει τίποτε άλλο από το να μεταχειρίζεται τις αρχές του συμπεριφορισμού (εξαρτημένη μάθηση), με στόχο να προκαλέσει τη ματαίωση πολλών παιδικών επιθυμιών, προς όφελος των επιθυμιών του ενηλίκου. Το αποτέλεσμα είναι η δημιουργία τραυματικών εμπειριών σε πολλά παιδιά, τα οποία αργότερα απωθούν αυτές τις τραυματικές εμπειρίες (γιατί η διαδικασία ολοκλήρωσης του Εγώ τους υφίσταται πλήγμα) και αποκτούν νευρώσεις, οι οποίες ενδέχεται να επηρεάσουν αρνητικά όλη τη μετέπειτα ζωή τους. Αν δεν εκφράσουν συνειδητά τον πόνο και την οργή απέναντι στους γονείς τους, για όσα τους έκαναν, τα παιδιά καταπιέζουν αυτά τα συναισθήματα και τα μετατρέπουν σε εσωτερικευμένους καταναγκασμούς, θεωρώντας ασύνειδα υπεύθυνους τους εαυτούς τους γι’ αυτά.

Σύμφωνα με τη Μίλερ, η αγάπη που έχει το κάθε παιδί για τους γονείς του, είναι αυτή που εξασφαλίζει ότι μια πιθανή εκδήλωση ψυχικής βίας από τη μεριά τους, δε θα γίνει αντιληπτή αλλά θα παραμένει συγκαλυμμένη στη συνείδηση του παιδιού. Ακόμη και μεγαλώνοντας, η εξιδανικευμένη εικόνα που πλάθει το παιδί για τους γονείς του θα διατηρηθεί, εμποδίζοντας την επίπονη αλλά και λυτρωτική επίγνωση. Ουσιαστικά, πρόκειται για μια μορφή κακοποίησης, αν και η φυσική και σωματική βία (με την οποία, κατά Μίλερ, εσφαλμένα ταυτίζουμε συνήθως την κακοποίηση) δεν είναι καν απαραίτητη. Σημειωτέον ότι και η ίδια η Μίλερ έχει υπάρξει θύμα κακοποίησης και γνωρίζει εκ πείρας κάποια από τα συναισθήματα που περιγράφει, όταν κάνει λόγο για τα κακοποιημένα παιδιά.

Η Alice Miller (1923-2010) σπούδασε στη Βασιλεία (Ελβετία) φιλοσοφία, ψυχολογία και κοινωνιολογία. Μετά τη διδακτορική διατριβή της, εκπαιδεύτηκε στη Ζυρίχη ως ψυχαναλύτρια και, για 20 χρόνια, άσκησε αυτό το επάγγελμα, ενώ παράλληλα δίδασκε. Το 1980 αποφάσισε να σταματήσει την ψυχαναλυτική και διδακτική πρακτική και να ασχοληθεί με τη συγγραφή βιβλίων. Δημοσίευσε συνολικά 13 βιβλία (μεταφρασμένα μέχρι σήμερα σε 30 γλώσσες), με τα οποία γνωστοποίησε στο ευρύ κοινό τα αποτελέσματα των ερευνών της όσον αφορά τις αιτίες και τις συνέπειες των τραυμάτων της παιδικής ηλικίας. Η Alice Miller ασχολήθηκε συστηματικά με τους κρυφούς χειρισμούς των γονέων κατά τη διάρκεια της ανατροφής των παιδιών τους, με τις διάφορες στρατηγικές προφύλαξης ενάντια στα τραύματα της παιδικής ηλικίας, με τις συνέπειες της απώθησης αυτών των τραυμάτων σε προσωπικό και κοινωνικό επίπεδο και, τέλος, με τις σύγχρονες δυνατότητες ανάλυσης των συνεπειών των παιδικών τραυμάτων. Γι’ αυτές τις έρευνές της η συγγραφέας κέρδισε τη διεθνή αναγνώριση.

Κάτι πολύ σημαντικό, ξεκαθαρίζει η Μίλερ, είναι να έχουμε κατά νου ότι δεν είναι η ματαίωση των παιδικών επιθυμιών, αυτή καθαυτή, που οδηγεί σε ψυχικά τραύματα, ούτε ο πόνος που γεννιέται από εκείνη. Κανένας γονέας δε μπορεί να καλύπτει όλες τις επιθυμίες των παιδιών του και κάθε στιγμή, οπότε είναι αναπόφευκτο να υπάρξουν και μερικές ματαιώσεις. Το πρόβλημα, το οποίο δημιουργεί ψυχικά τραύματα, ξεκινά όταν δεν αφήνεται χώρος στο παιδί να εκφράσει τον θυμό, τη στενοχώρια και την απογοήτευσή του από τις ματαιώσεις που έχει υποστεί. Τότε εμφανίζονται τα προβλήματα.

Στο βιβλίο παρατίθενται εκτενέστατα αποσπάσματα από δημοφιλή εγχειρίδια που συμπυκνώνουν τις αρχές της μαύρης παιδαγωγικής. Αυτά επικεντρώνονται γενικά σε τεχνικές εξαρτημένης μάθησης (με τη χρήση βίας ή και χωρίς αυτή), που εφαρμόζονται περισσότερο κατά τα πρώτα χρόνια του παιδιού (όταν δηλαδή είναι υπερβολικά μικρό για να κατανοήσει τι συμβαίνει και είναι ελάχιστα πιθανό ακόμη και το να θυμάται έστω αυτές τις εμπειρίες), αποσκοπώντας να το ωθήσουν στη σοβαρότητα (το γέλιο θεωρείται σχεδόν «αμάρτημα»), την υπακοή και γενικά την τέλεια αυτοσυγκράτηση. Η βούληση του νεαρού ατόμου συντρίβεται και εκείνο αρχίζει τελικά να θεωρεί αυτή τη νοσηρή κατάσταση ως φυσική, λέει και πάλι η Μίλερ.

Το σοβαρότερο πρόβλημα όμως είναι το γεγονός ότι, όταν το παιδί ενηλικιωθεί και αναλάβει πλέον τον ρόλο του γονέα, πολύ πιθανό (να επιδιώξει) να επαναλάβει αυτές τις κακοποιητικές πρακτικές στα δικά του παιδιά. Ο λόγος είναι ότι βαθιά μέσα του, χωρίς καν να το γνωρίζει, λαχταρά να βιώσει ξανά εκείνες τις τραγικές εμπειρίες τις πρώιμης νιότης του, αυτή τη φορά όμως όντας στη θέση του «ισχυρού» που προκαλεί πόνο στον άλλο, και όχι σε εκείνον που τον υφίσταται. Εξάλλου, όταν διαπαιδαγωγείς ένα παιδί, του διδάσκεις πώς να διαπαιδαγωγεί αργότερα αυτό άλλους. Προκύπτει έτσι ένας φαύλος κύκλος συναισθηματικής κακοποίησης, πόνου και λησμονιάς, από τον οποίο πολύ δύσκολα μπορεί κανείς να διαφύγει.

Μάλιστα, σύμφωνα με τη Μίλερ, ακόμη και οι πιο φιλελεύθερες παιδαγωγικές προσεγγίσεις (όπως π.χ. εκείνη του Ρουσσό) αποσκοπούν όχι στην ομαλή ανάπτυξη του παιδιού αλλά μάλλον στην προβολή των αναγκών των ενηλίκων μέσω του παιδιού. Το ακριβώς αντίθετο συμβαίνει με εκείνους τους ανθρώπους, που ως παιδιά εισέπραξαν πλουσιοπάροχα από τους γονείς τους προστασία, σεβασμό και ειλικρίνεια: σύμφωνα με τη συγγραφέα, αυτοί εξελίσσονται σε τρυφερούς και προστατευτικούς για τους συνανθρώπους τους, ενήλικες. Ο λόγος είναι ότι, απλούστατα, είναι η συμπεριφορά που εξαρχής αποθηκεύεται εντός μας, αυτή που θα διαδραματίσει τον καθοριστικό ρόλο για τη δική μας συμπεριφορά.

Αν και ψυχαναλύτρια, η Μίλερ απορρίπτει ως αβάσιμη και ηθικά απαράδεκτη τα φροϋδική έννοια της «παιδικής σεξουαλικότητας». Παράλληλα υπογραμμίζει ότι σχεδόν όλες οι αποτρόπαιες πράξεις της μαύρης παιδαγωγικής, έγιναν εφικτές με τη βοήθεια της επιστημονικής ψυχολογίας (συμπεριφορισμός) και ότι η ψυχανάλυση φαίνεται πολλές φορές να χρησιμοποιείται και αυτή ως εργαλείο.

Ας σημειωθεί ότι, αν και η Μίλερ άσκησε ψυχοθεραπευτικό έργο για δύο δεκαετίες, ως ψυχαναλύτρια, για να αποσυρθεί τελικά το 1980, τελικά αποχώρησε από τις ψυχαναλυτικές εταιρείες, θεωρώντας πως ότι η ψυχαναλυτική προσέγγιση χρησιμεύει συχνά ως υπηρέτης της παλιάς αυταρχικής παιδαγωγικής που προστατεύει τον ενήλικα σε βάρος του παιδιού. Για τη Μίλερ, ο Φρόυντ διατύπωσε την ιδέα της αποπλάνησης προκειμένου να κρύψει το γεγονός ότι πολλά παιδιά δέχονται (και) σεξουαλική κακοποίηση από τους γονείς τους. Ο λόγος που έγινε αποδεκτή αυτή η άποψη είναι ότι αρκετοί άνθρωποι (μεταξύ των οποίων και ψυχαναλυτές) έχουν την ανάγκη να την πιστέψουν, για να αποφύγουν να δουν κατάματα την αλήθεια της δικής του παιδικής ηλικίας.

Για τη Μίλερ, ο Φρόυντ διατύπωσε την ιδέα της αποπλάνησης προκειμένου να κρύψει το γεγονός ότι πολλά παιδιά δέχονται (και) σεξουαλική κακοποίηση από τους γονείς τους.

Στις αρετές του βιβλίου πρέπει να συγκαταλεχθούν η απλότητα και η σαφήνεια στην αφήγηση, αλλά και η γλαφυρότητα με την οποία η συγγραφέας πραγματεύεται τις έννοιες της επιστημονικής ψυχολογίας. Στα μειονεκτήματα, θα μπορούσε ίσως να επισημανθεί ο έντονος συναισθηματισμός και ορισμένα βεβιασμένα συμπεράσματα, ειδικά στην περίπτωση του Χίτλερ (βλ. Stephan Marks, Γιατί ακολούθησαν τον Χίτλερ: η ψυχολογία του Εθνικοσοσιαλισμού, μτφρ. Στράτος Ν. Δορδανάς, εκδ. Παπαδήμα). Ταυτίζοντας σχεδόν την παιδική ηλικία με την αυθόρμητη καλοσύνη, η Μίλερ απορρίπτει εντελώς, ως περιττή και συναισθηματικά επικίνδυνη, την έννοια της διαπαιδαγώγησης. Επίσης η Μίλερ αντλεί την υπεράσπισή της ενάντια σε αμφισβητήσεις, με τη δήλωση ότι και οι αμφισβητίες είναι θύματα της μαύρης παιδαγωγικής που η ίδια καταγγέλλει. Συνοψίζοντας, και τα δύο βιβλία αποτελούν ενδιαφέρουσες πραγματείες ψυχανάλυσης και ίσως η κυριότερη διαφορά τους έγκειται στο ότι, ενώ ο Ράικ φαίνεται να βαδίζει στα χνάρια του Φρόυντ, η Μίλερ αποστασιοποιείται από αρκετές βασικές του αρχές.

＊ Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

Απόσπασμα από το βιβλίο του Reik

«Η επίτευξη της ευτυχίας μέσα από την αίσθηση ότι σε αγαπούν, προϋποθέτει την ύπαρξη και την εκπλήρωση συγκεκριμένων καταστάσεων και συνθηκών. Εν τέλει, είναι πιθανόν να υπάρχει κάτι στην ίδια τη φύση του να σε αγαπούν που δεν είναι πλήρως ικανοποιητικό. Μπορούμε να μαντέψουμε τι είναι αυτό. Κανένα είδος στοργής ή τρυφερότητας δεν μπορεί να συγκριθεί με την αγάπη που πλουσιοπάροχα δεχτήκαμε όταν ήμασταν βρέφη. Οι προσπάθειές μας να αναβιώσουμε τη μητρική αγάπη είναι καταδικασμένες να υπολείπονται αυτών των πρώιμων και ανεξίτηλων εντυπώσεων. Επιπλέον, το να σε αγαπούν χωρίς να αγαπάς δεν είναι ευλογία αλλά συγκαλυμμένη κατάρα» (σελ. 25).

Απόσπασμα από το βιβλίο της Miller

«Αν κύριο μέλημα είναι να διαπαιδαγωγηθεί το παιδί κατά τέτοιον τρόπο ώστε να μην αντιλαμβάνεται τι του προξενούν, τι χάνει μέσα απ’ όλη τη διαδικασία, τι είδους άνθρωπος θα ήταν σε διαφορετική περίπτωση και τι είδους άνθρωπος είναι στην πραγματικότητα, κι αν η διαπαιδαγώγηση αυτή ξεκινά από πολύ νωρίς, τότε το συγκεκριμένο παιδί, παρά την ευφυΐα του, στη μετέπειτα ενήλικη ζωή του θα περνά τη βούληση των άλλων για δική του. Πώς είναι δυνατόν να ξέρει ότι η δική του βούληση κλονίστηκε, από τη στιγμή που δεν του επέτρεψαν ποτέ να την εκφράσει;» (σελ. 38)