«Ο δρόμος προς την ανελευθερία: Ρωσία, Ευρώπη, Αμερική» του Τίμοθι Σνάιντερ (κριτική)

Ο πολύγλωσσος και ευρυμαθής Αμερικανός ιστορικός Τίμοθι Σνάιντερ, καθηγητής ιστορίας στο Πανεπιστήμιο του Γέιλ, παρακολουθεί και μελετά από το 2011 έως το 2016 τους δρόμους που οδηγούν στην ανελευθερία. Ένα βιβλίο που απέκτησε νέα επικαιρότητα με τη σημερινή εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Γιατί αυτό που βλέπουμε σήμερα δεν συμβαίνει πρώτη φορά. Αυτό που συμβαίνει πρώτη φορά είναι η αντίδραση του Δυτικού Κόσμου, ο οποίος αυτή τη φορά δεν έκλεισε τα μάτια, όπως έκανε το 2014 στην πρώτη εισβολή στο Ντονμπάς και την Κριμαία. Και επίσης, αυτή τη φορά η αντίσταση των Ουκρανών υπερέβη τα, κατά τον δικτάτορα και εγκληματία Πούτιν, αναμενόμενα. Η μελέτη αυτού του βιβλίου μάς δείχνει πως τελικά η ιστορία όντως επαναλαμβάνεται. Μόνο που δεν επαναλαμβάνεται ως φάρσα, αλλά πάλι ως τραγωδία. Και μερικές φορές, όπως συμβαίνει σήμερα στην Ουκρανία, χειρότερα και από τραγωδία. Ως απόλυτος απανθρωπισμός. Βιβλίο που κυκλοφόρησε το 2018 και που διαβάζεται σαν να γράφτηκε σήμερα.

Βιβλίο που κυκλοφόρησε το 2018 και που διαβάζεται σαν να γράφτηκε σήμερα.

Αυτό που συμβαίνει πρώτη φορά είναι η αντίδραση του Δυτικού Κόσμου, ο οποίος αυτή τη φορά δεν έκλεισε τα μάτια, όπως έκανε το 2014 στην πρώτη εισβολή στο Ντονμπάς και την Κριμαία. Και επίσης, αυτή τη φορά η αντίσταση των Ουκρανών υπερέβη τα, κατά τον δικτάτορα και εγκληματία Πούτιν, αναμενόμενα.

Ο συγγραφέας υποστηρίζει πως πολλές από τις πολιτικές επιλογές που ακολουθούνται σε Ρωσία, Ευρωπαϊκή Ένωση, Ηνωμένες Πολιτείες μπορούν να συνοψιστούν υπό τον όρο «νέες μορφές ανελευθερίας». Δύο είναι τα μεγάλα αφηγήματα που συγκρούονται. Από τη μία το κλασικό αφήγημα της «νομοτελειακής προόδου», σύμφωνα με το οποίο «η αισιοδοξία του αναπόφευκτου» υπόσχεται ένα καλύτερο μέλλον. Το άλλο είναι αυτό της «αιωνιότητας», όπου ένα έθνος τοποθετείται πάντα στη θέση του θύματος και έτσι ζητά την αιώνια «δικαίωσή» του. Κάτι ξέρουμε στην Ελλάδα απ’ αυτή τη θυματοποίηση.

Κάτι ξέρουμε στην Ελλάδα απ’ αυτή τη θυματοποίηση.

Στο αφήγημα της αιωνιότητας κανείς δεν μπορεί να αποτρέψει το μέλλον αφού πάντα ο εχθρός (εξωτερικός και εσωτερικός) έρχεται και ξανάρχεται. Έτσι, ο σκοπός των κυβερνήσεων δεν είναι να βελτιώνουν το βιοτικό επίπεδο των πολιτών τους, αλλά να τους προστατεύουν από τους κινδύνους που τους απειλούν. Το αφήγημα της αιωνιότητας απαντά στην αδυναμία αυτού της προόδου, στην αδυναμία να συνεχιστεί η ανοδική κινητικότητα. Ο Σνάιντερ πιστεύει πως το αφήγημα της προόδου χρειάζεται αναθεώρηση και αναπροσαρμογή, αλλά αυτό της αιωνιότητας οδηγεί προς την ανελευθερία. Αντί πλέον η Δύση να δείχνει στη Ρωσία το δρόμο προς την ελευθερία, είναι η Ρωσία που δείχνει στη Δύση τον δρόμο προς την ανελευθερία. Αν δεν υπάρξει άμεση απάντηση σ’ αυτά που συνέβησαν και συμβαίνουν στη Ρωσία, αυτά θα επαναληφθούν και στη Δύση. Η Ρωσία προηγείται στο αφήγημα της αιωνιότητας δείχνοντας στη Δύση τον δρόμο προς την ανελευθερία. Για να τεκμηριώσει αυτή τη θέση του ο ιστορικός κάνει στάση σε έξι χρονιές σταθμούς.

Έξι χρονιές-σταθμοί

Πρώτη χρονιά-σταθμός είναι το 2011, όπου τίθεται το δίλημμα «ατομικότητα ή ολοκληρωτισμός». Το 2011 ο Πούτιν, αν και τώρα είναι πρωθυπουργός, δείχνει καθαρά το πόσο πιστεύει στο αφήγημα της Ρωσίας ως του αθώου λαού-θύματος της Δύσης, του εκφυλισμένου και «ομοφυλόφιλου» τρόπου ζωής της. Ιδεολογικός μέντοράς του γίνεται ο ξεχασμένος χριστιανοφασίστας φιλόσοφος Ιβάν Ίλιν (1883-1954). Τρία είναι τα χαρακτηριστικά στοιχεία της φιλοσοφίας του Ίλιν: Η εξύμνηση της θέλησης για βία σε συνδυασμό με την απαξίωση του ορθού λόγου, η ιδέα του ηγέτη που δεν χρειάζεται καμία διαμεσολάβηση στη σχέση του με τον λαό και η αντίληψη πως η πρώιμη τότε παγκοσμιοποίηση αποτελεί συνωμοσία. Και τα τρία συνθέτουν την κοσμοθεώρηση του Πούτιν. Ο Ίλιν καθοδηγεί τον Πούτιν στον ακόμη τότε ακήρυχτο πόλεμό του κατά των ΗΠΑ, ΕΕ και Ουκρανίας. Σήμερα ο ακήρυχτος έγινε κηρυγμένος. Ο Ίλιν εμπνέει στον Πούτιν την ιδέα πως οι εκλογές πρέπει να γίνονται μόνο για να εμφανίζεται το έθνος ενωμένο υπό την κυριαρχία ενός αιώνιου ηγέτη. Ο συγγραφέας αναφέρεται και στα σημερινά ιδεολογικά στηρίγματα του Πούτιν που είναι η ιδέα του ευρασιατικού ναζισμού του Αλεξάντερ Ντούγκιν και ο ρωσικός φασισμός του συγγραφέα Αεξάντερ Προχάνοφ. Σαν πολλοί φασίστες δεν μαζεύτηκαν για να «διώξουν τους ναζί» από την Ουκρανία; Όλοι αυτοί καθοδηγούν τον Πούτιν στην αντίληψή του πως «οι χώρες της Δύσης είναι διαχρονικοί αντίπαλοι της Ρωσίας, επειδή τη φθονούν και την υποβλέπουν» (σ. 58). Η αμφισβήτηση «των ιερών και των δικαίων» του έθνους του είναι ο φόβος κάθε ακροδεξιού. Η Ρωσία στα μάτια του Πούτιν είναι το απόλυτο καλό στο ρόλο του θύματος της παρακμιακής Δύσης. Αυτό το εκλεκτό έθνος για να ανακάμψει χρειάζεται ένα «λυτρωτή» ηγέτη που θα αποκαταστήσει την ακεραιότητά του ως θεϊκό δημιούργημα. Όλα αυτά σ΄ ένα λογικό άνθρωπο φαντάζουν ασυναρτησίες, αλλά στον δρόμο προς την ανελευθερία είναι πολλοί αυτοί που τα ενστερνίζονται.

Η Ρωσία στα μάτια του Πούτιν είναι το απόλυτο καλό στο ρόλο του θύματος της παρακμιακής Δύσης.

Η δεύτερη χρονιά-σταθμός είναι το 2012, όπου τίθεται το δίλημμα «συνέχεια ή διάλυση». Εδώ ο συγγραφέας κάνει μια σύντομη αναδρομή στην ιστορία της σοβιετικής Ρωσίας και στα πρώτα διαλυτικά χρόνια τής υπό τον Γιέλτσιν Ρωσίας. Δείχνει το ποιες μεθόδους χρησιμοποίησε ο Πούτιν που ανήλθε στην εξουσία ως υποχείριο των ολιγαρχών για να τους αντικαταστήσει στη συνέχεια με τους δικούς του ασφαλίτες. Ήδη το 1999, όταν ο Γιέλτσιν ήταν εμφανώς άρρωστος και εθισμένος στο αλκοόλ, το περιβάλλον του Γιέλτσιν παρήγγειλε μια έρευνα για το ποιος ήταν ο αγαπημένος ήρωας των πολιτών από τον κόσμο της ψυχαγωγίας. Πρώτος αναδείχθηκε ένας ήρωας μυθιστορηματικού κύκλου, ο οποίος είχε μεταφερθεί στην οθόνη. Ήταν ο πράκτορας-κατάσκοπος των Σοβιετικών ονόματι Μαξ Στίρλιτζ που είχε διεισδύσει στους ναζί και τους αποσπούσε κρίσιμα μυστικά. Ένας κομμουνιστής κατάσκοπος με ναζιστική στολή. Ο Πούτιν ταίριαζε σ’ αυτό το πρότυπο. Μόνο που, όπως τόσο γλαφυρά γράφει ο Σνάιντερ, το μελάνι αυτής της μυθοπλασίας στη συνέχεια έγινε το αίμα. Εγκαινιάζεται έτσι το όραμα για μια ελεγχόμενη «κυρίαρχη» δημοκρατία. Ενορχηστρωτής τού να γίνει ο Πούτιν ο ηγέτης αυτής της «δημοκρατίας» ήταν ο ημιτσετσενικής καταγωγής σύμβουλος επικοινωνίας του Βλαντισλάβ Σουρκόφ. Μεθοδικά από το 2001, χρονιά πρώτης «εκλογής» του Πούτιν έως σήμερα στήνεται το προφίλ του ηγέτη «λυτρωτή», του αιώνιου ηγέτη της αιωνιότητας.

Ο Πούτιν γίνεται ο κατά τον Ίλιν ιδανικός «δημοκρατικός δικτάτορας». Το 2008 κάνει ένα «διάλειμμα» και γίνεται πρωθυπουργός για να αλλάξει το Σύνταγμα το 2012 και να ξαναγίνει πλέον αιώνιος πρόεδρος. Οι εκλογές πλέον γίνονται υμνητική του ηγέτη τελετουργία. Το 2000, έτος που ο Πούτιν έγινε πρόεδρος για πρώτη φορά, αυτή η τελετουργία χρειαζόταν ένα εχθρό. Τον βρήκε στην Τσετσενία. Από το 2012 αυτός ο εχθρός γίνεται η ανεξάρτητη Ουκρανία. Αυτή, σε άρθρο του Πούτιν τον Ιανουάριο του 2012, παρουσιάζεται ως συνιστώσα του μεγάλου ρωσικού λαού και έθνους. Η Δύση δεν έδωσε τότε μεγάλη σημασία στα παραληρήματα του ρώσου «λυτρωτή». Αργότερα θα συνειδητοποιήσει ποιο ήταν το γεωπολιτικό του «όραμα». Η Ρωσία δεν είναι απλό κράτος αλλά πολιτισμική οντότητα που δεν μπορεί να επιτρέψει να υπάρχουν άλλοι λαοί όπως οι Λευκορώσοι και οι Ουκρανοί, αφού αυτοί αποτελούν αναπόσπαστο τμήμα αυτής της πολιτισμικής οντότητας. Ο Βλαντίμιρ γίνεται ο απευθείας απόγονος του ηγεμόνα των Ρως, φυλή σκανδιναβικής καταγωγής, που το όνομά του ήταν Βολοντίμιρ/Βάλντεμαρ. Ο Πούτιν παρουσιάζει αυτούς τους Σκανδιναβούς ως Ρώσους. Ειρωνεία της ιστορίας; Ο Ζελένσκι ονομάζεται Βολοντίμιρ.

Με τέτοιες «μάτσο» φωτογραφίσεις προσπάθησε ο Πούτιν να χτίσει το προφίλ του σκληροτράχηλου ηγέτη, που στέκεται απέναντι στην «εκφυλισμένη και ομοφυλόφιλη» Δύση.

Στην τρίτη χρονιά-σταθμό, το 2013, το δίλημμα που τίθεται είναι «ενοποίηση ή αυτοκρατορία». Και η απάντηση είναι: αυτοκρατορία. Η Ουκρανία γίνεται ο πρώτος στόχος για την αναβίωση της Ρωσικής Αυτοκρατορίας. Εχθρός αυτής της αναβίωσης είναι το κράτος δικαίου και αντίπαλός του η ΕΕ. Τότε πλέον υιοθετείται μια επιθετική στάση απέναντι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Έτσι ξεκινά η συμμαχία του Πούτιν με την ευρωπαϊκή ακροδεξιά για την οποία η Ρωσία είναι το πρότυπο για την Ευρώπη και όχι η Ευρώπη για τη Ρωσία. Ενώ μέχρι το 2011 η ΕΕ και οι ΗΠΑ δεν αποτελούσαν απειλή για τη Ρωσία του Πούτιν, από το 2012 και ύστερα γίνονται ο μεγάλος εχθρός του ευρασιατικού οράματος. Ο Πούτιν υποστήριξε τότε πως η Ρωσία δεν θα μπορούσε ποτέ να γίνει μέλος της ΕΕ λόγω του δικού της ξεχωριστού ρόλου στην εξέλιξη του αυθεντικού ευρασιατικού πολιτισμού. Η Ευρασία που ξεκινά από τις ακτές του Ατλαντικού και φτάνει έως τις ακτές του Ειρηνικού, «από τη Λισαβόνα έως το Βλαδιβοστόκ», υπό την ηγεμονία βεβαίως της Ρωσίας και του ιδίου, είναι αυτό στο οποίο πιστεύει ο Πούτιν. Αρωγός του σ’ αυτό το ευρασιατικό όραμα είναι ένας άλλος θεωρητικός. Ο Λεβ Γκουμιλιόφ (1912-1992), εθνολόγος και πρόδρομος της ιδέας της Ευρασίας. Αν μη τι άλλο, τουλάχιστον ο Πούτιν διαβάζει. Κατά τον Γκουμιλιόφ, οι Ρώσοι έχουν μογγολικές ρίζες που τους προστατεύουν από την εκφυλιστική επιρροή της Δύσης της ασυδοσίας και της κυριαρχίας των ομοφυλόφιλων (sic). Κανείς βεβαίως δεν πρέπει να παραβλέπει πως το όραμα του Γκουμιλιόφ για την Ευρασία βρίθει και αντισημιτικών αναφορών. Ο Ντούγκιν, ο άλλος αγαπημένος του Πούτιν, προέβλεπε το 2009 «σύγκρουση για την Κριμαία και την ανατολική Ουκρανία». Βουλωμένο γράμμα διάβαζε; Κατά τον Ντούγκιν «η Δύση είναι το σημείο του πλανήτη όπου έπεσε ο Εωσφόρος, η καρδιά του παγκόσμιου καπιταλιστικού χταποδιού» (σ. 136). Από το 2012 και ύστερα οι θεωρητικοί του ρωσικού φασισμού εξοπλίζουν τον «αντιναζιστή» Πούτιν, ο οποίος αναπολεί την εθνική κληρονομιά «των αναπεπταμένων εκτάσεων της ρωσικής γης». Όπως δείχνει η συνέχεια «η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν αντιλήφθηκε αμέσως ποιο ήταν το πραγματικό διακύβευμα στην Ουκρανία» (σ. 163).

Κατά τον Γκουμιλιόφ, οι Ρώσοι έχουν μογγολικές ρίζες που τους προστατεύουν από την εκφυλιστική επιρροή της Δύσης της ασυδοσίας και της κυριαρχίας των ομοφυλόφιλων (sic)

Αυτό φάνηκε καθαρά το 2014, την τέταρτη χρονιά-σταθμό, υπό το δίλημμα «καινοτομία ή αιωνιότητα» και την πρώτη εισβολή στην Ουκρανία. Βεβαίως οι προειδοποιητικές βολές αυτής της εισβολής είχαν δοθεί το 2008 στη Γεωργία-Νότια Οσετία-Αμπχαζία και την προηγηθείσα, το 1992, σιωπηρή κατάληψη της Υπερδνειστερίας. Την εισβολή στην ανατολική Ουκρανία και την Κριμαία, πέραν των τριών πηγών του πουτινισμού – χριστιανικός ολοκληρωτισμός του Ίλιν, ευρασιανισμός του Γκουμιλιόφ, ευρασιατικός ναζισμός του Ντούγκιν–, προετοίμασε και η ναζιστική Λέσχη Ιζμπόρσκ του συνομιλητή του Πούτιν φασίστα συγγραφέα Αλεξάντερ Προχάνοφ. Αφορμή για την εισβολή έδωσε η ανατροπή του Γιανουκόβιτς, φιλορώσου προέδρου της Ουκρανίας, από τον οποίο η Μόσχα έτσι και αλλιώς ήθελε να απαλλαγεί. Ο συγγραφέας παραθέτει πάρα πολλά στοιχεία και ντοκουμέντα από την εξέγερση στο Μαϊντάν, η οποία καμία σχέση δεν είχε με φασιστικό πραξικόπημα όπως υποστήριξε ο Πούτιν και οι Ρώσοι φασίστες ομοϊδεάτες του. Ο Σνάιντερ αποκαλεί αυτή την κατάσταση «σχιζοειδή φασισμό», αφού φασίστες κατηγορούσαν και κατηγορούν τους αντιπάλους τους για ναζισμό. Η αιτιολόγηση της πρώτης εισβολής έγινε με τη βοήθεια της χειραγωγημένης ρωσικής τηλεόρασης και στηρίχθηκε σε τρεις άξονες: α) Για να προστατευτεί η ρωσική μειονότητα πρέπει η Ουκρανία να μετατραπεί σε ομοσπονδία με τη Ρωσία β) η ουκρανική κυβέρνηση πρέπει να καταγγελθεί ως φασιστική και γ) ο πόλεμος τον οποίο υποδαυλίζει η Δύση να χαρακτηριστεί ως «εμφύλιος». Ό,τι ακριβώς ακούμε και σήμερα.

Η πέμπτη χρονιά-σταθμός, το 2015, χαρακτηρίζεται από το δίλημμα «αλήθεια ή ψέματα». Κοινός παρονομαστής της ρωσικής παραπληροφόρησης είναι μια προπαγάνδα που κινείται σε δυο επίπεδα. Το πρώτο είναι η άρνηση της πραγματικότητας και το δεύτερο η εμφάνιση της Ρωσίας ως το αθώο θύμα. Με άλλα λόγια, δεν υπήρχε πόλεμος στην Ουκρανία και αν υπήρχε κάτι αυτό ήταν απόλυτα δικαιολογημένο λόγω των Ουκρανών ναζί και της γενοκτονίας των ρωσόφωνων. Έχουμε εδώ την κλασική μέθοδο του Πούτιν και των φίλων του: Η στρατηγική της αιώνιας ρωσικής αθωότητας συναντάται με την «άρνηση του προφανούς». Οι εισβολείς γίνονται θύματα και τα θύματα εισβολείς. Τα ρωσικά στρατεύματα που εισέβαλλαν στην ανατολική Ουκρανία παρουσιάζονται ως ρωσόφωνοι αντιστασιακοί στον ουκρανικό ναζισμό. Η ρωσική προπαγάνδα -προσθέτω- παρουσιάζει τις εξελίξεις σαν να είναι οι ουκρανικές πόλεις που βομβαρδίζουν ρωσικά στρατεύματα. Αυτή η «άρνηση του προφανούς» προϋποθέτει και την αναθεώρηση της ιστορίας. Η στροφή του Βολοντίμιρ των Ρως στον χριστιανισμό, το 988, παρουσιάζεται ως έτος που Ρώσοι και Ουκρανοί έγιναν ενιαίο έθνος.

Ο Πούτιν στήριξε μεθοδικά, και με οικονομική ενίσχυση, ακροδεξιές πολιτικές δυνάμεις στην Ευρώπη. Το μεγαλύτερο «πουλέν» του υπήρξε η εικονιζόμενη Μαρίν Λε Πεν. Κοινός στόχος: Η διάλυση της Ευρώπης, «εκ των έσω».

Η έκτη χρονιά-σταθμός είναι το 2016, χρονιά εκλογής του Τραμπ όπου κυριαρχεί το δίλημμα «ισότητα ή ολιγαρχία». Ο συγγραφέας μάς μεταφέρει στις Ηνωμένες Πολιτείες για να δείξει την απίστευτη διαπλοκή της Ρωσίας του Πούτιν αλλά και των εχόντων συμφέροντα εκεί (ξέπλυμα χρήματος κυρίως μέσω του χρηματιστηρίου και του real estate) Ρώσων ολιγαρχών. Εδώ ο συγγραφέας τονίζει πως ακροδεξιά «φιντάνια» σαν τους Πολ Μάναφορντ και Στιβ Μπάνον μεθοδικά έστησαν τη συμμαχία του Τραμπ με τη Ρωσία για να εκλεγεί αυτός και για να ηγεμονεύσει ιδεολογικά η Ρωσία στις ΗΠΑ. Οι δημοκρατίες –τονίζει ο υπέροχος Σνάιντερ– πεθαίνουν όταν οι πολίτες αρχίζουν να πιστεύουν πως οι εκλογές δεν θα φέρουν καμία αλλαγή. Έτσι βάδισαν προς τις εκλογές οι ΗΠΑ το 2016. Προς επίρρωση του συγγραφέα θα πρόσθετα πως η απολυτοποίηση της περιβόητης τομής «φίλοι κατά εχθρών της δημοκρατίας» ή «αντιλαϊκιστές κατά λαϊκιστών», εκλαμβάνοντας ως ίδιους και όμοιους όλους τους «φίλους της δημοκρατίας», δεν κάνει τίποτα άλλο από το να ωφελεί τους εχθρούς της. Όπου, συνεχίζει ο συγγραφέας, χάνεται το όραμα μιας καλύτερης ζωής, εκεί ανθούν τα άνθη του κακού. Η ρωσική ανάμειξη στις αμερικανικές εκλογές, κυρίως μέσω του διαδικτύου –δες το περιβόητο πίτσα-γκέιτ και τα ρωσικά τρολ– , αποσκοπούσε στο να σπρώξει το αμερικανικό πολιτικό σύστημα σε πιο αυταρχικές κατευθύνσεις που διευκολύνουν τη Ρωσία του Πούτιν να παίξει ηγεμονικό ρόλο στο παγκόσμιο στερέωμα.

Το καμπανάκι του κινδύνου

Σήμερα ευτυχώς που ηγέτης στις ΗΠΑ δεν είναι ο Τραμπ. Αλλά αν αύριο επανέλθει αυτός ή κάποιος σαν αυτόν, τι θα γίνει με τις Δημοκρατίες; Ο Σνάιντερ, σε μια ακόμη εγγυημένη από τον Ανδρέα Παππά μετάφραση, κρούει το καμπανάκι του κινδύνου για τις δημοκρατίες. Ελπίζω πως αυτό θα είναι πραγματικά καμπανάκι κινδύνου και όχι το καμπανάκι για τον τελευταίο γύρο της ακροδεξιάς προς την εξουσία. Πάντως για τον συγγραφέα, οι Αμερικανοί πολίτες απογοητευμένοι από την αφήγηση της προόδου είναι έτοιμοι να παραδοθούν σ’ αυτήν της αιωνιότητας. Είναι έτοιμοι να εκλέγουν ηγέτες που ενώ δεν μπορούν να εγγυηθούν την ανοδική κινητικότητά τους, τουλάχιστον τους προστατεύουν από τα «χειρότερα» που είναι οι Αφροαμερικανοί, οι μουσουλμάνοι και οι μετανάστες. Νομίζω όμως πως η Δύση εν έτει 2022 αφυπνίζεται, ή θέλω να ελπίζω πως αφυπνίζεται και, παρά τις φωνές των «χρήσιμων ηλίθιων» που ταυτίζουν σήμερα το θύμα με τον εισβολέα, το μέλλον της δεν θα είναι ακροδεξιό.