KANT painting

Για τη «Θεμελίωση της μεταφυσικής των ηθών» (μτφρ. Κώστας Ανδρουλιδάκης) του Ιμμάνουελ Καντ που κυκλοφορεί από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.

Κεντρική εικόνα: Πορτρέτο του Καντ, του Adolf von Heydeck © Stadtmuseum Königsberg

Του Μύρωνα Ζαχαράκη

«Δύο πράγματα γεμίζουν την ψυχή με πάντοτε καινούριο και αυξανόμενο θαυμασμό και σεβασμό, όσο συχνότερα και σταθερότερα ασχολείται μαζί τους ο στοχασμός: ο έναστρος ουρανός πάνω μου και ο ηθικός νόμος μέσα μου». Η περίφημη αυτή φράση του «μεγάλου Κινέζου της Καινιξβέργης» Immanuel Kant, αποτελεί ίσως την περιεκτικότερη διατύπωση της φιλοσοφίας του, καθώς ο θαυμασμός για τους φυσικούς νόμους του σύμπαντος συμβιβάζεται με το σεβασμό για την άτεγκτη ηθική συνείδηση των ανθρώπων. Παρά την αναμφισβήτητη δυσκολία που χαρακτηρίζει τα σημαντικότερα έργα του, το συγκεκριμένο βιβλίο, που συνοψίζει την ηθική του, είναι αρκετά βατό και με απλές διατυπώσεις και παραδείγματα από την καθημερινή ζωή.

Ο «μεγάλος Κινέζος της Καινιξβέργης» και η ηθική των απόλυτων σκοπών

Αρχικά, πρέπει να πούμε ότι η σκέψη του Καντ (1724-1804) θεμελιώνεται στη διαίρεση του κόσμου μας σε κόσμο των φαινομένων, που ο άνθρωπος προσεγγίζει και γνωρίζει, και τον κόσμο των πραγμάτων καθαυτών (νοούμενα), που του είναι εντελώς απρόσιτος. Ο φαινομενικός κόσμος διέπεται από άτεγκτους φυσικούς νόμους, σε αντίθεση με τον νοούμενο, που χαρακτηρίζεται από ελευθερία. Ο άνθρωπος είναι το ον που συγκεφαλαιώνει την αντίθεση αλλά και τη βαθύτερη συνάφεια αυτών των δύο κόσμων: από τη μια εγκλωβισμένος στη φυσική νομοτέλεια μαζί με τα υπόλοιπα όντα, από την άλλη ελεύθερος, δηλαδή ηθικά υπεύθυνος για τις πράξεις και τις αστοχίες του. Σύμφωνα με τον Καντ, αυτό που διαφοροποιεί τον άνθρωπο από τα υπόλοιπα όντα είναι το ότι εκείνος διαθέτει τη λογική ικανότητα και μπορεί να λαμβάνει ο ίδιος αποφάσεις για τις πράξεις του, στις οποίες ύστερα υπακούει. Ο άνθρωπος, ως ον, διέπεται στη φυσική του ζωή από αναγκαίους νόμους, τους οποίους μελετούν οι επιμέρους επιστήμες. Την ίδια στιγμή όμως είναι «αυτόνομος»: έχει τη δυνατότητα να θεσπίζει ο ίδιος τους «νόμους», δηλαδή τις κανονιστικές αρχές που καθορίζουν τις πράξεις του.

Αν η μη τήρηση των υποσχέσεων γενικευόταν ως καθολικός νόμος, τότε αυτομάτως θα οδηγούμασταν σε λογική αντίφαση: σε μια τέτοια κοινωνία κανένα έλλογο ον δε θα έδινε δεσμευτική αξία στην έννοια της υπόσχεσης, αφού μπορεί κανείς να την παραβαίνει όποτε το επιθυμεί και κατά συνέπεια η ίδια η έννοια της υπόσχεσης de facto ακυρώνεται.

Αυτές οι κανονιστικές αρχές του ανθρώπου, τις οποίες ο Καντ ονομάζει προσταγές, διακρίνονται σε δύο είδη: τις υποθετικές και τις κατηγορικές. Οι υποθετικές έχουν τη μορφή «αν επιδιώκεις ένα συγκεκριμένο σκοπό, κάνε τις πράξεις που χρειάζονται για να τον πετύχεις». Πρόκειται για συνηθισμένη αρχή, που όλοι στην πραγματικότητα ακολουθούμε στην καθημερινότητά μας. Πράγματι, λέει ο Καντ, αν επιδιώκω ένα σκοπό, τότε λογικά επιθυμώ και τα μέσα που απαιτούνται για την πραγμάτωσή του. Αν λόγου χάρη θέλω να είμαι ευτυχισμένος, η λογική μου λέει ότι είναι καλύτερο να είμαι υγιής, κατά συνέπεια οφείλω να φροντίζω τη διατροφή μου και να μειώσω τις όποιες καταχρήσεις. Η υγιεινή ζωή λοιπόν είναι ένα μέσο με σκοπό την υγεία μου, η οποία με τη σειρά της είναι και αυτή μέσο για την ευτυχία μου. Σύμφωνα με τον Καντ, κάθε υποθετική προσταγή εξυπηρετεί ένα σκοπό και κάθε τέτοιος σκοπός αποτελεί μέσο για έναν άλλο σκοπό, μέχρι που φτάνουμε στον τελικό σκοπό κάθε έλλογου όντος: την ευδαιμονία. Κάθε έλλογο ον επιδιώκει πάνω από όλα να είναι ευτυχισμένο. Γι’ αυτό και η ευδαιμονία δε μπορεί παρά να αναγνωριστεί λογικά ως το ύψιστο αγαθό του ανθρώπου. Διόλου περίεργο δεν είναι λοιπόν που οι περισσότερες ηθικές διδασκαλίες στηρίζονται στην τιμωρία και την ανταμοιβή.

(...) ο παντελώς απογοητευμένος από τη ζωή άνθρωπος, αν θέλει να είναι ηθικό ον, οφείλει να αναρωτηθεί πώς θα ήταν ο κόσμος μας αν ο μη σεβασμός της ζωής (αυτοχειρία) γινόταν καθολικός νόμος.

Ωστόσο, συνεχίζει ο Καντ, υπάρχει και μια διαφορετική προσταγή, η οποία είναι απολύτως ανεξάρτητη από τιμωρίες και ανταμοιβές. Αυτή είναι η κατηγορική προσταγή και, κατά την κλασική διατύπωση του Καντ, επιτάσσει στον άνθρωπο: «πράττε έτσι, ώστε ο γνώμονας της θέλησής σου να μπορεί πάντοτε να ισχύει συγχρόνως ως αρχή μιας καθολικής νομοθεσίας». Όταν λοιπόν βρισκόμαστε ενώπιον ηθικού διλήμματος, πρέπει, σύμφωνα με το Γερμανό φιλόσοφο, να αναρωτηθούμε αν η επιλογή μας θα μπορούσε να γενικευτεί σε ολόκληρη την έλλογη ηθική ανθρωπότητα. Ένας άνθρωπος, λόγου χάρη, που θέλει να αθετήσει μια υπόσχεση που έχει δώσει, έχει υποχρέωση να αναρωτηθεί αν η πράξη του θα μπορούσε να συνάδει, ως καθολικός νόμος, με μια κοινωνία έλλογων όντων. Αν η μη τήρηση των υποσχέσεων γενικευόταν ως καθολικός νόμος, τότε αυτομάτως θα οδηγούμασταν σε λογική αντίφαση: σε μια τέτοια κοινωνία κανένα έλλογο ον δε θα έδινε δεσμευτική αξία στην έννοια της υπόσχεσης, αφού μπορεί κανείς να την παραβαίνει όποτε το επιθυμεί και κατά συνέπεια η ίδια η έννοια της υπόσχεσης de facto ακυρώνεται. Κατά συνέπεια, συμπεραίνει ο Καντ, ο ηθικός νόμος (που προκύπτει βέβαια από τη λογική σκέψη) μας επιτάσσει να τηρούμε πάντα και σε κάθε περίπτωση τις υποσχέσεις που έχουμε δώσει. Ένα ακόμη παράδειγμα που μεταχειρίζεται στο βιβλίο του, είναι εκείνο του επίδοξου αυτόχειρα. Σύμφωνα με τον Καντ, ο παντελώς απογοητευμένος από τη ζωή άνθρωπος, αν θέλει να είναι ηθικό ον, οφείλει να αναρωτηθεί πώς θα ήταν ο κόσμος μας αν ο μη σεβασμός της ζωής (αυτοχειρία) γινόταν καθολικός νόμος. Είναι φανερό ότι σε μια τέτοια περίπτωση, θα εξαφανιζόταν η έλλογη ηθική ανθρωπότητα, πράγμα αντίθετο με την κατηγορική προσταγή. Ως καλό αναγνωρίζεται επομένως καθετί που το αντίθετό του οδηγεί σε λογική αντίφαση.

PEK KANT THEMELIWSHΩστόσο, ο Γερμανός φιλόσοφος ισχυρίζεται πως υφίσταται μια ακόμη κατηγορία καθηκόντων, διαφορετικής φύσεως: μια ομάδα καθηκόντων που η παράβασή τους δε συνεπάγεται λογική αντίφαση. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα ενός ανθρώπου, που ενώ έχει την οικονομική δυνατότητα να βοηθήσει με ελεημοσύνη τους ενδεείς συνανθρώπους του, από ιδιοτέλεια δεν το πράττει. Πραγματικά, σε αυτή την περίπτωση δεν υφίσταται contradictio in terminis, αφού η μη ύπαρξη της ελεημοσύνης θα μπορούσε να γίνει καθολικός νόμος δίχως αντίφαση. Ωστόσο, συνεχίζει ο Καντ, είναι αδύνατο ένα έλλογο ον να θέλει να γίνει αυτή η αρχή καθολικός νόμος, αφού έτσι θα στερούσε από τον εαυτό του τη δυνατότητα της ελεημοσύνης. Το συμπέρασμα είναι πως εδώ υφίσταται ένα διαφορετικό καθήκον, του οποίου η παραβίαση δεν είναι λογικά αντιφατική, αλλά απλώς απευκταία. Κατά συνέπεια και η υπακοή σε αυτό δεν είναι λογικά αναγκαία, αλλά απλώς αξιέπαινη. Το συμπέρασμα του Καντ είναι πως υπάρχουν δύο τάξεις καθηκόντων: τα τέλεια, που είναι λογικά αναγκαία και μια πιθανή παραβίασή τους θα ήταν αντιφατική, και τα ατελή, που δεν είναι αναγκαία, είναι όμως πραγματικά αξιέπαινα. Γίνεται έτσι εμφανής η ξεχωριστή αξία που αποδίδει ο Καντ στον άνθρωπο ως το μοναδικό ον με ελευθερία, δυνατότητα δηλαδή να θέτει τους ίδιους τους ηθικούς σκοπούς, ως νόμους στους οποίους υπακούει. Κάθε άνθρωπος επίσης είναι ένας ξεχωριστός σκοπός και γι’ αυτό δε θα πρέπει να αντιμετωπίζεται ποτέ αποκλειστικά ως μέσο.

Έχει εύστοχα επισημανθεί πως ο Καντ ανατρέπει μια μακρά παράδοση ηθικής φιλοσοφίας από την εποχή του Σωκράτη, καθώς αναγνωρίζει ρητά πως δεν είναι η ανθρώπινη λογική που αποφασίζει για το καλό και το κακό, αλλά η βούληση. Για τον Καντ, κάθε φυσιοκρατική ηθική λησμονεί την ανθρώπινη ελευθερία και το γεγονός ότι η φύση αποτελεί έναν μηχανισμό με αίτιο και αποτέλεσμα, όπου δεν υφίσταται χώρος για καμία ελεύθερη επιλογή. Αν αξίζει κάτι στα ανθρώπινα όντα, σύμφωνα με τον Καντ, αυτό είναι η αδέσμευτη βούληση. Η επιμονή στην αδέσμευτη από εξωτερικές επιρροές βούληση οδηγεί όμως συνάμα στην αποδέσμευση του ηθικώς καλού από κάθε υπόσχεση ευδαιμονίας. Πραγματικά, ενώ η ηθική φιλοσοφία από την εποχή του Σωκράτη, ταύτιζε το ερώτημα για την αρετή με το ερώτημα για την ευδαιμονία, ο Καντ είναι ο πρώτος μεγάλος ηθικός φιλόσοφος που τα διαχωρίζει, θεσπίζοντας μια αυστηρή δεοντοκρατία, ανεξάρτητη από κάθε αξιομισθία και ανταμοιβή. Η ηθική, θεωρεί, δεν είναι κατάλληλη να μας καταστήσει ευτυχισμένους, αλλά μονάχα άξιους της ευτυχίας. Ας μην ξεχνάμε άλλωστε τη σταθερή πεποίθηση του Καντ πως η ηθική δε μας δείχνει το πώς πράττουν οι άνθρωποι στην πραγματικότητα, αλλά το πώς θα έπρεπε να πράττουν.


* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι υποψήφιος διδάκτωρ Φιλοσοφίας.

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Το τάνγκο» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (κριτική) – Ένα δοκίμιο για την «αργεντίνικη ψυχή»

«Το τάνγκο» του Χόρχε Λουίς Μπόρχες (κριτική) – Ένα δοκίμιο για την «αργεντίνικη ψυχή»

Για το λογοτεχνικό δοκίμιο του Χόρχε Λουίς Μπόρχες [Jorge-Luis Borges] «Το τάνγκο» (μτφρ. Μαρία Παλαιολόγου, εκδ. Πατάκη). Κεντρική εικόνα: ο συγγραφέας Χόρχε Λουίς Μπόρχες. 

Γράφει η Λεύκη Σαραντινού

Λίγοι είναι ...

«Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» του Χάρτμουτ Ρόζα (κριτική)

«Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» του Χάρτμουτ Ρόζα (κριτική)

Για το βιβλίο του Χάρτμουτ Ρόζα «Επιτάχυνση και αλλοτρίωση» [μτφρ. Μιχάλης Κούλουθρος], που κυκλοφορεί από τις εκδ. Πλήθος. Κεντρική εικόνα: «Η εμμονή της μνήμης», Σαλβαντόρ Νταλί, 1931

Γράφει ο Γιώργος Δρίτσας

Είναι γεγονό...

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη

Για την ποίηση του Αντώνη Φωστιέρη, με αφορμή τόσο την έκδοση «Αντώνης Φωστιέρης, Άπαντα τα Ποιήματα 1970-2020» (εκδ. Καστανιώτης) όσο και την έκδοση της εκτενέστατης μελέτης του Θεοδόση Πυλαρινού «Ο ποιητής Αντώνης Φωστιέρης – Θεματικές και μορφολογικές προσεγγίσεις στο έργο του».

...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Ήλια Μπούρα: «Ό,τι ειπώνεται έχει ήδη ειπωθεί και θα ξαναειπωθεί με τις ίδιες ή διαφορετικές λέξεις»

Η Ήλια Μπούρα μας συστήθηκε πρόσφατα με την ποιητική της συλλογή «Εύκρατη ζώνη», που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Καστανιώτη. «Ένας νέος ποιητής δεν φέρνει τίποτα καινούργιο εκτός από τη βιωματική χρήση των λέξεων που υπάρχουν στη γλώσσα μας τόσες χιλιάδες χρόνια», σημειώνει, μεταξύ άλλων.

...
«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

«Mαρία Skłodowska Κιουρί» του Θέμη Μουμουλίδη, στο Σύγχρονο Θέατρο (κριτική)

Η παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» παρουσιάζεται στο Σύγχρονο Θέατρο σε σκηνοθεσία Θέμη Μουμουλίδη. Φωτογραφίες: Ελίνα Γιουνανλή.

Γράφει ο Νίκος Ξένιος

H παράσταση «Mαρία Skłodowska Κιουρί» που ανεβάζει στο Σύγχρονο Θέατ...

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες ξεπέρασε τον Θερβάντες

Σύμφωνα με έρευνα, ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες [Gabriel García Márquez} είναι ο πιο μεταφρασμένος συγγραφέας ισπανόφωνης λογοτεχνίας των τελευταίων είκοσι ετών, εκθρονίζοντας από την πρώτη θέση τον Θερβάντες [Miguel de Cervantes], δημιουργό του «Δον Κιχώτη».

Επιμέλεια: Boo...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

«Παράδεισος» του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα του Αμπντουλραζάκ Γκούρνα [Abdulrazak Gurnah] «Παράδεισος» (μτφρ. Κατερίνα Σχινά), το οποίο θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Πρώτα το αγόρι. Το λέγανε Γ...

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

«Σε πρώτο ενικό» του Χαρούκι Μουρακάμι (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση μέρους διηγήματος από τη συλλογή διηγημάτων του Χαρούκι Μουρακάμι [Haruki Murakami] «Σε πρώτο ενικό» (μτφρ. Βασίλης Κιμούλης), η οποία θα κυκλοφορήσει αυτές τις μέρες από τις εκδόσεις Ψυχογιός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

With the ...

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

«Η νοσταλγία κι εγώ» της Μάρως Βαμβουνάκη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο της Μάρως Βαμβουνάκη «Η νοσταλγία κι εγώ», που θα κυκλοφορήσει στις 24 Μαρτίου από τις εκδόσεις Αρμός.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

— Αναρωτιέμαι τι νοσταλγείς;
— …
— Νοσταλγείς κάτι που συνέβη ή κάτι πο...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Στίβεν Κινγκ: 10 αγαπημένα του βιβλία

Σε ανάρτησή του στο Goodreads, με αφορμή τα δέκα χρόνια λειτουργίας της ιστοσελίδας, ο Στίβεν Κινγκ ξεχώρισε δέκα αγαπημένα του βιβλία. Τα έργα του συγγραφέα κυκλοφορούν στα ελληνικά από τις εκδόσεις Κλειδάριθμος.

Επιμέλεια: Book Press

...
Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Ένας χρόνος πόλεμος στην Ουκρανία: Τα βιβλία για να κατανοήσουμε την Ιστορία καθώς γράφεται

Σήμερα, 24 Φεβρουαρίου 2023, συμπληρώνεται ένας χρόνος από την έναρξη του πολέμου που διεξάγει η Ρωσία στην Ουκρανία. Η ελληνική βιβλιογραφία αναπόφευκτα εμπλουτίστηκε από μελέτες και συλλογικούς τόμους, βιβλία στα οποία οι συγγραφείς των κειμένων επιχειρούν να δώσουν απαντήσεις και ερμηνείες σε γεγονότα και εξελίξε...

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Κάρσον ΜακΚάλερς: Τα 10 αγαπημένα της βιβλία

Η Αμερικανίδα πεζογράφος Κάρσον ΜακΚάλερς [Carson McCullers] είναι μία από τις σημαντικότερες εκπροσώπους του λογοτεχνικού «southern gothic». Τα μυθιστορήματά της εκτυλίσσονται στον αμερικανικό Νότο και παρουσιάζουν μοναχικούς, εκκεντρικούς χαρακτήρες που πασχίζουν να συνυπάρξουν με τους υπόλοιπους ανθρώπους.

...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

13 Δεκεμβρίου 2022 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα 100 καλύτερα λογοτεχνικά βιβλία του 2022

Έφτασε η στιγμή και φέτος για την καθιερωμένη εδώ και χρόνια επιλογή των εκατό από τα καλύτερα βιβλία λογοτεχνίας της χρονιάς που φτάνει σε λίγες μέρες στο τέλος της. Ε

ΦΑΚΕΛΟΙ