Για το βιβλίο του Κώστα Θ. Καλφόπουλου «Μικρό εγκώμιο του αστυνομικού» (εκδ. Νεφέλη). Κεντρική εικόνα: Από την ταινία «Έγκλημα στα παρασκήνια» (1960), βασισμένη στο ομότιτλο βιβλίο του Γιάννη Μαρή, σε σκηνοθεσία Ντίνου Κατσουρίδη, η Ζωρζ Σαρρή, η οποία πήρε το βραβείο του Β' γυναικείου ρόλου στο 1ο Φεστιβάλ Κινηματογράφου της Θεσσαλονίκης.
Της Νίκης Κώτσιου
Ευσύνοπτη αλλά αποκαλυπτική ανατομία της αστυνομικής λογοτεχνίας προσφέρει το Μικρό εγκώμιο του αστυνομικού (εκδ. Νεφέλη) του Κώστα Καλφόπουλου (Πειραιάς, 1956) αναλύοντας εμπεριστατωμένα και σε βάθος όλα εκείνα τα στοιχεία που συγκροτούν την ιδιαιτερότητα του αστυνομικού είδους. Ωστόσο, δεν πρόκειται για μια συμβατική πραγματεία με ακαδημαϊκό ύφος, αν και διαθέτει όλα τα εχέγγυα της σοβαρής και διεισδυτικής μελέτης. Το Μικρό εγκώμιο, ακολουθώντας την «απαράμιλλη γαλλική παράδοση των εγκωμίων», είναι μια κομψή, λεπταίσθητη σπουδή πάνω στο αστυνομικό, που συνδυάζει γοητευτικά την αμεσότητα των προσωπικών αναμνήσεων και του αυτοβιογραφικού λόγου με την κοινωνιολογική παρατήρηση και τη στοχαστική διάθεση της υπαρξιακής ενατένισης.
Το βιβλίο είναι δομημένο σαν οιονεί λεξικό με σύντομα λήμματα των τριών ή τεσσάρων σελίδων, που καταπιάνονται κάθε φορά μ’ ένα θέμα πυκνής ουσίας και σημασίας. Α: όπως αίμα, Β: όπως βία, Γ: όπως γραφή, όπως γλώσσα...
«O αναγνώστης, όπως και σ’ ένα λεξικό τσέπης, μπορεί να ξεκινήσει απ’ οποιοδήποτε λήμμα, να ανατρέξει αλλού σε βιβλία και πρωταγωνιστές –συγγραφείς και ήρωες– και αλλού σε ταινίες και σχετικά θέματα ή απλώς να το ξεφυλλίσει με τη δέουσα περιέργεια ενός ερευνητή. Κι ύστερα, να το βάλει ξανά στην τσέπη του ή να το τοποθετήσει πίσω στα ράφια της βιβλιοθήκης, εκεί που έχει τα αστυνομικά».
Μέσ’ από προσωπικές αφετηρίες του συγγραφέα, που εκκινούν από αναμνήσεις και βιώματα, ξεδιπλώνεται ένα ευρύ φάσμα θεμάτων και προβλημάτων, συνδεδεμένων με την ιδιοτυπία του αστυνομικού. Παιδικές κι εφηβικές μνήμες, αναγνώσματα και αξέχαστες εικόνες από ταινίες ή σειρές γίνονται η πρώτη ύλη για τη σύνθεση μιας ιδιωτικής μυθολογίας με τα ολοδικά της αξεπέραστα σημεία αναφοράς. Η αστυνομική αυτή μυθολογία της τρυφερής ηλικίας [που τη συναντάμε πρώτον στη Μυστηριώδη φλόγα της βασίλισσας Λοάνα (μτφρ. Έφη Καλλιφατίδη, εκδ. Ψυχογιός), του Ουμπέρτο Έκο], γίνεται στη συνέχεια πεδίο μιας αδιάκοπης κι εξαντλητικής θεωρητικής αναζήτησης και έρευνας. Το αστυνομικό ανατέμνεται, εξετάζεται, αναλύεται διεξοδικά και σφαιρικά σε όλες του τις διαστάσεις αλλά παραμένει αδιάκοπα γοητευτικό, ακόμα και όταν ο συγγραφέας επιχειρεί να ξεκλειδώσει όλα του τα μυστήρια και σε θεωρητικό επίπεδο.
Το Μικρό εγκώμιο, ακολουθώντας την «απαράμιλλη γαλλική παράδοση των εγκωμίων», είναι μια κομψή, λεπταίσθητη σπουδή πάνω στο αστυνομικό, που συνδυάζει γοητευτικά την αμεσότητα των προσωπικών αναμνήσεων και του αυτοβιογραφικού λόγου με την κοινωνιολογική παρατήρηση και τη στοχαστική διάθεση...
Στα μικρά κεφάλαια-λήμματα, που διαδέχονται με γρήγορο ρυθμό το ένα το άλλο, σαν αυτοτελή επεισόδια ενός σπονδυλωτού έργου, παρακολουθούμε εναγωνίως τις περιπέτειες του αστυνομικού είδους και τα ποικίλα φανερώματά του μέσα στον χρόνο μέχρι και τη σημερινή εκδοτική κατίσχυσή του, που έχει ξεπεράσει κάθε προσδοκία. Αναλύεται ολόκληρη η πανσπερμία των υπο-ειδών και χαρτογραφείται το αρχιπέλαγος του αστυνομικού με έμφαση στις πιο αντιπροσωπευτικές περιπτώσεις (pulp fiction, Nordic Noir, Σιμενόν κ.ά).
Η οπτική του συγγραφέα δεν μένει στο προφανές αλλά επιχειρεί να συγκροτήσει μια γενεαλογία και να εντοπίσει τις απαρχές. Η τεκμηρίωση γίνεται μέσ’ από θεωρητικά έργα αναφοράς από τη λογοτεχνία, τον κινηματογράφο και τη σχετική ξενόγλωσση βιβλιογραφία, μ’ ένα ύφος εξόχως λογοτεχνικό και ονειρικό, που πυροδοτεί συνειρμούς και μας μεταφέρει τη ζέση και το ασίγαστο ενδιαφέρον του ερευνητή.
Γοητευτική περιπλάνηση στη χώρα του αστυνομικού
Η προνομιακή σχέση της νουάρ λογοτεχνίας με τον κινηματογράφο γίνεται αφορμή για μια σειρά από εμπνευσμένα κείμενα που ξεδιπλώνουν ολόκληρες σεκάνς από αγαπημένες ταινίες (πρωτίστως, τον εμβληματικό Τρίτο άνθρωπο), ενώ παράλληλα ανιχνεύουν στη σχέση έρωτα/θανάτου, το αρχετυπικό στοιχείο που διέπει κάθε αστυνομική ιστορία.
Η ελληνική περίπτωση του Γιάννη Μαρή και του Πέτρου Μάρκαρη αποτελεί ένα από τα πάγια ερευνητικά ενδιαφέροντα του Καλφόπουλου και η κοινωνιολογική προσέγγιση του αστυνόμου Μπέκα και του αστυνόμου Χαρίτου, με την ευφυή τοποθέτησή τους στα πολιτικοκοινωνικά συμφραζόμενα της εποχής τους, πραγματικά εντυπωσιάζει. Με την εξαιρετική εποπτεία που διαθέτει, ο Καλφόπουλος συγκρίνει επίσης τον Μπέκα με αλλοεθνείς και ομοεθνείς ομολόγους του και διαπιστώνει σημαίνουσες ομοιότητες και διαφορές (Μαιγκρέ, Στούντερ, Κολόμπο).
Ο συγγραφέας επιστρατεύει και συνδυάζει ευφυώς αφηγηματολογία, ιστορία, αισθητική, σπουδές φύλου, θεωρία του κινηματογράφου και πολλά ακόμη παρέχοντας μιαν εντυπωσιακά πολυπρισματική θεώρηση, που αναδεικνύει την πολυπλοκότητα και τη συνθετότητα της παρεξηγημένης και παραγκωνισμένης μέχρι πρότινος αστυνομικής λογοτεχνίας.
Εξετάζεται επίσης η αδιάφορη ή απαξιωτική θέση της εγχώριας αριστερής διανόησης έναντι της αστυνομικής λογοτεχνίας (με τις εξαιρέσεις του Γκράμσι, του Μαντέλ και του Έκο) μαζί με τη γενικότερη τάση συλλήβδην απόρριψης της ποπ κουλτούρας, που σηματοδοτεί μιαν αδιανόητη δυσανεξία απέναντι σε ζωντανές, δυναμικές κουλτούρες.
Το Μικρό εγκώμιο του αστυνομικού χρησιμοποιεί με ευχέρεια μια πλειάδα θεωρητικών εργαλείων αντλημένων κυρίως από το οπλοστάσιο της μετανεωτερικότητας και των πολιτισμικών σπουδών, προκειμένου να αιχμαλωτίσει και να αποκρυσταλλώσει τα κυρίαρχα χαρακτηριστικά ενός είδους, που διαρκώς μεταλλάσσεται μέσα στον χρόνο χωρίς όμως να χάνει τον πυρήνα του. Ο συγγραφέας επιστρατεύει και συνδυάζει ευφυώς αφηγηματολογία, ιστορία, αισθητική, σπουδές φύλου (εξαιρετικό το δοκίμιο για τις μοιραίες γυναίκες), θεωρία του κινηματογράφου και πολλά ακόμη παρέχοντας μιαν εντυπωσιακά πολυπρισματική θεώρηση, που αναδεικνύει την πολυπλοκότητα και τη συνθετότητα της παρεξηγημένης και παραγκωνισμένης μέχρι πρότινος αστυνομικής λογοτεχνίας. Το εύρος αλλά και το βάθος της έρευνας είναι θαυμαστό, η επεξεργασία γίνεται με τους όρους και τις προϋποθέσεις που ορίζει η επιστημονική μέθοδος, το ύφος είναι συναρπαστικά φιλικό και δημιουργεί ατμόσφαιρα οικειότητας, παρά τη σοβαρότητα και την αυστηρότητα του εγχειρήματος.
Στο Μικρό εγκώμιο του αστυνομικού, το δοκίμιο συνδυάζεται με τη λογοτεχνία αξιώσεων και σε κάθε σελίδα, η απόφανση συνοδεύεται πάντα από λελογισμένη συγκίνηση μπροστά στα φανερώματα μιας τέχνης, που δεν παύει ποτέ να εκπλήσσει με το μυστήριο και την αδιάλειπτη γοητεία της. Βαθύς γνώστης του αστυνομικού, έμπειρος συγγραφέας και δοκιμιογράφος ο ίδιος, ο Κώστας Καλφόπουλος συνδυάζει αρμονικά την επιστήμη με τη λεπτότητα του λογοτεχνικά επεξεργασμένου και καλλιτεχνημένου ύφους προχωρώντας σε μια σημαντική, πρωτότυπη για τα ελληνικά δεδομένα, και συγχρόνως απολαυστική κατάθεση με πολύ ιδιαίτερη αύρα.
* Η ΝΙΚΗ ΚΩΤΣΙΟΥ είναι φιλόλογος.
Απόσπασμα από το βιβλίο
«Ο Μπέκας ενσαρκώνει με απόλυτη συνέπεια τον νεοελληνικό μικροαστισμό, με τη γαλλική σημασία του όρου (Petite bourgeoisie): διεισδύει αμήχανα, ενίοτε άτσαλα, στα ακριβά διαμερίσματα της καλής κοινωνίας στο Κολωνάκι ή στις επαύλεις του Ψυχικού και της Εκάλης, δεν σκαμπάζει γρι από σύγχρονη τέχνη –ο δημιουργός του όμως κατείχε αρκετούς πίνακες γνωστών Ελλήνων ζωγράφων–, αντιπαθεί τους σνομπ της εποχής και, συνήθως, αντιπαρατίθεται, ως διώκτης του Κακού, με τον κοσμοπολιτισμό και τον αμοραλισμό μιας “ανώτερης” κοινωνικής τάξης, μέλη της οποίας κρύβουν ένοχα μυστικά από την περίοδο της Κατοχής και φανερώνουν αδηφάγα απληστία μπροστά στον εύκολο πλουτισμό είτε μέσω κληρονομιάς είτε αναζητώντα κάποιο χαμένο θησαυρό».
