augustinos kentriki

Για τη μελέτη του Fredericκ C. Copleston «Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας» (μτφρ. Γιάννης Δημητρακόπουλος, εκδ. Gutenberg).

Του Μιχάλη Μακρόπουλου

Η Ιστορία της μεσαιωνικής φιλοσοφίας του Frederick Copleston, μια πραγμάτευση της φιλοσοφικής σκέψης σε τούτη τη μακρά και ως ένα βαθμό χαώδη και σκοτεινή περίοδο, έχει δύο αρετές (δεν είναι οι μόνες του βιβλίου): κατά πρώτον είναι γραμμένη έτσι ώστε να μπορεί να διαβαστεί από τον γενικό αναγνώστη, παραμένοντας διεξοδική τόσο όσο χρειάζεται, εκθέτοντας τον βίο, τη σκέψη και τις θεωρίες των μεσαιωνικών θεολόγων και στοχαστών –χριστιανών, μωαμεθανών και Εβραίων– με τρόπο που είναι μεν συνοπτικός, αλλ’ από την άλλη είναι σαφής και με μια πληρότητα· και κατά δεύτερον είναι μεταφρασμένη με ακρίβεια και κέφι από τον Γιάννη Δημητρακόπουλο (το δεύτερο είναι μια αρετή που δεν περιμένεις απαραιτήτως να βρεις σ’ ένα φιλοσοφικό βιβλίο).

Και δίνει επίσης μια απάντηση, πιστεύω, στην ερώτηση: γιατί να διαβάζουμε φιλοσοφία; Μα γιατί, ακόμα κι αν ένα επιχείρημα ηχεί παρωχημένο κι αβάσιμο στα δικά μας σημερινά αφτιά, τελικά ό,τι μετρά πιο πολύ είναι η ευφυΐα που στηρίζει αυτό το επιχείρημα. Οι καλύτεροι μεσαιωνικοί φιλόσοφοι δεν ήταν σε καμία περίπτωση λιγότερο ευφυείς από τους μεταγενέστερους, λιγότερο θεοκεντρικούς και περισσότερο «κοντινούς» μας. Μάλιστα, η πέδη της θεολογίας οδήγησε σε μια εκλέπτυνση της λογικής σκέψης, και ορθά λέει στο βιβλίο του ο Copleston (σ.459) πως «η τυπική Λογική του δέκατου τρίτου και του δέκατου τέταρτου αιώνα υπήρξε το υψηλότερο σημείο στο οποίο έφτασαν οι λογικές έρευνες μέχρι τον δέκατο ένατο αιώνα».

Αν κι ο Αυγουστίνος ανήκει ακόμα στην αρχαιότητα, και στο έργο του καταρχάς και κατ’ αρχήν θεολογεί και μόνο παρεμπιπτόντως φιλοσοφεί, δεν είναι δίχως λόγο που ο Edmund Husserl στην πρώτη κιόλας σελίδα της Φαινομενολογίας της συνείδησης του εσωτερικού χρόνου γράφει: «Ακόμη και σήμερα, όποιος καταπιάνεται με το πρόβλημα του χρόνου πρέπει να μελετήσει ενδελεχώς τα κεφάλαια 14-28 του Ενδέκατου Βιβλίου των Εξομολογήσεων».

Αν κι ο Αυγουστίνος ανήκει ακόμα στην αρχαιότητα, και στο έργο του καταρχάς και κατ’ αρχήν θεολογεί και μόνο παρεμπιπτόντως φιλοσοφεί, δεν είναι δίχως λόγο που ο Edmund Husserl στην πρώτη κιόλας σελίδα της Φαινομενολογίας της συνείδησης του εσωτερικού χρόνου γράφει: «Ο πρώτος ο οποίος αισθάνθηκε σε βάθος τις τεράστιες δυσκολίες του ζητήματος [της ανάλυσης της συνείδησης του χρόνου] και μόχθησε για να τις αντιμετωπίσει ήταν ο Αυγουστίνος. Ακόμη και σήμερα, όποιος καταπιάνεται με το πρόβλημα του χρόνου πρέπει να μελετήσει ενδελεχώς τα κεφάλαια 14-28 του Ενδέκατου Βιβλίου των Εξομολογήσεων». Ο Αυγουστίνος φιλοσοφούσε, και οι θεολόγοι εξακολούθησαν τους επόμενους αιώνες να φιλοσοφούν, γιατί εντέλει αυτό είναι απλώς κάτι σύμφυτο με τη σκέψη και το νου – θα ’ταν αστείο να πιστέψει κανείς πως για χίλια χρόνια, ανάμεσα στην αρχαιότητα και την Αναγέννηση, οι νόες απλώς αποκοιμήθηκαν νανουρισμένοι από μιαν άκριτη πίστη. Η πίστη πάντοτε περνούσε από τη βάσανο της αγωνίας της ύπαρξης κι έβγαινε αναβαπτισμένη στα νάματα της λογικής. Ποιος μπορεί να αμφισβητήσει τη λεπτότητα σκέψης που υπάρχει στο περίφημο –φιλοσοφικό– επιχείρημα του Άνσελμου, του σημαντικότερου θεολόγου του ενδέκατου αιώνα, σχετικά με την ύπαρξη του Θεού:

«Πιστεύουμε, κατ’ αρχάς, ότι είσαι [ο Θεός] κάτι από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί […] Ακόμα κι ο “άφρων”, όταν μ’ ακούει να λέω τη φράση “κάτι από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί”, σίγουρα κατανοεί αυτό που ακούει· και αυτό που κατανοεί υπάρχει στον νου, άσχετα αν δεν κατανοεί ότι υπάρχει κιόλας. Γιατί άλλο είναι ένα πράγμα να υπάρχει στον νου μας κι άλλο να κατανοούμε ότι ένα πράγμα υπάρχει. Για παράδειγμα, όταν ένας ζωγράφος σκέφτεται από πριν αυτό που θα φτιάξει, το έχει, βέβαια, αυτό μέσα στον νου του, αλλά δεν σκέφτεται από τώρα ότι υπάρχει αυτό που ακόμα δεν το ’χει φτιάξει – ενώ όταν πια θα το έχει ζωγραφίσει, τότε και το έχει στον νου του και σκέφτεται ότι υπάρχει αυτό που τώρα πλέον το ’χει φτιάξει. Έτσι, λοιπόν, πείθεται ακόμα κι ο “άφρων” ότι υπάρχει τουλάχιστον μέσα στον νου κάτι από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί, αφού, όταν ακούει αυτή τη φράση, την κατανοεί, κι αφού κάθε τι που κατανοούμε υπάρχει στον νου μας. Τώρα, σίγουρα αυτό από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί, δεν είναι δυνατόν να υπάρχει μόνο στον νου. Γιατί αν δεχτούμε ότι υπάρχει μόνο στον νου, μπορεί κανείς να σκεφτεί ότι υπάρχει και στην πραγματικότητα, πράγμα το οποίο είναι μεγαλύτερο. Εάν, λοιπόν, αυτό από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν μπορεί να σκεφτεί κανείς υπάρχει μόνο στον νου, αυτό ακριβώς που είπαμε ότι τίποτα μεγαλύτερό του δεν μπορεί κανείς να σκεφτεί, θα προκύψει να είναι κάτι από το οποίο μπορεί κανείς να σκεφτεί κάτι μεγαλύτερο. Σίγουρα, όμως, αυτό δεν μπορεί να αληθεύει. Αναμφίβολα, λοιπόν, υπάρχει κάτι από το οποίο τίποτα μεγαλύτερο δεν γίνεται να σκεφτεί κανείς, και στον νου, και στην πραγματικότητα».

Βέβαια, η προσπάθεια να στριμωχτούν τα παράταιρα πόδια της πίστης και της Λογικής στο ίδιο παπούτσι γεννά παραδοξότητες όπως για παράδειγμα αυτή που διατύπωσε ο Ιωάννης της Μιρεκουρίας (1310/1315-μετά το 1347), πως ο Θεός είναι η αιτία όλων των ανθρώπινων πράξεων, ακόμα και των πράξεων των αμαρτωλών, αλλ’ απ’ αυτό δεν συνεπάγεται ότι αμαρτάνει ο Θεός, διότι αμαρτία μπορεί να διαπράξει μόνον ανθρώπινη βούληση· με το να θέλει, όμως, να μην υπάρχει ηθική ορθότητα στη βούληση του αμαρτωλού ο Θεός είναι η αιτία της πράξης του αμαρτωλού, όσο κι αν ο Θεός ο ίδιος δεν αμαρτάνει  – και ήταν επίσης επόμενο να οδηγήσει τούτη η προσπάθεια σε καταδίκες, όπως αυτή του 1277, από τον πάπα Ιωάννη ΚΑ΄, 219 προτάσεων· καταδίκη που έθιγε φιλοσόφους όπως ο Αριστοτέλης, ο Αβικκένας κι ο Αβερρόης (ο Copleston εκθέτει σε χωριστά κεφάλαια τη σκέψη αυτών των μουσουλμάνων φιλοσόφων, καθώς και Εβραίων όπως του Μωυσή Μαϊμονίδη) και ο Βοήθιος της Δακίας.

FREDERICK COPLESTON
Ο Frederick Charles Copleston ήταν Καθολικός ιερέας, φιλόσοφος και μελετητής της ιστορίας της φιλοσοφίας. Το 1948 στο ραδιόφωνο του BBC, ο Copleston πραγματοποίησε ένα φιλοσοφικό ντιμπέιτ με τον Bertrand Russell για την ύπαρξη του Θεού.

 

Μολοντούτο, ο Αριστοτέλης ήταν «ο Φιλόσοφος» για το πλείστον των μεσαιωνικών θεολόγων-φιλοσόφων, και καταρχάς για τον Θωμά Ακυινάτη (1224/1225-1274). Ο Θωμάς διέκρινε την ουσία από την ύπαρξη («Μπορώ να κατανοήσω τι σημαίνει άνθρωπος ή τι σημαίνει φοίνικας», παρατηρεί, «και όμως να αγνοώ αν υπάρχουν στον κόσμο άνθρωποι ή φοίνικες»)· απεναντίας, ο Γουλιέλμος του Όκκαμ (περ.1287-1347) δεν δέχεται πως η ουσία και η ύπαρξη διαφέρουν πραγματικά η μία από την άλλη (κι ας αναλογιστούμε εδώ όλη την περιπέτεια της σκέψης μες στους αιώνες, έως τον Σαρτρ, που φτάνει να πει ότι «η ύπαρξη προηγείται της ουσίας»). Στον Όκκαμ, όπως και τον Ιωάννη Σκότο του Δουνς, το ξυράφι της Λογικής γίνεται όσο το δυνατόν πιο κοφτερό· θεολογία και φιλοσοφία (αξεδιάλυτες στον Αυγουστίνο και σε κατοπινούς στοχαστές), έχουν ουσιαστικά διαχωριστεί πλέον, και μπορεί έτσι ο Όκκαμ να πει, σχετικά με το αν μπορεί να αποδειχθεί η ύπαρξη του Θεού, πως εξαρτάται αυτό από το νόημα που αποδίδουμε στη λέξη «Θεός»  – αν με τη λέξη αυτή εννοείται απλώς ένα αρχικό αίτιο συντήρησης του κόσμου σε ύπαρξη και ένα ον που δεν έχει ανώτερό του ως προς την τελειότητα, τότε δέχεται ότι η ύπαρξη του Θεού είναι μεταφυσικώς αποδείξιμη· αν ωστόσο με τη λέξη «Θεός» εννοείται ένα ον ύψιστο με την απόλυτη σημασία της λέξης, τέλειο, μοναδικό, άπειρο, που γνωρίζει τα πάντα και που μπορεί τα πάντα, την ύπαρξη ενός τέτοιου όντος ο Όκκαμ δεν τη θεωρεί φιλοσοφικώς αποδείξιμη (αλλά γνώσιμη μόνο διά της πίστεως).

«Η οκκαμική προσέγγιση της φιλοσοφίας», γράφει στο τέλος του βιβλίου του ο Copleston, «παρουσιάζει περισσότερες ομοιότητες με το σημερινό Αναλυτικό ρεύμα παρά π.χ. με τη σκέψη του Νίτσε ή του Καμύ». Ένας νομιναλισμός που τελικά οδήγησε επίσης στο φιλοσοφικό αντίθετό του, τον σχολαστικό μυστικισμό: στον Θωμά Κεμπήσιο (1380-1471), όταν λέει: «Αυτό που μ’ ενδιαφέρει δεν είναι να δώσω τον ορισμό της “συντριβής”, αλλά να νιώσω συντριβή για τις αμαρτίες μου» και στον λαμπρό λόγο του Ιωάννη Έκκαρτ (1260-1328), που μιλά για φυγή προς τα έσω της ψυχής προς την «ουσία», την «ακρόπολη», τον «σπινθήρα», τον «βυθό» της.

* Ο ΜΙΧΑΛΗΣ ΜΑΚΡΟΠΟΥΛΟΣ είναι συγγραφέας και μεταφραστής. Τελευταίο του βιβλίο, η νουβέλα «Η θάλασσα» (εκδ. Κίχλη).

→ Στην κεντρική εικόνα πίνακας του Philippe de Champaigne (1602–1674), στον οποίο απεικονίζεται ο Αυγουστίνος. 


Ιστορία της Μεσαιωνικής Φιλοσοφίας
FREDERICK C. COPLESTON
Μτφρ. ΓΙΑΝΝΗΣ Α. ΔΗΜΗΤΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ
Gutenberg 2020
Σελ. 648, τιμή εκδότη €35,50

 

Ακολουθήστε την bookpress.gr στο Google News και διαβάστε πρώτοι τα θέματα που σας ενδιαφέρουν.


ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

«Η βούληση του λαού» του Άλμπερτ Γουίλ (κριτική) – Συστατικό της δημοκρατίας ή επικίνδυνος μύθος;

Για το βιβλίο του Άλμπερτ Γουίλ [Albert Weale] «Η βούληση του λαού: Ένας σύγχρονος μύθος» (μτφρ. Δημοσθένης Κούλουθρος, εκδ. Επίκεντρο). Κεντρική εικόνα: © Vlad Tchompalov (Unsplash).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

...
«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

«Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» της Μόνα Σολέ (κριτική) – Ερωτικοποιήστε την ισότητα, όχι τη βία!

Για το δοκίμιο της Μόνα Σολέ [Mona Chollet] «Εφευρίσκοντας τον έρωτα ξανά: Πώς η πατριαρχία σαμποτάρει τις ετεροφυλοφιλικές σχέσεις» (μτφρ. Γιώργος Καράμπελας, εκδ. Στερέωμα). Κεντρική εικόνα: © Nathan Walker (Unsplash).

Γράφει η Ιωάννα Σπηλιοπούλου ...

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Τέρι Ίγκλετον, Γιώργος Ν. Πολίτης: Δύο βιβλία κριτικής για τον Μαρξ στον 21ο αιώνα

Για το βιβλίο του Τέρι Ίγκλετον [Terry Eagleton] «Ιδεολογία» (μτφρ. Μελέτης Λάμπρου, εκδ. Πεδίο) και του Γιώργου Ν. Πολίτη «Εξουσιαστική Αριστερά» (εκδ. Αλεξάνδρεια).

Γράφει ο Μύρων Ζαχαράκης

«Ο μαρξισμός ως ...

ΠΡΟΣΦΑΤΑ ΑΡΘΡΑ

Μαγδαληνή Ρεμούνδου: «Τα προγράμματα σπουδών που παρέχει το Μητροπολιτικό Κολλέγιο είναι προγράμματα δημόσιων Βρετανικών Πανεπιστημίων»

Μαγδαληνή Ρεμούνδου: «Τα προγράμματα σπουδών που παρέχει το Μητροπολιτικό Κολλέγιο είναι προγράμματα δημόσιων Βρετανικών Πανεπιστημίων»

Μιλήσαμε με την κα Μαγδαληνή Ρεμούνδου, Κοσμήτορα της Σχολής Πολιτισμού, στο Μητροπολιτικό Κολλέγιο, για τη Σχολή Πολιτισμού και Επικοινωνίας του Κολλεγίου, που έχει ήδη ξεχωρίσει με τα ποιοτικά της προγράμματα σε τομείς όπως η σκηνοθεσία, η δημιουργική γραφή ή η δημοσιογραφία. 

Συνέντευξη στον ...

Έφυγε από τη ζωή ο βραβευμένος Σύριος συγγραφέας Χάλιντ Χαλίφα

Έφυγε από τη ζωή ο βραβευμένος Σύριος συγγραφέας Χάλιντ Χαλίφα

Ο Χάλιντ Χαλίφα [Khaled Khalifa], ένας από τους γνωστότερους συγγραφείς της Συρίας, έφυγε από τη ζωή στις 30 Σεπτεμβρίου, σε ηλικία 59 ετών, από καρδιακή ανακοπή. Το βιβλίο του «Ο θάνατος είναι ζόρικη δουλειά» κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Καστανιώτη, σε μετάφραση Αγγελικής Σιγούρου.

...
Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου: Μαδρίτη, Φρανκφούρτη, Σάρζα, Γουαδαλαχάρα – Τέσσερις σταθμοί για το ελληνικό βιβλίο

Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου: Μαδρίτη, Φρανκφούρτη, Σάρζα, Γουαδαλαχάρα – Τέσσερις σταθμοί για το ελληνικό βιβλίο

Η χώρα μας θα πάρει μέρος σε τέσσερις Διεθνείς Εκθέσεις Βιβλίου έως το τέλος του 2023. Στην αποστολή μετέχουν συγγραφείς, μεταφραστές, κριτικοί λογοτεχνίας, πανεπιστημιακοί, εκδότες, πολιτιστικοί οργανισμοί και φορείς.

Επιμέλεια: Book Press

Μαδρίτη, Φρ...

ΠΡΟΔΗΜΟΣΙΕΥΣΕΙΣ

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

«Ο μάγος» του Κολμ Τόιμπιν (προδημοσίευση)

Προδημοσίευσητο από το μυθιστόρημα του Κολμ Τόιμπιν [Colm Tóibín] «Ο μάγος» (μτφρ. Αθηνά Δημητριάδου), το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 9 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Ίκαρος.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Λίμπεκ, 1892

Η ορχήστρα έπαιζε το Πρ...

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

«Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» του Σον Μπίθελ (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το βιβλίο του Σον Μπίθελ [Shaun Bythell] «Όσα σκέφτεται ο βιβλιοπώλης σου για σένα» (μτφρ. Μαριάννα Καλέμη) το οποίο θα κυκλοφορήσει στις 18 Οκτωβρίου από τις εκδόσεις Key Books.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Τύπος τρία

ΕΙΔΟΣ: PARENTE...

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

«Οδός Ευτυχίδου» της Χρύσας Φάντη (προδημοσίευση)

Προδημοσίευση αποσπάσματος από το μυθιστόρημα της Χρύσας Φάντη «Οδός Ευτυχίδου», το οποίο κυκλοφορεί τις επόμενες μέρες από τις εκδόσεις Σμίλη.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

«Πέτρο;»
«Εμένα φωνάζεις, γιαγιά;»
«Εσένα, γιε μου. Πάμε να δούμε τη θ...

ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Μεσογειακό νουάρ, δικαστικό θρίλερ, whodunnit κι ένα ασήμαντο περιστατικό: 4 δυνατά ευρωπαϊκά αστυνομικά μυθιστορήματα

Τέσσερα πρόσφατα αστυνομικά μυθιστορήματα ανανεώνουν τις γνωστές υποκατηγορίες της αστυνομικής λογοτεχνίας. «Η σκοτεινή μούσα» του Άρμιν Έρι, «Ο κώδικας του θησαυρού» της Τζάνις Χάλετ, «Θάνατος ενός ταξιδιώτη» του Ντιντιέ Φασέν και «Η στρατηγική του πεκινουά» του Αλέξις Ραβέλο.

Γράφει η Χίλ...

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ.

Επιμέλεια: Κώστας Αγοραστός

Επιλέξαμε και φέτος όχι την εξαντλητική παρουσίαση των νέων εκδόσεων αλλά την στ...

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

22 σημαντικοί συγγραφείς που έγραψαν μόνο ένα μυθιστόρημα

Τι κοινό θα μπορούσε να έχει η Έμιλι Μπροντέ [Emily Brontë] με τον Χουάν Ρούλφο [Juan Rulfo] και τον εικονιζόμενο Άρη Αλεξάνδρου; Και οι τρεις τους, όπως και πολλοί ακόμα σημαντικοί συγγραφείς, έγραψαν και εξέδωσαν ένα μόνο μυθιστόρημα στη διάρκεια της ζωής τους, που ωστόσο αρκούσε για να τους καθιερώσει στο λογοτεχ...

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

ΠΡΟΘΗΚΕΣ

Newsletter

Θέλω να λαμβάνω το newsletter σας
ΕΓΓΡΑΦΗ

ΣΥΓΓΡΑΦΕΙΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΟΥ ΜΗΝΑ

22 Σεπτεμβρίου 2023 ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ

Τα βιβλία του φθινοπώρου 2023: Τι θα διαβάσουμε τις μέρες που έρχονται

Επιλογές από τις προσεχείς εκδόσεις ελληνικής και μεταφρασμένης πεζογραφίας, ποίησης, βιογραφιών, θεάτρου, δοκιμίων, μελετών και γκράφικ νόβελ. Επιμέλεια: Κώστας Αγορα

ΤΑ ΠΙΟ ΔΗΜΟΦΙΛΗ ΤΗΣ ΧΡΟΝΙΑΣ

ΦΑΚΕΛΟΙ