Μαρξ και μαρξισμός, του Γκρέγκορι Κλέις – το «φάντασμα» του Καρλ Μαρξ στον 21ο αιώνα

«Οι φιλόσοφοι προσπαθούσαν πάντα να ερμηνεύσουν τον κόσμο, το θέμα είναι να τον αλλάξουμε», «προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε», «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Είναι μονάχα ορισμένες από τις πιο γνωστές ρήσεις, από τις οποίες οι περισσότεροι αναγνωρίζουμε τον Καρλ Μαρξ, μια από τις πιο αμφιλεγόμενες προσωπικότητες όλων των εποχών. Μέχρι σήμερα τα ερωτήματα γύρω από το πρόσωπό του παραμένουν επίκαιρα. Ήταν ο Μαρξ, όπως λένε, «μαρξιστής»; Άραγε θα αναγνώριζε την κοσμοθεωρία του σε κάποιον από τους διαφόρων αποχρώσεων μαρξισμούς; Τι σχέση άραγε έχει ένα ιδανικό υπέρ της ανθρώπινης χειραφέτησης με τα αγκαθωτά συρματοπλέγματα που υψώθηκαν στο όνομά του; Σε τελική ανάλυση, τι ήταν ο ίδιος ο Μαρξ; Προφήτης, επιστήμονας ή επαναστάτης;

Σύμφωνα με το βιβλίο του καθηγητή Γκρέγκορι Κλέις (Gregory Claeys), ο κορυφαίος Γερμανός στοχαστής υπήρξε με τον τρόπο του όλα τα παραπάνω, ενώ το ερώτημα για το κατά πόσο συνδέεται με τα διάφορα κινήματα που πήραν το όνομά του, μένει μάλλον αναπάντητο. Το βιβλίο εξετάζει όσα είπε πραγματικά ο Μαρξ, όσα δεν είπε, καθώς και το αν αυτά έχουν κάποια αξία σήμερα. Συγκεκριμένα, στο πρώτο μέρος του εξετάζεται η θεωρητική διαμόρφωση της μαρξιστικής ιδεολογίας, στο δεύτερο αναλύονται τα διάφορα κομμουνιστικά καθεστώτα ανά την υφήλιο, και στο τέλος γίνεται μια συζήτηση σχετικά με το αν και κατά πόσον η σκέψη του Μαρξ διατηρεί ακόμα την αξία της.

Το βιβλίο εξετάζει όσα είπε πραγματικά ο Μαρξ, όσα δεν είπε, καθώς και το αν αυτά έχουν κάποια αξία σήμερα.

Αρχικά, ο Κλέις χωρίζει την ιστορία του μαρξισμού σε επτά στάδια: αυτό των Μαρξ και Ένγκελς, εκείνο του ρεφορμισμού (ως το 1914), της Ρωσικής Επανάστασης και του καθεστώτος που προέκυψε από αυτή (1917-1937), ύστερα έρχεται η κινεζική επανάσταση (1949), η ανάδυση του μαρξισμού-λενινισμού σε όλο τον Τρίτο Κόσμο, έπειτα το στάδιο της απολίθωσης (1950-1980) και, τέλος, το στάδιο της κατάρρευσης των μαρξιστικών δογμάτων (1989-1991). Σύμφωνα με τον ίδιο, σε καθένα από αυτά τα στάδια η επιρροή του Μαρξ διαρκώς ξεθώριαζε, μέχρι την αναβίωσή της στη Δύση κατά τη δεκαετία του ’60, με την ευρύτατη επιρροή των πρώιμων κειμένων του Μαρξ για την αλλοτρίωση. Το σημαντικότερο και το πλέον καθοριστικό από όλα είναι φυσικά αυτό των Μπολσεβίκων, καθώς σηματοδότησε την πρώτη και μεγαλύτερη απόπειρα εφαρμογής των κομμουνιστικών ιδανικών στον κόσμο. Αλλά ας πάρουμε την ιστορία από την αρχή.

Όπως έχει διαπιστωθεί, τρεις ήταν οι μεγάλες δεξαμενές που διαμόρφωσαν τη σκέψη του Μαρξ: η γερμανική φιλοσοφία, τα γαλλικά κοινωνικά κινήματα και η πολιτική οικονομία που αναπτύχθηκε στη Μεγάλη Βρετανία. Σύμφωνα με τον Κλέις, ο Μαρξ ήταν ένας συνεχιστής του νεωτερικού προτάγματος χειραφέτησης του ανθρώπινου γένους, ένα γνήσιο αλλά και αιρετικό τέκνο του σπουδαίου στοχαστή Γκέοργκ Βίλχελμ Φρίντριχ Χέγκελ (G.F.W. Hegel). Στον πυρήνα της φιλοσοφίας του Χέγκελ βρισκόταν η θέση του, κατά την οποία η ανθρώπινη ιστορία δεν είναι παρά μια διαρκής προοδευτική πορεία του Παγκόσμιου Πνεύματος προς όλο και πληρέστερη αυτοσυνειδησία. Κάθε επιμέρους κατάσταση αυτής της πορείας ανατρέπεται αλλά και συμπληρώνεται από την επόμενη, μέσα στο τριμερές σχήμα θέση-αντίθεση-σύνθεση. Από αυτή την οπτιμιστική βάση, ο εγελιανός ιδεαλισμός κατέληγε σε ένα ανεπιφύλακτο εγκώμιο για την εποχή του, δηλαδή την Πρωσία του 19ου αιώνα.

Ο «Θεός», θα πει ο Μπάουερ και στη συνέχεια ο Φόιερμπαχ, είναι στην πραγματικότητα η προβολή των ανθρώπινων επιθυμιών από το ενθάδε στο επέκεινα.

Ωστόσο, ακόμη και στην εποχή εκείνη συνέχιζε να υπάρχει λογοκρισία, αυταρχισμός, ενώ η ανισότητα δεν φαινόταν να υποχωρεί. Έτσι, οι υποστηρικτές του Χέγκελ διχάστηκαν σε δύο μεγάλες ομάδες: από τη μια μεριά ήταν οι Δεξιοί Εγελιανοί, που εξυμνούσαν την κοινωνική πρόοδο της εποχής τους, ενώ οι Αριστεροί (ή Νεαροί) Εγελιανοί είχαν μια διαφορετική ερμηνεία του Χέγκελ. Σύμφωνα με αυτούς, η πρόοδος της ιστορίας είναι μια κατάσταση σε εξέλιξη και υπάρχουν ακόμη πολλά να γίνουν για τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας. Επιφανέστεροι εκπρόσωποι αυτής της δεύτερης ομάδας ήταν οι Μπρούνο Μπάουερ (Bruno Bauer), Λούντβιχ Φόιερμπαχ (Ludwig Feuerbach), Μαξ Στίρνερ (Max Stirner) και φυσικά ο ίδιος ο Μαρξ. Ένα ακόμη σημείο τριβής μεταξύ των δύο ομάδων, στενά συνδεδεμένο με την πολιτική, ήταν η θρησκεία: ενώ οι Δεξιοί την υπερασπίζονταν, οι Αριστεροί προέβαλαν μια κριτική σύμφωνα με την οποία η θρησκεία δεν αποτελεί παρά την εξωτερικευμένη ανθρώπινη συνείδηση. Ο «Θεός», θα πει ο Μπάουερ και στη συνέχεια ο Φόιερμπαχ, είναι στην πραγματικότητα η προβολή των ανθρώπινων επιθυμιών από το ενθάδε στο επέκεινα. Αυτή η προβολή σε κάτι υπερβατικό ήταν για τον Φόιερμπαχ η «αλλοτρίωση». Αν οι άνθρωποι συνειδητοποιήσουμε ότι εμείς είμαστε οι αληθινοί δημιουργοί, τότε η παραδεισένια ζωή θα γίνει δυνατή σε αυτό τον κόσμο που ζούμε. Η θεολογία έγινε έτσι ανθρωπολογία. Ωστόσο, αυτή η μεταβολή αμφισβητήθηκε από τον τρίτο της εγελιανής Αριστεράς, τον Μαξ Στίρνερ. Ο Στίρνερ άσκησε κριτική στους Μπάουερ και Φόιερμπαχ, λέγοντας ότι δεν αποδόμησαν τη θεολογία αλλά την αντικατέστησαν με μια εκκοσμικευμένη μορφή της, τη λατρεία του ίδιου του ανθρώπου. Η θέση του Στίρνερ ήταν ότι κάθε άτομο είναι απόλυτα μοναδικό και σε αέναη διαμάχη με τα υπόλοιπα. Τα ιδανικά της εγελιανής Αριστεράς έμοιαζαν να κλονίζονται και μέσα στο κίνημα προέβαλε ένα πιεστικό ερώτημα: πώς μπορεί να συμβιβαστεί ο έμφυτος εγωκεντρισμός των ανθρώπινων όντων με το όραμα για την καθολική χειραφέτηση;

Ο κομμουνισμός του δεν υπαγορευόταν από οικονομικά κριτήρια αλλά από την ανάγκη να προωθήσει το αίτημα της ανθρώπινης χειραφέτησης, που είχε προκύψει στην εγελιανή φιλοσοφική παράδοση. 

Αυτό ήταν το ερώτημα που ανέλαβε να απαντήσει ο Μαρξ και, προκειμένου να το πετύχει, στράφηκε από τον ιδεαλισμό στη σοσιαλιστική σκέψη που είχε ανθίσει μετά τη Γαλλική Επανάσταση, μελετώντας τα έργα των σοσιαλιστών θεωρητικών Φουριέ (Fourier), Κονσιντερά (Considerant), Λερού (Leroux – στον οποίο, παρεμπιπτόντως, οφείλουμε και τη λέξη «σοσιαλισμός»), Προυντόν (Proudhon), Καμπέ (Cabet) και Σεν-Σιμόν (Saint Simon). Εκείνη ακριβώς την περίοδο (1843-1845) αναδύθηκε ο Μαρξ που ξέρουμε μέχρι σήμερα: συγκεκριμένα, ξεκόβοντας οριστικά από τους Εγελιανούς, άρχισε να ασκεί κριτική προς τον ιδεαλισμό γενικότερα, αντιπαρατάσσοντάς του το όραμα για την κατάργηση της ιδιοκτησίας. Είναι ενδιαφέρον ότι ο Μαρξ κατέληξε σε αυτό το συμπέρασμα μια εποχή που δεν είχε ακόμη επισκεφθεί ούτε ένα, μας λέει ο Κλέις. Ο κομμουνισμός του δεν υπαγορευόταν από οικονομικά κριτήρια αλλά από την ανάγκη να προωθήσει το αίτημα της ανθρώπινης χειραφέτησης, που είχε προκύψει στην εγελιανή φιλοσοφική παράδοση. Αν όμως για τον Χέγκελ η ατομική ιδιοκτησία προσδιορίζει την ταυτότητα του ανθρώπου, για τον Μαρξ η απουσία ιδιοκτησίας από την πλειοψηφία των ανθρώπων συνεπάγεται την απουσία ταυτότητας. Η κατάργηση της ιδιοκτησίας είναι λοιπόν αναγκαία, υποστήριξε, επειδή ακριβώς οι υλικές συνθήκες παίζουν τον αποφασιστικότερο ρόλο σε μια κοινωνία, καθορίζοντας μέχρι και την πνευματική παραγωγή των ιδεών. Στο περίφημο έργο του με τον τίτλο Η γερμανική ιδεολογία, ο Μαρξ θα χαρακτηρίσει επικριτικά τους ιδεαλιστές αντιπάλους του ως «ιδεολόγους», δίνοντας τη σημερινή περιφρονητική σημασία στη λέξη και ανοίγοντας έτσι έναν διάλογο που ακόμη φαίνεται να μην έχει καταλαγιάσει εντελώς.

Σύντομα όμως ο Μαρξ θα αποστασιοποιηθεί και από τη σοσιαλιστική σκέψη της εποχής του, καθώς έβλεπε σε αυτή ουτοπικά οράματα και ψευδοθρησκευτικά κατάλοιπα. Αυτό που χρειαζόμαστε για να προωθήσουμε τη χειραφέτηση της ανθρωπότητας, για τον ίδιο, είναι μια ψυχρή και αντικειμενική ανάλυση των κοινωνικοοικονομικών συνθηκών, απαλλαγμένη από ηθικοθρησκευτικές παραινέσεις. Έτσι στράφηκε από τη φιλοσοφία στην επιστημονική ανάλυση της οικονομίας. Στηριγμένος στην πολιτική οικονομία, ο Μαρξ έφτασε στο συμπέρασμα ότι η αλλοτρίωση δεν είναι απλώς η απεμπόληση των ανθρώπινων ιδιοτήτων λόγω της προβολής τους στο υπερβατικό εν γένει, όπως νόμιζαν οι Νεαροί Εγελιανοί, αλλά η αναγκαστική απώλεια του προϊόντος του ανθρώπινου μόχθου, που δεν είναι άλλο από την εργασία. Ο καπιταλισμός, σύμφωνα με τον Μαρξ, εξαναγκάζει τις μάζες να πουλάνε την εργασία τους στους αστούς, οι οποίοι επωφελούνται από αυτή οικονομικά και σε αντάλλαγμα προσφέρουν την ελάχιστη δυνατή αμοιβή. Αυτή είναι η μαρξική έννοια της υπεραξίας. Για τον Μαρξ, ολόκληρη η ιστορία δεν είναι παρά το πεδίο όπου λαμβάνει χώρα η πάλη των τάξεων. Αυτή η πάλη συντελείται ιστορικά στα εξής πέντε στάδια: πρωτόγονος κομμουνισμός, δουλοκτησία, φεουδαρχία, καπιταλισμός και τέλος, κομμουνισμός. Η μετάβαση από το καπιταλιστικό στάδιο στον κομμουνισμό θα σημάνει την εξάλειψη της ανθρώπινης εκμετάλλευσης και την πολυπόθητη χειραφέτηση όλων μας. Πώς όμως θα συντελεστεί αυτή η μετάβαση; Όπως υποστηρίζει ο Μαρξ, οι οικονομικές σχέσεις σε μια κοινωνία («δομή»), που ουσιαστικά επηρεάζουν καθοριστικά την πνευματική παραγωγή και την πολιτική εξουσία («εποικοδόμημα»), διαιρούνται σε «παραγωγικές δυνάμεις» (π.χ. τεχνολογία, συντελεστές παραγωγής) και «παραγωγικές σχέσεις», τις οποίες αυτές εγκαθιδρύουν.

Όταν η εξέλιξη των παραγωγικών δυνάμεων τις οδηγεί σε διαφοροποίηση από τις παραγωγικές σχέσεις, τότε μια νέα τάξη πραγμάτων εγκαθιδρύεται μέσα από κοινωνική επανάσταση. Αυτό συνέβη και στη Γαλλική Επανάσταση, όταν η αστική τάξη, επικαλούμενη τα καθολικά ανθρώπινα δικαιώματα, στην πραγματικότητα απλώς εκτόπισε την κληρονομική αριστοκρατία και ήρθε η ίδια στο προσκήνιο. Στην εποχή που ζούμε, λέει ο Μαρξ, η ταξική πάλη έχει απλοποιηθεί ριζικά και συνάμα έχει οξυνθεί: έχουμε έτσι ένα πολυάριθμο στρώμα που δεν κατέχει σχεδόν τίποτε (εργατική τάξη, ή αλλιώς «προλεταριάτο») που αντιπαρατίθεται σε μια ολιγάριθμη ελίτ που κατέχει το σύνολο του πλούτου (αστοί καπιταλιστές). Μέσα από την επαναστατική ανατροπή του καπιταλισμού, θα έρθει η κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Τα συμφέροντα του προλεταριάτου ουσιαστικά εκφράζουν σχεδόν όλο το κοινωνικό σύνολο. Με αυτό τον τρόπο έλυσε ο Μαρξ την αντίφαση ανάμεσα σε ατομικό εγωισμό και συλλογική χειραφέτηση. Οι παραπάνω ιδέες διατυπώθηκαν από τον ίδιο και τον πιστό του φίλο Φρίντριχ Ένγκελς στο Κομμουνιστικό μανιφέστο τους, το οποίο γράφτηκε για την Ένωση Κομμουνιστών και τον Σύνδεσμο των Γερμανών Εργατών στο Παρίσι. Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι ο Ένγκελς, γιος εύπορου εργοστασιάρχη, έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πρώιμη διαμόρφωση του Μαρξ, αφού όχι μόνο τον καθοδήγησε στη μελέτη των πρακτικών προβλημάτων των εργαζομένων, αλλά δεν έπαψε να τον ενισχύει και οικονομικά. Ήταν τα επαναστατικά χρόνια 1847-1848, όταν η έλλειψη τροφίμων και η κακή σοδειά προκάλεσαν εξεγέρσεις σε χώρες όπως η Γαλλία, η Αυστροουγγαρία, η Πολωνία, η Ιταλία και η Γερμανία. Μάλιστα, στη Γαλλία, ο βασιλιάς Λουδοβίκος Φίλιππος έφτασε να παραιτηθεί από τον θρόνο του και να αντικατασταθεί από μια ρεπουμπλικανική κυβέρνηση. Ωστόσο ο ενθουσιασμός των ριζοσπαστών ανά την Ευρώπη αποδείχτηκε πρώιμος, αφού οι επαναστάσεις θα συντριβούν από τον κρατικό αυταρχισμό.

Η δικτατορία του προλεταριάτου, που απαντάται έντεκα φορές στο έργο του, αποτελεί μια από τις πιο ριζοσπαστικές και αμφιλεγόμενες ιδέες. Σύμφωνα με τον ίδιο, αποτελεί μια απαραίτητη μεταβατική φάση για τη σταθεροποίηση της κομμουνιστικής επανάστασης, μια «δημοκρατική» δεσποτεία της πλειοψηφίας ενάντια στη μειοψηφία.

Αυτά τα γεγονότα πάντως ήταν που ώθησαν τον Μαρξ να διατυπώσει τη θεωρία του ότι το κράτος στις καπιταλιστικές κοινωνίες είναι στην πραγματικότητα η έκφραση των συμφερόντων της αστικής τάξης. Προκειμένου να αναχαιτιστεί η δύναμη του κράτους στον δρόμο για την επανάσταση, θα πει ο ίδιος, είναι αναγκαίο, σε μια μεταβατική περίοδο μετά την επανάσταση, η εργατική τάξη να ελέγξει το κράτος προς όφελός της: η «δικτατορία της αστικής τάξης» πρέπει να αντικατασταθεί από τη «δικτατορία του προλεταριάτου». Η δικτατορία του προλεταριάτου, που απαντάται έντεκα φορές στο έργο του, αποτελεί μια από τις πιο ριζοσπαστικές και αμφιλεγόμενες ιδέες. Σύμφωνα με τον ίδιο, αποτελεί μια απαραίτητη μεταβατική φάση για τη σταθεροποίηση της κομμουνιστικής επανάστασης, μια «δημοκρατική» δεσποτεία της πλειοψηφίας ενάντια στη μειοψηφία. Επομένως, θα μπορούσε κανείς να ισχυριστεί ότι τα στάδια της πάλης των τάξεων είναι τελικά έξι αντί για πέντε. Σε αυτό το σημείο, ο Κλέις τονίζει ότι αυτή η μαρξική έννοια δεν πρέπει σε καμία περίπτωση να συγχέεται με την ιδέα του Γάλλου σοσιαλιστή Λουί Ογκίστ Μπλανκί (Louis Auguste Blanqui) ότι πρέπει να καθοδηγηθεί η επανάσταση από τη δικτατορία μιας μικρής ελίτ που θα δρα εκ μέρους του προλεταριάτου (ιακωβινισμός). Με την ίδρυση της Διεθνούς Ένωσης Εργατών (1864-1872), ο Μαρξ εργάστηκε ακούραστα και παρασκηνιακά για να επικρατήσει έναντι των άλλων σοσιαλιστικών θεωριών. Μεγαλύτερος αντίπαλός του υπήρξε ενδεχομένως ο Μιχαήλ Μπακούνιν (Mikhail Bakunin), ο οποίος συγκρούστηκε μαζί του και εναντιώθηκε στην ιδέα της δικτατορίας του προλεταριάτου, υποστηρίζοντας πως και αυτή, όπως κάθε εξουσία, θα ήταν καταπιεστική και σε τελική ανάλυση άδικη. Αν και ο Μπακούνιν επισκιάστηκε από τον Μαρξ μέσα στη Διεθνή, σήμερα όλο και περισσότεροι ιστορικοί επισημαίνουν την προφητική του διαύγεια, λέει χαρακτηριστικά ο Κλέις. Είναι πάντως γεγονός ότι ο Μαρξ θαύμαζε την αρχαιοελληνική δημοκρατία, θεωρούσε προοδευτική την καθολική ψηφοφορία και ήθελε να βλέπει στη μελλοντική κοινωνία των εργατών μια διακυβέρνηση περισσότερο δημοκρατική από όλες όσες προηγήθηκαν.

Ωστόσο, τα ερωτήματα σχετικά με την κομμουνιστική κοινωνία παρέμεναν και μετά τον θάνατό του. Άραγε θα μπορούσε να γίνει εφικτή με ειρηνικό τρόπο; Ήταν αναγκαίο για κάθε κοινωνία να περάσει από το στάδιο του καπιταλισμού; Με ποιον τρόπο θα οργανώνονταν οι εργατικοί συνεταιρισμοί; Τέλος, θα έπρεπε να γίνονται ανεκτές οι αντίθετες απόψεις εντός του κινήματος; Τα ερωτήματα γίνονται όλο και πιο πιεστικά και η πρώτη μεγάλη διάσπαση δεν θα αργούσε να έρθει: πρόκειται για την περίφημη «ρεβιζιονιστική διαμάχη». Η επέκταση των εκλογικών δικαιωμάτων και της εκβιομηχάνισης στη Γερμανία οδήγησε το μαρξιστικό κόμμα SPD σε διαίρεση: από τη μια μεριά ήταν οι οπαδοί της σοσιαλδημοκρατίας με κύριο θεωρητικό εκπρόσωπο τον Έντουαρντ Μπέρνσταϊν (Eduard Bernstein), που επεδίωκαν τη σταδιακή και ειρηνική ανάδυση του σοσιαλισμού στο μέλλον, ενώ από την άλλη ήταν οι κομμουνιστές υπό τους Καρλ Λίμπκνεχτ (Karl Liebknecht), Καρλ Κάουτσκι (Karl Kautsky) και Ρόζα Λούξεμπουργκ (Rosa Luxemburg), οι οποίοι εξέφραζαν την επιθυμία για μια άμεση επανάσταση που θα προέκυπτε νομοτελειακά και θα σήμαινε την κατάργηση της ατομικής ιδιοκτησίας. Οι τελευταίοι διαχωρίστηκαν και ίδρυσαν το κομμουνιστικό κόμμα KPD. Ωστόσο, αμφότερες οι παρατάξεις απέρριπταν τον λενινισμό, κατηγορώντας τον ότι είχε εκφυλιστεί σε σκληρή δικτατορία. Πραγματικά, την ίδια εποχή στη Ρωσία, η εξουσία των Μπολσεβίκων υπό τον Βλαντίμιρ Λένιν προσπαθούσε να εδραιωθεί. Ο Κλέις σκιαγραφεί τον Λένιν ως έναν ευφυή λόγιο που αφιέρωσε σώμα και ψυχή στον σκοπό της επανάστασης. Αν και πρώτος ο Πλεχάνοφ έφερε τον μαρξισμό στη Ρωσία, ο Λένιν θα εμπλούτιζε τη μαρξιστική θεωρία με δύο σημαντικές ιδέες: την εμπροσθοφυλακή και τον δημοκρατικό συγκεντρωτισμό. Βασική πεποίθησή του ήταν ότι οι εργατικές μάζες έχουν ανάγκη μια ελίτ που να ηγείται της επανάστασης, εκφράζοντας έτσι την ταξική θέλησή τους. Ο Κλέις μοιάζει να θεωρεί ότι ο Λένιν ήταν περισσότερο «μπλανκιστής» παρά μαρξιστής.

Ο Gregory Claeys είναι Καθηγητής Πολιτικής Ιστορίας στο Royal Holloway (Πανεπιστήμιο του Λονδίνου). Έχει επίσης διδάξει στο Πανεπιστήμιο του Ανόβερου (Γερμανία) και στο Washington University, St Louis. Έχει γράψει εννέα βιβλία σχετικά με την ιστορία του σοσιαλισμού και του ουτοπισμού, καθώς και πολυάριθμες μελέτες και άρθρα.

Το πρώτο βήμα του λενινιστικού αυταρχισμού, μας λέει ο ίδιος, ήταν η συντριβή της αντιπολίτευσης, για να ακολουθήσει αμέσως μετά η αναγνώριση του μονοπωλιακού ρόλου του κόμματος στην επανάσταση. Κατόπιν ήρθε η προσωποπαγής δικτατορία του Λένιν και τέλος η σκληρή αστυνομοκρατία, η οποία σηματοδότησε και τον τραγικό εκφυλισμό της Ρωσικής Επανάστασης: το μεγάλο ιστορικό πείραμα για τη χειραφέτηση των λαών κατέληξε να γίνει μια νέα μορφή ιακωβινισμού. Τα δεδομένα που παραθέτει ο απολογισμός του Κλέις είναι εντυπωσιακά: μέχρι το 1924, η Ρωσική επανάσταση είχε στοιχίσει περίπου το 20% του πληθυσμού και ώς το 1934 προστέθηκαν άλλα 9,5 εκατομμύρια θυμάτων, περισσότερα από όσα είχε στοιχίσει η τσαρική εξουσία μέσα σε διάστημα δύο αιώνων. Μάλιστα, την περίοδο 1936-1939, υπό την ηγεσία του Στάλιν, συνελήφθησαν περίπου 1,6 εκατομμύριο άτομα, από τα οποία γύρω στις 780.000 εκτελέστηκαν. Μέχρι το 1939, το 9% του πληθυσμού της χώρας βρισκόταν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης. Ωστόσο, ο Στάλιν πέτυχε τον μεγάλο στόχο του, που δεν ήταν άλλος από τη ραγδαία εκβιομηχάνιση της ΕΣΣΔ και την αυτάρκειά της έναντι εξωτερικών απειλών. Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη συντριβή του ναζισμού, το κύρος της ΕΣΣΔ αυξήθηκε ιδιαίτερα. Το «πρώτο σοσιαλιστικό κράτος στον κόσμο» ήταν πλέον μια υπερδύναμη αλλά βρισκόταν στον αντίποδα όσων οραματιζόταν ο Μαρξ.

Μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και τη συντριβή του ναζισμού, το κύρος της ΕΣΣΔ αυξήθηκε ιδιαίτερα. Το «πρώτο σοσιαλιστικό κράτος στον κόσμο» ήταν πλέον μια υπερδύναμη αλλά βρισκόταν στον αντίποδα όσων οραματιζόταν ο Μαρξ.

Την ίδια περίοδο, ο μαρξισμός στη Δύση απομακρυνόταν όλο και περισσότερο από το σοβιετικό πρότυπο και άνοιγε νέους δρόμους για την ανατροπή του καπιταλιστικού συστήματος μέσα από την πολιτισμική κριτική. Αυτοί οι διανοητές επικαλούνταν τα πρώιμα γραπτά του Μαρξ, στα οποία ο Γερμανός στοχαστής κατήγγειλε την αλλοτρίωση των υποκειμένων στον καπιταλισμό και προέβαλε τον σοσιαλισμό ως τη λύση αποκατάστασης της ολόπλευρης ανάπτυξης του ανθρώπου. Ο Γκράμσι (Antonio Gramsci), Ο Γκέοργκ Λούκατς (Gyorgy Lukacs) και η Σχολή της Φρανκφούρτης ήταν οι σημαντικότερες τάσεις αυτής της εξέλιξης. Ο Κλέις εξετάζει επίσης την πορεία του μαρξισμού σε Κίνα και σε χώρες του Τρίτου Κόσμου. Όπως μας εξηγεί, την περίοδο 1950-1960 που τα δόγματα του Μαρξ παρήκμαζαν στη Δύση, η Ασία (με πρώτη την Κίνα) και η Αφρική τα καλοδέχονταν, συνδυάζοντάς τα με εθνικοπατριωτικές αξιώσεις απελευθέρωσης από τον Δυτικό ιμπεριαλισμό. Φυσικά, τόσο στην Κίνα όσο και στο Βιετνάμ και την Καμπότζη, τα θύματα των κομμουνιστικών καθεστώτων ανέρχονται σε πολλά εκατομμύρια, με αποκορύφωμα την τελευταία, όπου το καθεστώς του Πολ Ποτ και των Ερυθρών Χμερ εξόντωσε σχεδόν το 1/3 του πληθυσμού.

Φτάνουμε έτσι στην περίοδο 1989-1991, με την επίσημη παρακμή και πτώση των κομμουνιστικών καθεστώτων. Ελάχιστα κράτη σήμερα είναι κομμουνιστικά και κατά κανόνα ταλαντεύονται ανάμεσα στην προσαρμογή στο καπιταλιστικό σύστημα (π.χ. Κούβα) και στην απόλυτη απομόνωση (π.χ. Βόρεια Κορέα). Έτσι, ο Κλέις οδηγείται στο καταληκτικό ερώτημα του βιβλίου του: σήμερα που ο νεοφιλελεύθερος καπιταλισμός μοιάζει να κυριαρχεί απόλυτα, τι έχει να μας πει η σκέψη του Μαρξ; Η παγκόσμια οικονομική κρίση έχει επαναφέρει στο προσκήνιο ορισμένα καίρια θέματα της μαρξιστικής σκέψης: είτε με τη μορφή επιστροφής στη διαλεκτική του Χέγκελ είτε με την αναφορά στο νεανικό έργο του Μαρξ είτε με την επίκληση της διεύρυνσης της δημοκρατίας, ο μαρξισμός εξακολουθεί να είναι ένα γόνιμο και ζωντανό σύστημα σκέψης. 

* Ο ΜΥΡΩΝ ΖΑΧΑΡΑΚΗΣ είναι μεταπτυχιακός φοιτητής Φιλοσοφίας.

Μαρξ και μαρξισμός
GREGORY CLAEYS
Μτφρ. ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΡΑΓΚΟΣ
ΜΕΤΑΙΧΜΙΟ 2018
Σελ. 600, τιμή εκδότη €22,20

ΤΑ ΒΙΒΛΙΑ ΤΟΥ GREGORY CLAEYS